Horizontet e Lirisë dhe të Drejtësisë: Filozofia e Amartya Sen në Veprat e tij Kryesore.

Horizontet e Lirisë dhe të Drejtësisë: Filozofia e Amartya Sen në Veprat e Tij Kryesore

Hyrje

Ka mendimtarë që shfaqen si aritmetikanë të botës, duke i përmbledhur të gjitha në shifra e në grafikë. Por Amartya Sen, megjithëse ekonomist, është diçka më tepër: një udhëheqës shpirtëror i kohës sonë, një filozof i lirisë që përdor gjuhën e statistikave për të folur mbi dinjitetin e njeriut. Leximi i veprave të tij është një ecje mes numrave dhe ideve, ku pas çdo tabele fshihet një pyetje e lashtë: Ç’është mirëqenia? Ç’është drejtësia? Çfarë do të thotë të jesh i lirë?

Në vijim, do të hyjmë në tri vepra themelore të Sen-it — “Poverty and Famines”, “Development as Freedom” dhe “The Idea of Justice” — duke i lexuar jo si raporte teknike, por si kapituj të një udhëzuesi filozofik mbi njeriun dhe shoqërinë.

---

“Poverty and Famines” (Varfëria dhe Uritë, 1981)

Ky libër është pika e kthesës ku Sen përmbys idenë tradicionale mbi shkakun e urive. Deri atëherë mendohej se uria është pasojë e mungesës së ushqimit. Por Sen, duke studiuar raste nga India, Bangladeshi dhe Etiopia, tregoi se uria shpesh lind edhe kur ushqimi ekziston në sasi të mjaftueshme. Shkaku qëndron tek ajo që ai e quan “entitlement”, që mund ta përkthejmë si e drejta e garantuar për të pasur qasje.

Një punëtor bujqësor që humbet punën, një peshkatar që përballon një krizë tregu, ose një grua e varfër e pa tokë, mund të mos ketë më “të drejtën” ekonomike për të siguruar ushqimin, edhe pse tregjet janë plot. Kjo teori e të drejtave mbi urinë na kujton mendimin e Aristotelit, i cili thoshte se drejtësia nuk është shpërndarja e barabartë e gjërave, por shpërndarja sipas nevojës e funksionit shoqëror. Uritë, sipas Sen-it, nuk janë thjesht dështime natyrore, por dështime të drejtësisë ekonomike.

Kështu, ky libër nuk është vetëm një studim historik mbi urinë; është një manifest kundër indiferencës, një thirrje për të kuptuar se vuajtja njerëzore lind jo nga mungesa absolute, por nga pabarazitë në qasje dhe në fuqi.

---

“Development as Freedom” (Zhvillimi si Liri, 1999)

Në këtë vepër, Sen ngre pyetjen që sfidon vetë zemrën e ekonomisë: Çfarë është zhvillimi? Për shumë qeveri dhe institucione, zhvillimi ka qenë sinonim i rritjes së të ardhurave kombëtare. Por Sen kthen vështrimin nga brenda dhe thotë: zhvillimi nuk është rritje e thjeshtë e PBB-së, por zgjerim i lirive reale të njerëzve.

Ai dallon disa forma të këtyre lirive: liria politike, qasja në arsim e shëndetësi, sigurimi ekonomik, dhe mbrojtja nga shtypja. Nëse një vend rrit të ardhurat por shtyp mendimin, pengon arsimimin e grave apo lë qytetarët pa kujdes shëndetësor, atëherë ai vend nuk është realisht i zhvilluar.

Këtu shohim dialogun e tij të heshtur me John Stuart Mill-in, i cili thoshte se liria është kushti i parë i progresit shoqëror. Sen e përkufizon zhvillimin si proces çlirimi, ku individët bëhen të aftë të zgjedhin jetën që vlerësojnë. Ky është edhe kuptimi më i plotë i termit capability: nuk mjafton të kesh burime, duhet të kesh aftësinë reale për t’i kthyer ato në një jetë me kuptim.

Për të dhënë një ilustrim: një person që ka një libër, por nuk di të lexojë, nuk ka aftësinë reale që libri t’i shërbejë. Liria, sipas Sen-it, është përputhja mes mundësisë dhe shfrytëzimit të saj të vërtetë.

