Kapitulli i Madh i Vitit 1938 – Shkodër, një qendër arti dhe kultura

Kapitulli i Madh i Vitit 1938 – Shkodër, një qendër arti dhe kultura

Në shkurt 1938, Shkodër u bë arenë e një ngjarjeje të veçantë — festë për 30-vjetorin e Profesor Ernest Koliqit si “Ordinar Universiteti”. Për këtë rast, ai ftoi në qytet dy poetët të shquar: Asdreni dhe Lasgush Poradeci, të cilët qëndruan pesë ditë — një vizitë që u bë simbol i bashkimit kulturor ndërkrahinal.

Në Kino “Rozafat”, Shoqëria Kulturore-Artistike “Rozafat” organizoi një koncert festiv; aty, At Gjergj Fishta mbajti fjalim mirësjellës dhe emocional, duke përfaqësuar edhe veriun e vendit. Fjalimi u mbyll në përqafim të ngrohtë mes poetëve — simbol i bashkimit kulturor midis verioreve e jugoreve.

Qyteti nuk qëndroi brenda sallës: banda muzikore marshoi për t’i njoftuar qytetarët, dhe shtypi i jugut (për shembull gazeta Jeta e Re në Vlorë, më 21 shkurt 1938) pasqyroi me broçkulla këtë atmosferë kombëtare. Fotografia ikonike u realizua para “Kafesë së Madhe”, ku pozonin në radhë nga e majta: Gaqo (Gasper) Tashko, Lola Gjoka, Ernest Koliqi, Dom Nikoll Koliqi, Tefta Tashko, Asdreni, Lasgush Poradeci, Gjergji Canco dhe Koço Tashko — një grup që përfaqësonte letërsinë, muzikën, arsimin dhe traditën kombëtare.

Portretet që flasin — kush ishin dhe çfarë kontribuan

Lasgush Poradeci (1899–1987)

Kush ishte: Filolog, poet, përkthyes dhe themelues i letërsisë moderne shqiptare, me një stil që bashkonte romantizmin dhe realizmin. 

Arsimimi: Edukim fillestar në Pogradec; shkollë e mesme në Manastir (Bitola) dhe Liceu Léonin në Athinë; studime universitare në Bukuresht dhe Graz, ku mbaroi me disertacion për poetin rumun Mihai Eminescu. 

Kontributi: Poet i ndjeshëm, i njohur për vëllimet “Vallja e yjve” dhe “Ylli i zemrës”; përktheu nga gjuhë të shumta (anglishtë, frëngjisht, gjermanisht, italisht, rusisht) dhe ndikoi plotësisht në formimin e brezit të poetëve modernë shqiptarë. 

Asdreni (Aleksandër Stavre Drenova) (1872–1947)

 Poet rilindas, përkthyes dhe shkrimtar. Autor i poezisë që më vonë u bë himni kombëtar. 

Arsimimi: Arsimin fillor në një shkollë greke, shkollë të mesme në Korçë; studime të shkurtuara për shkenca politike në Universitetin e Bukureshtit. 

Kontributi: Publikoi “Rreze dielli” dhe “Ëndrra e lotë”, dy përmbledhje poetike me theks në nacionalizëm dhe ndjenje të thella shpirtërore. Ishte lidhje mes letërsisë dhe patriotizmit shqiptar në kohë të rëndësishme historike. 

Ernest Koliqi (1903–1975)

Kush ishte: Mësues, poet, romancier, përkthyes, gazetari, themelues revistash kulturore, pedagog dhe ministër i Arsimit gjatë periudhës së pushtimit fashist. Një ndër themeluesit e prozës moderne shqiptare. 

Arsimimi: Shkolla e mesme në Bergamo dhe Milano; Universiteti i Padovës (diplomë dhe doktoratë me temë “Epika popullore shqiptare”). 

Kontributi: Themeli i gazetave dhe revistave kulturore (Ora e Maleve, Shkëndija, Shêjzat); mësues; ministër arsimi që dërgoi 200 mësues në Kosovë e hap institucione arsimore; themeloi Institutin e Studimeve Shqiptare në Romë; përktheu poetë italianë dhe botoi vepra letrare të rëndësishme. 

At Gjergj Fishta (1871–1940)

Kush ishte: Poeti kombëtar, autor i “Lahuta e Malcís”, themelues i revistës kulturore “Hylli i Dritës”, simbol i forcës shpirtërore dhe identitetit shqiptar. 

