Mbi historinë kultin, migracionin dhe kujtesën shqiptare të Arbëresheve në Bincavilla.

SHËN ZENONI DHE ORIGJINA ARBËRESHE E BIANCAVILLËS

Një studim historiko–etnografik mbi kultin, migracionin dhe kujtesën shqiptare në Sicili

Revista Prestige – Studim Kulturor Arbëresh nga autor: Liliana Pere.

Abstrakt

Ky studim trajton historinë, kulturën dhe zhvillimin socio-ekonomik të Biancavillës, një qytet arbëresh i themeluar në vitin 1482 nga emigrantë shqiptarë të ardhur nga Shkodra. Analiza përqendrohet te kulti i Shën Zenonit, figurë themeluese dhe mbrojtëse e komunitetit, duke e shqyrtuar atë nga një perspektivë filozofike, historike dhe etnokulturore. Studimi gjithashtu shqyrton demografinë, ekonominë, traditat, zakonet, zhvillimin arsimor dhe ndikimin e institucioneve lokale, duke përfshirë Accademia Universitaria Biancavillese, dhe lidhjen e komunitetit me trashëgiminë arbëreshe. Përmes një kombinimi të të dhënave historike, dokumenteve arkivore, burimeve vizuale dhe analizës kritike, punimi synon të ofrojë një panoramë të plotë të identitetit të Biancavillës dhe rëndësisë së saj në ruajtjen e kulturës arbëreshe në Sicili. Ky studim tregon se Biancavilla përbën një shembull të qartë të bashkëjetesës midis traditës, fesë dhe zhvillimit bashkëkohor brenda një komuniteti të integruar, por me trashëgimi historike të fortë.

1. Hyrje

Historia e Biancavillës, një qytet në Provincën e Katanias në Sicili, është e pandarë nga historia e emigrantëve shqiptarë që mbërritën aty në fund të shekullit XV, pas rënies së Shkodrës dhe pushtimit të tokave arbërore nga Perandoria Osmane.

Në këtë kontekst të tronditjeve të mëdha politike dhe fetare, u formuan dhjetëra ngulime arbëreshe në Italinë e Jugut, si Piana degli Albanesi, Contessa Entellina, San Demetrio Corone e shumë të tjera. Por Biancavilla, e themeluar në vitin 1482, përfaqëson një rast të veçantë: ajo ishte një ngulim shqiptar në zemër të Sicilisë, larg kolonive të tjera arbëreshe, e megjithatë ruajti për një kohë të gjatë një element të fortë identitar — kultin e Shën Zenonit, shenjtit mbrojtës të parë të qytetit.

Ky kult, i sjellë nga emigrantët shqiptarë nga Shkodra, përbën një dëshmi të rrallë të mënyrës sesi feja, reliket dhe ikonografia fetare shërbyen si ura shpirtërore midis atdheut të braktisur dhe tokës së re. Studimi i mëposhtëm përpiqet të ndriçojë lidhjet ndërmjet kultit të Shën Zenonit, themelimit të Biancavillës dhe identitetit arbëresh, duke analizuar burime historike, gojëdhëna dhe shenja të trashëgimisë kulturore që mbijetuan ndër shekuj.

Biancavilla – Një qytet arbëresh në zemër të Sicilisë

Biancavilla është një qytet unik në provincën e Katanias, i vendosur në një tarracë vullkanike në shpatet jug-perëndimore të Etnës, në lartësinë 513 metra mbi nivelin e detit. Sot, qyteti ka rreth 23,800 banorë, por historia e tij shkon mbrapa deri në vitin 1482, kur një grup emigrantësh shqiptarë nga Shkodra, të larguar nga pushtimi osman, themeluan ngulimin e tyre në një zonë të quajtur më parë Callicari ose Pojo Rosso (“Fusha e Kuqe”). Kjo lëvizje ishte pjesë e një valë më të gjerë emigracioni arbëresh nga bregdeti i Adriatikut dhe veri i Shqipërisë, drejt Italisë Jugore, ku ata kërkonin një strehë të sigurt dhe mundësi për të ruajtur besimin dhe kulturën e tyre.

Popullsia e hershme e Biancavillës përbëhej nga dhjetëra familje shqiptare që sollën me vete elementët kryesorë të identitetit të tyre: gjuhën shqipe, besimin ortodoks–bizantin të kohës dhe zakonet kulturore të origjinës. Sipas gojëdhënave, këta banorë vendosën ikonën e Zonjës dhe reliken e Shën Zenonit mbi degët e një fiku, duke interpretuar përdredhjen e degëve si shenjë se hyjnesha dëshironte që ata të ngulnin aty banesën e tyre. Ky akt u bë themeli shpirtëror i komunitetit dhe simboli kryesor i ruajtjes së identitetit arbëresh.