---

“The Idea of Justice” (Ideja e Drejtësisë, 2009)

Ky libër është përgjigjja e Sen-it ndaj teorive të drejtësisë, sidomos asaj të John Rawls-it, i cili flet për një shoqëri ideale të rregulluar nga parime të barazisë. Sen nuk e mohon Rawls-in, por i kundërvihet duke thënë: nuk ka nevojë të presim një shoqëri perfekte për të luftuar padrejtësitë reale që kemi para syve.

Sen bën dallimin mes “niti” (normave ideale të drejtësisë, të ngjashme me përshkrimin e një bote të përsosur) dhe “nyaya” (drejtësia e përjetuar realisht në botën e jetës së përditshme). Ky dallim, i huazuar nga filozofia indiane klasike, është thelbësor: një teori e drejtësisë duhet të udhëheqë jo vetëm ëndrrat tona për të ardhmen, por edhe betejat tona të përditshme kundër padrejtësive të dukshme.

Për shembull, të diskutosh një kushtetutë ideale është e rëndësishme, por më e ngutshme është të adresosh faktin që një fëmijë sot nuk shkon në shkollë, që një grua nuk ka qasje në shërbime shëndetësore, që një punëtor nuk merr rrogën e tij.

Në këtë pikë, Sen është më afër Karl Popper-it se sa Rawls-it: në vend që të kërkojmë përsosjen, le të përmirësojmë realitetin, hap pas hapi, duke zbutur vuajtjen dhe duke rritur liritë konkrete.

---

Mbyllje

Tri veprat kryesore të Amartya Sen-it mund të lexohen si tri kapituj të një trilogjie filozofike:

Poverty and Famines është libri i së vërtetës, që na mëson se vuajtja buron nga padrejtësia e qasjes.

Development as Freedom është libri i shpresës, që na mëson se zhvillimi është proces çlirimi.

The Idea of Justice është libri i veprimit, që na thërret të luftojmë padrejtësitë konkrete pa pritur një botë ideale.

Në to, ekonomisti bëhet filozof, dhe filozofi bëhet udhërrëfyes i një humanizmi të ri, ku liria nuk është luks, por vetë themeli i zhvillimit.

Amartya Kumar Sen, i lindur më 3 nëntor të vitit 1933 në Santiniketan të Bengalit, atëherë pjesë e Indisë Britanike, është një nga zërat më të ndritshëm të mendimit ekonomik e filozofik të kohëve moderne. Jeta dhe vepra e tij përfaqësojnë një udhëtim të dyfishtë: udhëtimin e një individi që shkel kufijtë e kombit dhe traditës, dhe udhëtimin e një mendjeje që sfidon dogmat për të ndriçuar pyetjet themelore të lirisë, drejtësisë dhe mirëqenies njerëzore.

Prej vitit 1972 e më pas, Sen e shtriu mësimdhënien dhe punën e tij kërkimore në universitete të Anglisë dhe Shteteve të Bashkuara, duke krijuar ura mes kulturave akademike dhe traditave intelektuale. Nderimi më i lartë i karrierës së tij erdhi në vitin 1998, kur iu dha Çmimi Nobel në Shkencat Ekonomike për kontributet e tij themelore në ekonominë e mirëqenies. Ky çmim nuk ishte thjesht një medaljon i meritës personale, por një njohje universale e faktit se mendimi ekonomik mund të mos jetë vetëm një analizë e tregjeve e të dhënave, por edhe një meditacion mbi njeriun, dinjitetin dhe lirinë.

Kontributet e Sen shtrihen gjerësisht: nga teoria e zgjedhjes shoqërore e deri te drejtësia ekonomike e shoqërore; nga analizat mbi urinë, ku ai tregoi se katastrofat njerëzore nuk lindin domosdoshmërisht nga mungesa e ushqimit, por nga pabarazitë dhe dështimet e mekanizmave të shpërndarjes; e deri te qasja e tij e njohur si “Capability Approach”, një teori që vendos në qendër jo vetëm burimet materiale të njeriut, por aftësitë dhe mundësitë e tij reale për të jetuar jetën që vlerëson. Në këtë mënyrë, ekonomia tek ai merr një dimension etik, duke mos qenë më thjesht llogaritje e të ardhurave, por vlerësim i hapësirave të lirisë që shoqëria u ofron individëve.