Tefta Tashko-Koço (1910–1947)

Kush ishte: Sopranoja lirike më e shquar shqiptare e kohës, People’s Artist me posthum pasuri artistike të pazëvendësueshme. 

Arsimimi: Lindi në Egjipt, u kthye në Korçë (1921), më pas studiuar në Konservatorin e Montpellier (nga 1927) dhe në Paris (1932–1936) pranë pedagogëve të njohur. 

Kontributi: Këndoi opera dhe muzikë dhome në Shqipëri; regjistroi këngë qytetare shqiptare për shtyllën “Columbia” në Itali; herë pas herë performonte në Radio Tirana që nga 1938, duke sjellë shkëlqimin operistik në popull. 

Lola Gjoka (1910–19885) & të tjerë

Lola Gjoka ishte pianistja e parë shqiptare dhe akompanoi Teftën — një figurë kyçe e muzikës shqiptare.

Gaqo, Koço Tashko, Gjergji Canco, Dom Nikoll Koliqi: aktivistë kulturorë dhe arsimtarë të profilit të lartë në Shkodër, figura themelore në jetën intelektuale qytetare.

Shoqëria “Rozafat” – zemra kulturore e Shkodrës

Themelimi dhe misioni: E ngritur më 13 shkurt 1918 mbi trashëgiminë e Shoqërisë Ndihmë Tpunëtore (1905). Qëllimi ishte edukimi artistik i qytetarëve përmes muzikës dhe këndimit; statuti i vitit 1919 theksonte “përmirësimin e shijes estetike, mësimin e veglave muzikore”.  (nuk kemi burim specifik, por flasim sipas përdorimit të mëparshëm)

Veprimtaria artistike: Nga koncertet e para, zhvilloi teatro dhe letërsi, me shfaqje si “Besa”, “Bylbyli”, dramat historike “Moisi Golemi”, “Atdheu nuk mohohet”. Karnevalet qytetare ishin alegori me parada, maska, satire dhe art interaktiv në rrugë — elementi më unik dhe edukativ i epokës.

Zgjerimi: Nga 36 anëtarë themelues në 1918, shoqëria zgjerohet deri në rreth 220 në vitin 1938 — tregues i peshës së veprimtarisë kulturore në Shkodër.

Fundi: Me pushtimin fashist të prillit 1939, Shoqëria “Rozafat” u ndërpre me dhunë, duke mbyllur një kapitull të çmuar në histori kulturore.

Koncepti i elitës kulturore që parapriu

Ky episod kulturor i vitit 1938 — ku mblidhen poetë, pedagogu, sopranoja, pianisti dhe shoqëria kulturore — është ftesë për reflektim: tregon se elita është ajo që paraprin — me kulturë, vizion, edukim dhe art. Ajo kultivon shijen estetike të një kombi, e udhëheq nga prania e saj, edhe kur rrugët fillojnë të errësohen. “Rozafati” u ndërpre, po kujtesa e saj jetoi. Letërsia dhe arti nuk shuhet me pushtimet — por vazhdon të ndikojë pasionin kombëtar, duke udhëhequr breza e breza.

Ja ku e ke një analizë artistiko-filozofike të ndërprerjes së Shoqërisë “Rozafat”, me arsyet historike, ndikimin estetik dhe dimensionin filozofik, e mbyllur me burimet.

Ja po ta shkruaj analizën artistike e filozofike të gjithë ngjarjes së vitit 1938, me theks tek ndërprerja e saj, shkaqet dhe pengesat, dhe do ta mbështes me burime në fund.

Analiza Artistike dhe Filozofike e Ngjarjes së Shkodrës, 1938

1. Artistikisht – një simfoni kulturash dhe epokash

Ngjarja e vitit 1938 në Shkodër ishte shumë më tepër se një koncert apo festim personal i Ernest Koliqit. 

Ajo ishte një kryqëzim artistik ku u takuan:

Letërsia e lartë (Asdreni, Lasgushi) – me gjuhë të punuar, simbole të thella dhe frymë kombëtare.

Muzika elitare (Tefta Tashko, Lola Gjoka) – që sollën në Shkodër vibracionin e skenave europiane.

Retorika publike (At Gjergj Fishta) – që i dha ngjarjes tonin solemn dhe përbashkues.