Formimi i tij intelektual ka qenë i pasur dhe i larmishëm. Sen u arsimua fillimisht në Presidency College të Kalkutës dhe më pas në Trinity College të Kembrixhit, ku përfundoi doktoraturën nën kujdesin e ekonomistes Joan Robinson. Ai u ndikua thellë nga një galeri figurash të mëdha: që nga Gautama Buda, me përsiatjen e tij mbi vuajtjen dhe rrugën drejt çlirimit, deri te Adam Smith, John Rawls dhe Keynes, të cilët, secili në mënyrën e vet, e bënë të pyeste jo vetëm se si rritet pasuria, por edhe si shpërndahet ajo, si matet drejtësia, dhe çfarë kuptimi ka të flitet për mirëqenie njerëzore. Po ashtu, marrëdhëniet me mendimtarë si Kenneth Arrow apo Piero Sraffa e forcuan përballjen e tij me paradokset e teorisë ekonomike.

Jeta e tij personale, me gëzimet dhe humbjet e saj, mbart po aq dramë sa edhe veprimtaria akademike. Ai u martua fillimisht me Nabaneeta Dev Sen, më pas me Eva Colornin – e cila humbi jetën para kohe – dhe më vonë me Emma Rothschild, me të cilën jeton ende. Nga këto bashkëudhëtime jetësore ai ka katër fëmijë, ndër të cilët Nandana Sen, aktore dhe aktiviste, dhe Antara Dev Sen, gazetare dhe intelektuale publike.

Vlerësimet dhe çmimet që i janë dhënë pasqyrojnë jo vetëm arritjen e tij si studiues, por edhe rezonancën e mendimit të tij përtej kufijve akademikë: Çmimi Nobel (1998), dekorata Bharat Ratna (1999), Medalja Kombëtare e Humaniteteve në SHBA (2011), si edhe Çmimi Johan Skytte për Shkencat Politike (2017). Këto janë dëshmi se idetë e tij kanë pasur ndikim jo vetëm në ekonomi dhe filozofi, por edhe në politikë, në mendimin publik dhe në mënyrën se si shtetet dhe shoqëritë konceptojnë vetveten.

Nga veprat e tij më të rëndësishme, si Development as Freedom dhe The Idea of Justice, përçon një mesazh të qartë: zhvillimi nuk mund të matet me rritjen e të ardhurave kombëtare, por me zgjerimin e lirisë reale që u ofrohet njerëzve për të ndjekur qëllimet e tyre. Një shoqëri është më e drejtë jo kur të gjithë kanë të njëjtën sasi pasurie, por kur secili ka hapësirë të barabartë për të qenë e për të bërë atë që vlerëson.

Amartya Sen, kështu, nuk është vetëm një ekonomist i shquar, por edhe një filozof i lirisë dhe i humanizmit. Ai na mëson se pyetjet më të thella mbi zhvillimin nuk lidhen vetëm me rritjen, por me dinjitetin njerëzor, me aftësinë për të marrë pjesë në jetën shoqërore, me shëndetin, arsimin, dhe mundësitë për të zgjedhur. Në këtë frymë, trashëgimia e tij mbetet një ftesë për të menduar përtej shifrave, drejt një vizioni të thellë mbi atë që do të thotë të jetosh mirë e me kuptim.

Qasja e aftësive (Capability Approach)

Në thelb, Amartya Sen na propozon një mënyrë tjetër për të menduar mbi zhvillimin, drejtësinë dhe mirëqenien. Tradicionalisht, ekonomia dhe politika kanë matur suksesin e një shoqërie përmes treguesve si të ardhurat kombëtare, PBB-ja, ose niveli i konsumit. Në këtë qasje, sa më shumë të prodhojë dhe të konsumojë një vend, aq më i zhvilluar konsiderohet. Por Sen e sheh këtë si një reduktim të rrezikshëm, sepse pasuria materiale nuk garanton gjithmonë lirinë njerëzore.

Përkthim i termit:

Fjala angleze capability është shpesh e vështirë të përkthehet me saktësi. Në shqip mund të përdorim “aftësi” ose “mundësi reale”. Nuk bëhet fjalë vetëm për aftësinë e brendshme të njeriut (si njohuritë, shëndeti, aftësitë fizike apo mendore), por për një ndërthurje mes asaj që njeriu është në gjendje të bëjë dhe kushteve shoqërore që ia mundësojnë ose ia pengojnë këto veprime. Pra, “qasja e aftësive” është vlerësimi i mirëqenies sipas hapësirës së mundësive reale që individi ka për të jetuar jetën që dëshiron.

Shembuj të thjeshtëzuar

Një grua mund të ketë një diplomë universitare, por nëse shoqëria e saj nuk i lejon të punojë për shkak të zakoneve patriarkale, atëherë aftësia e saj reale është e kufizuar.

Një fëmijë mund të ketë ushqim mjaftueshëm për të mbijetuar, por nëse nuk ka qasje në arsim, ai nuk ka aftësi reale për të zhvilluar potencialin e vet.

Një qytetar mund të ketë një të ardhur mesatare, por nëse mungon kujdesi shëndetësor bazë, aftësitë e tij për të jetuar një jetë të gjatë e të shëndetshme mbeten të varfra.

Pra, Sen na thotë: e rëndësishme nuk është sa ke, por çfarë mund të bësh me atë që ke.

Dimensioni filozofik

Këtu Sen hyn në një dialog të heshtur me shumë filozofë klasikë:

Me Aristotelin, ai ndan idenë se e mira e vërtetë nuk është pasuria, por zhvillimi i aftësive njerëzore dhe lulëzimi i jetës (eudaimonia). Sikurse Aristoteli shihte virtytet si mënyra për të jetuar një jetë të plotë, Sen sheh aftësitë si kushtet reale për të zgjedhur e vepruar.

Me John Rawls-in, ai bie në një lloj debati. Rawls flet për shpërndarjen e të mirave bazike (të ardhurat, pasuria, të drejtat). Sen e çon një hap më tej: shpërndarja e barabartë e burimeve nuk garanton barazi reale, sepse njerëzit kanë nevoja e mundësi të ndryshme. Një person me aftësi të kufizuara, për shembull, ka nevojë për më shumë mbështetje për të arritur një nivel të barabartë të lirisë.

Me Karl Marx-in, ai ndan kritikën ndaj reduktimit të njeriut në “makinë prodhuese”. Por, ndryshe nga Marx, që thekson konfliktin klasor dhe marrëdhëniet e prodhimit, Sen është më i përqendruar te hapësira që individi ka për të ushtruar zgjedhje, duke theksuar pluralitetin e mënyrave të jetesës.

Me Buddha-n, ai ndan ndjeshmërinë për vuajtjen njerëzore. Qasja e aftësive është një mënyrë për të parë se çfarë kushte e mbajnë njeriun të robëruar dhe çfarë kushte e çlirojnë për një jetë me kuptim.

Një ilustrim konkret

Le të marrim shembullin e dy personave me të njëjtën të ardhur mujore:

I pari jeton në një qytet me shkolla të mira, spital të afërt, transport publik dhe një klimë politike që i mbron të drejtat.

I dyti jeton në një fshat të izoluar, pa rrugë, pa mjek, me kufizime shoqërore për shkak të kastës ose gjinisë.

Edhe pse të ardhurat janë të barabarta, aftësitë reale të tyre janë krejt të ndryshme. I pari mund të ndjekë ëndrrat e tij, i dyti është i kufizuar. Pikërisht këtu qëndron dallimi i madh mes matjes së mirëqenies përmes të ardhurave dhe matjes përmes aftësive.

Pasojat praktike

Kjo teori nuk mbetet vetëm në rafte bibliotekash. Ajo ka ndikuar në mënyrën se si matet zhvillimi global. Indeksi i Zhvillimit Njerëzor (HDI), i krijuar nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP), i frymëzuar nga puna e Sen dhe bashkëpunëtores së tij Mahbub ul Haq, mat jo vetëm të ardhurat, por edhe jetëgjatësinë dhe arsimin – tri fusha bazë të aftësive njerëzore.