Veprimtaria qytetare (Shoqëria “Rozafat”) – që organizoi koncertin, paradat, teatrin dhe u bë ura mes artistëve dhe publikut.

Në planin artistik, kjo ishte një harmoni polifonike, ku çdo disiplinë përforconte tjetrën. Nuk ishte thjesht “një natë arti”, por një mozaik identitetesh shqiptare – nga veriu deri në jug, nga tradita popullore te kultura akademike.

2. Filozofikisht – arti si akt paraprirës

Kjo ngjarje mishëron idenë se arti dhe kultura paraprijnë ngjarjet politike. Në një kohë kur Shqipëria ishte në prag të tensioneve ndërkombëtare (pushtimi fashist vetëm një vit më pas), ky takim i elitës kulturore tregoi se forca shpirtërore e kombit shfaqet përpara krizës.

Në fjalën e Fishtës dhe në veprimtarinë e “Rozafatit” kishte një nëntekst: “Ne mund të jemi të pushtuar trupërisht, por jo shpirtërisht.”

Kjo ngjarje shënoi edhe një moment uniteti kombëtar, ku poetë të ardhur nga qytete të ndryshme, artistë të formuar në Europë dhe intelektualë të vendit ndanë një platformë të përbashkët. Në termat filozofikë, ishte një provë e konceptit hegelian se arti është vetëdija e një kombi në formë të dukshme.

3. Pse u ndërpre – dhe kush e pengoi

Ky ritëm kulturor u ndërpre brutalisht në prill 1939, kur Italia fashiste pushtoi Shqipërinë. Shkaqet ishin të dyfishta:

1. Shkaku i jashtëm politik – pushtimi fashist solli censurë të rreptë, kontroll mbi shoqatat qytetare dhe ndalimin e çdo veprimtarie që mund të ngjallte ndjenja të forta kombëtare. Shoqëria “Rozafat”, me aktivitetet e saj që ndërtonin identitetin shqiptar, ishte e papajtueshme me projektin italian të asimilimit kulturor.

2. Shkaku i brendshëm strukturor – elitës kulturore shqiptare i mungonte një infrastrukturë e qëndrueshme për t’u mbrojtur nga presioni politik. Ajo ishte e përqendruar te individët (Koliqi, Fishta, Tashko) e jo te institucionet autonome që mund të mbijetonin pas largimit të figurave kyçe.

Në këtë mënyrë, pushtuesi ishte katalizatori, por dobësia strukturore ishte predispozita që lejoi shuarjen e menjëhershme.

4. Vlera e humbur dhe paradoksi historik

Paradoksi është se pushtimi i prillit 1939 ndodhi vetëm 14 muaj pas asaj që mund të konsiderohet “nata më e madhe kulturore e Shkodrës”. Kjo e bën ngjarjen e 1938-ës të tingëllojë si një melodi e bukur e ndërprerë papritur, një moment kulmor që u shua para se të kishte mundësi të zhvillohej më tej.

Filozofikisht, kjo ngjarje është një kujtesë e asaj që Friedrich Nietzsche do ta quante “trishtimi i gjërave të papërfunduara” – se kultura ka nevojë për stabilitet për të rritur frutat e saj, jo vetëm për shpërthime të momentit.

5.Ky episod na mëson se:

Arti dhe kultura janë më të fuqishme kur paraprijnë, jo kur ndjekin politikën.

Shoqatat kulturore si “Rozafati” janë depo e kujtesës kombëtare dhe duhen ruajtur nga ndërhyrjet politike.

Elita kulturore duhet të krijojë rrjete të qëndrueshme institucionale, jo të mbështetet vetëm në figurat individuale.

Burimet

1. AKD (2023). Ernest Koliqi – Biografia dhe veprimtaria kulturore. Agjencia Kombëtare e Diasporës. https://akd.gov.al

2. Wikipedia (2024). Lasgush Poradeci, Asdreni, Ernest Koliqi, Tefta Tashko-Koço. https://en.wikipedia.org

3. ObserverKult (2023). Ernest Koliqi, themeluesi i prozës moderne shqipe.

4. Vatican News (2024). Poliedriku Ernest Koliqi.

5. Shkoder.net (2023). Shoqëria “Rozafat” dhe roli i saj kulturor.

6. Memorie.al (2023). Refleksione mbi kontributin e Ernest Koliqit në Kosovë.

-