Nëse ekonomia klasike e sheh shoqërinë si një llogari bankare, Amartya Sen e sheh si një kopsht. Një kopsht nuk matet nga shuma e bimëve, por nga gjallëria, nga mundësitë për të lulëzuar secila lule. Për Sen, drejtësia dhe zhvillimi janë pikërisht kjo: krijimi i kushteve ku secili individ mund të lulëzojë në mënyrën e vet.

Analize e librave te tij.

“Poverty and Famines” (1981) – Varfëria dhe Uria

Në këtë libër, Sen hodhi poshtë idenë e përhapur se uria është gjithmonë pasojë e mungesës së ushqimit. Ai tregoi përmes analizash historike – si uria e Bengalit në vitin 1943 – se shpesh ushqim ka pasur, por njerëzit e zakonshëm nuk kanë pasur “entitlements”, pra të drejtat dhe mjetet reale për t’u qasur te ai ushqim.

Përkthimi i termit “entitlement” është delikat: nuk është thjesht “e drejtë” ligjore, por një kombinim i mekanizmave ekonomikë, shoqërorë dhe politikë që i japin ose ia mohojnë një individi mundësinë për të përdorur burime. Për shembull, një punëtor që humb punën nuk humb vetëm të ardhurat, por edhe të drejtën e tij praktike për të blerë ushqim.

Këtu Sen qëndron pranë Jean-Jacques Rousseau-s, i cili në “Kontratën Sociale” thoshte se varfëria nuk vjen nga mungesa e natyrës, por nga pabarazitë e krijuara nga shoqëria. Edhe Karl Polanyi në “The Great Transformation” e përshkruan diçka të ngjashme: krizat nuk lindin nga natyra, por nga mënyra se si shoqëritë i organizojnë tregjet. Sen e vërteton këtë përmes rasteve konkrete: 

"uria është një fenomen politik dhe institucional, jo një fatkeqësi e natyrës".

“Development as Freedom” (1999) – Zhvillimi si Liri

Ky libër është ndoshta më i njohuri i Sen.

" Qëllimi i tij është i qartë: zhvillimi nuk është vetëm rritje ekonomike, por zgjerim i lirisë njerëzore".

Këtu shfaqet plotësisht qasja e aftësive (capability approach). Për Sen, varfëria është mungesë lirie reale – mungesa e aftësive për të jetuar jetën që dëshiron. 

Kjo do të thotë se zhvillimi duhet të matet nga hapësira e mundësive: shëndeti, arsimi, pjesëmarrja politike, barazia gjinore, e jo thjesht nga PBB-ja.

Sen këtu flet si një pasardhës i Aristotelit, për të cilin e mira e njeriut është jetesa e plotë, jo thjesht posedimi i pasurisë. 

Ai gjithashtu dialogon me John Stuart Mill-in, i cili theksonte se liria është një e mirë në vetvete. 

Ndërsa Mill e pa lirinë si mbrojtje nga tirania e shtetit apo shumicës, Sen e sheh si një hapësirë të përditshme për të zgjedhur.

Një thënie kyçe e librit është: 

“Zhvillimi duhet të shihet si një proces zgjerimi i lirive reale që njerëzit gëzojnë.” 

Këtu fjala “reale” është thelbësore – jo liri në letër, por liri e ndjeshme në jetë, pra mundësia konkrete për të vepruar.

“The Idea of Justice” (2009) – Ideja e Drejtësisë

Ky libër është përgjigjja e Sen ndaj filozofit John Rawls dhe teorisë së tij të famshme mbi drejtësinë. Ndërsa Rawls kërkon një model ideal të drejtësisë – një shoqëri perfekte ku të gjithë bien dakord mbi parimet themelore – Sen është më modest dhe më praktik. Ai pyet: si mund të bëjmë shoqëritë tona më të drejta sesa janë tani?

Këtu ai prezanton dallimin mes “niti” (institucioneve formale, idealet abstrakte) dhe “nyaya” (drejtësia e ndjeshme, përvoja reale e njerëzve). Termat i merr nga traditat filozofike indiane, duke treguar se filozofia e tij është një urë mes Lindjes dhe Perëndimit.

Përkthyer:

Niti = normat, rregullat, parimet e shkruara.

Nyaya = drejtësia e përjetuar, drejtësia që shihet në jetë.

Me këtë dallim, Sen i afrohet mendimit të Aristotelit praktik (doke, zakone, jetesë konkrete), por edhe kritikës së Karl Marx-it ndaj ideologjisë: nuk mjafton të kemi ligje të bukura në letër, nëse realiteti i përditshëm i njerëzve mbetet i padrejtë.

Në këtë vepër, Sen nuk kërkon një “Utopi të drejtësisë”, por një përmirësim të vazhdueshëm, një hap pas hapi drejt një bote ku njerëzit kanë më shumë hapësirë për të ushtruar aftësitë e tyre.

Një lexim i përbashkët i tri veprave

Nëse do t’i shihnim këto libra si një triptik filozofik, mund të themi:

Poverty and Famines na tregon shkakun e vuajtjes – mungesën e të drejtave reale për t’u ushqyer.

Development as Freedom na jep koncepcionin pozitiv të zhvillimit – liria si themeli i mirëqenies.

The Idea of Justice na mëson si të ecim drejt së drejtës – jo duke pritur perfeksionin, por duke bërë të mundur përmirësime reale.

Këto tri vepra e bëjnë Sen jo vetëm një ekonomist, por një filozof të ngjashëm me ata që kërkojnë të lidhin mendimin me jetën, si Sokrati në Athinë apo Buddha në Indi: një filozof që pyet jo vetëm për natyrën e botës, por për mënyrën se si mund ta bëjmë atë më njerëzore.

Referenca kryesore për Amartya Sen

Sen, Amartya. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: Clarendon Press, 1981.

Sen, Amartya. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland, 1985.

Sen, Amartya. Development as Freedom. New York: Alfred A. Knopf, 1999.

Sen, Amartya. Rationality and Freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002.

Sen, Amartya. Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: W. W. Norton & Company, 2006.

Sen, Amartya. The Idea of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2009.

Sen, Amartya. Collective Choice and Social Welfare (expanded edition). London: Penguin, 2017 [botimi i parë 1970].

---

Referencat kryesore – Amartya Sen

Sen, A. (1981). Poverty and famines: An essay on entitlement and deprivation. Oxford: Clarendon Press.

➡️ Në këtë libër, Sen zhvillon teorinë e “të drejtave mbi urinë” (entitlement theory), duke treguar se uria nuk shkaktohet vetëm nga mungesa e ushqimit, por nga dështimet në qasjen ekonomike dhe shpërndarje. Një tekst themelor për të kuptuar se si pabarazitë strukturore prodhojnë vuajtje.

Sen, A. (1985). Commodities and capabilities. Amsterdam: North-Holland.

➡️ Këtu shfaqet embrioni i qasjes së aftësive. Sen argumenton se pasuria materiale nuk mjafton për të matur mirëqenien: ajo duhet të shihet përmes aftësive reale që njerëzit kanë për të jetuar jetën që vlerësojnë.

Sen, A. (1999). Development as freedom. New York: Alfred A. Knopf.

➡️ Një nga veprat më të njohura të Sen-it. Ai argumenton se zhvillimi është proces çlirimi: rritja ekonomike është e rëndësishme vetëm nëse përkthehet në zgjerim të lirive politike, sociale dhe individuale. Libri përfshin analiza mbi varfërinë, arsimin, shëndetin dhe demokracinë.

Sen, A. (2002). Rationality and freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press.

➡️ Një vepër më teorike, ku Sen trajton marrëdhënien mes racionalitetit ekonomik dhe lirisë. Ai kritikon modelin klasik të njeriut “racional” dhe propozon një vizion më të gjerë, që përfshin etikën dhe përgjegjësinë shoqërore.

Sen, A. (2006). Identity and violence: The illusion of destiny. New York: W. W. Norton & Company.

➡️ Libër i fuqishëm mbi identitetin, ku Sen paralajmëron kundër reduktimit të individëve në një identitet të vetëm (etnik, fetar, kombëtar). Ai propozon një vizion plural të identitetit si mjet për të shmangur konfliktet.

Sen, A. (2009). The idea of justice. Cambridge, MA: Harvard University Press.

➡️ Këtu Sen hyn në dialog me teoritë e drejtësisë, sidomos me John Rawls-in. Në vend të një bote ideale, Sen propozon një teori të drejtësisë komparative, që fokusohet në reduktimin e padrejtësive reale. Ky libër është edhe filozofik, edhe praktik.

Sen, A. (2017). Collective choice and social welfare (Expanded ed.). London: Penguin. (Original work published 1970).

➡️ Një vepër klasike ku Sen eksploron vendimmarrjen kolektive, demokracinë dhe zgjedhjet shoqërore. Botimi i zgjeruar përfshin reflektime mbi zhvillimet e reja në ekonomi e filozofi.

Shumë mirë, të përgatis një seksion të veçantë me referencat për veprat e Amartya Sen që përmendëm (dhe disa kryesore të tjera që lidhen me qasjen e tij). Këto janë në stil akademik, që mund t’i përdorësh si bibliografi.

---

Referenca kryesore për Amartya Sen

Sen, Amartya. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: Clarendon Press, 1981.

Sen, Amartya. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland, 1985.

Sen, Amartya. Development as Freedom. New York: Alfred A. Knopf, 1999.

Sen, Amartya. Rationality and Freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002.

Sen, Amartya. Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: W. W. Norton & Company, 2006.

Sen, Amartya. The Idea of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2009.

Sen, Amartya. Collective Choice and Social Welfare (expanded edition). London: Penguin, 2017 [botimi i parë 1970].

---

Referenca shtesë (të lidhura me qasjen e aftësive)

Nussbaum, Martha C. Creating Capabilities: The Human Development Approach. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2011.

Robeyns, Ingrid. Wellbeing, Freedom and Social Justice: The Capability Approach Re-Examined. Cambridge: Open Book Publishers, 2017.

Drèze, Jean & Sen, Amartya. Hunger and Public Action. Oxford: Clarendon Press, 1989.

Alkire, Sabina. Valuing Freedoms: Sen’s Capability Approach and Poverty Reduction. Oxford: Oxford Un

Referenca shtesë – Qasja e aftësive dhe interpretimet

Alkire, S. (2002). Valuing freedoms: Sen’s capability approach and poverty reduction. Oxford: Oxford University Press.

➡️ Një interpretim i hershëm dhe i detajuar i qasjes së aftësive, i fokusuar mbi reduktimin e varfërisë dhe politikat publike. Libri përkthen idetë teorike të Sen-it në praktika konkrete.

Drèze, J., & Sen, A. (1989). Hunger and public action. Oxford: Clarendon Press.

➡️ Një studim i përbashkët ku tregohet se si politika publike, edhe në kushte të varfërisë, mund të parandalojë urinë dhe të përmirësojë shëndetin publik. Shembujt nga India dhe vende të tjera janë ilustrues për fuqinë e shtetit në luftën kundër urisë.

Nussbaum, M. C. (2011). Creating capabilities: The human development approach. Cambridge, MA: Harvard University Press.

➡️ Martha Nussbaum, filozofe amerikane, zgjeron qasjen e Sen-it duke propozuar një listë konkrete aftësish bazike që çdo shoqëri duhet të garantojë. Libri ka një ton më normativ, duke u bërë një komplementar i rëndësishëm i punës së Sen-it.

Robeyns, I. (2017). Wellbeing, freedom and social justice: The capability approach re-examined. Cambridge: Open Book Publishers.

➡️ Një analizë bashkëkohore dhe gjithëpërfshirëse e qasjes së aftësive. Robeyns e paraqet teorinë me qartësi konceptuale dhe e lidh me debatet mbi drejtësinë shoqërore, barazinë gjinore dhe politikat e zhvillimit.

---

Kjo bibliografi e shpjeguar të jep një panoramë të plotë: nga vetë librat e Sen-it tek interpretuesit dhe bashkëpunëtorët e tij më të rëndësishëm.