Në shekujt e parë, popullsia e Biancavillës ruajti gjuhën shqipe si gjuhë të përditshme, së bashku me një pjesë të ritualeve dhe zakoneve tradicionale shqiptare. Për shembull, në familjet e hershme, para shtëpisë mbaheshin të mbjella pemë fiku ose hardhi rrushi, si shenjë bekimi, pjellorie dhe lidhjeje me tokën. Veshjet dhe kostumet tradicionale mbetën të dallueshme, edhe pse me kalimin e shekujve filluan të ndikoheshin nga stili sicilian lokal, duke krijuar një përzierje unike kulturore.

Themelimi i Biancavillës nuk ishte vetëm një akt migrimi, por edhe një projekt i përbashkët social dhe fetar. Familjet shqiptare morën lejen për të ndërtuar shtëpi dhe për të përdorur tokën për bujqësi, duke krijuar bazën ekonomike të ngulimit. Sipas dokumenteve të para administrative, emrat e vendbanimit ndryshuan me kalimin e kohës: Callicari, Casalis Callicaris, Universitàs ruris Callicaris, Casale dei Greci, Albavilla dhe, në fund, Biancavilla, një emër që simbolizonte pastërtinë dhe fillimin e një qyteti të ri.

Një nga aspektet më të veçanta të Biancavillës është kulti i Shën Zenonit, shenjt mbrojtës i parë i qytetit. Relika e tij dhe kryqi i drurit mbajtën për shekuj besimin e komunitetit, edhe kur figura e San Placido u bë shenjt mbrojtës zyrtar. Procesionet e Shën Zenonit, më 2 tetor dhe më 14 shkurt, nuk janë thjesht ngjarje fetare; ato përfaqësojnë kujtesën historike të emigrantëve shqiptarë dhe lidhen me identitetin unik të Biancavillës.

Gjuha shqipe filloi të zbehej me kalimin e shekujve, për shkak të izolimit dhe përzierjes me komunitetet siciliane përreth. Megjithatë, zakonet dhe ritualet fetare ruajtën lidhjen me origjinën. Festa e procesionit, vendosja e ikonës mbi fiku, dhe simbolet e tjera etnokulturore tregojnë për një qytet që ruan ADN-në shqiptare brenda një konteksti sicilian.

Sot, Biancavilla është një qendër ku historia, kultura dhe identiteti arbëresh bashkohen në një rrjet etnokulturor të gjallë. Ngjarjet si “Revocazione Storica di Biancavilla” rikrijojnë me kostume dhe rituale themelimin e qytetit dhe ardhjen e shqiptarëve, duke edukuar brezat e rinj mbi rrënjët e tyre dhe duke përforcuar vetëdijen historike. Këto ngjarje janë një simbol i ruajtjes së kujtesës etno-kulturore, që lidh të shkuarën me të tashmen dhe përgatit komunitetin për të ardhmen.

Në historinë e qytetit, kanë luajtur rol të rëndësishëm personalitete lokale dhe liderë fetarë, të cilët ruajtën traditat dhe promovuan identitetin arbëresh:

Priftërinjtë arbëreshë të Katedrales së Shën Zenonit, që mbajtën gjallë ritualet dhe procesionet;

Figura të kulturës dhe historianë lokalë, si G. Sanantangelo, që dokumentuan ngjarjet historike dhe ritin themelues të Biancavillës;

Kryetarë komune dhe aktivistë kulturorë, që organizuan rikrijimet historike dhe promovuan trashëgiminë arbëreshe në shkolla dhe muze.

Biancavilla sot nuk është thjesht një qytet sicilian; ajo është një urë mes dy kulturave, një vend ku identiteti shqiptar dhe tradita siciliane bashkëjetojnë. Ajo përfaqëson rrënjët historike dhe trashëgiminë kulturore, duke treguar se edhe një popull i vogël mund të ruajë një kujtesë të gjallë arbëreshe, e cila përçoi besim, traditë dhe identitet brez pas brezi.

Ja 10 personalitete të zgjedhura nga Biancavilla (Sicili)

1. Giuseppe Tamo da Brescia

Piktor i shekullit XVIII, i lindur rreth vitit 1686 dhe i vendosur në Biancavilla ku realizoi shumicën e veprave të tij.  Përmendet për afresket e shumta në kishat e qytetit dhe për rolin e tij në artin sakral lokal. Vdiq në vitin 1731 dhe është i varrosur në kapelën pranë kishës “Santa Maria dell’Annunziata”. 

2. Carlo Sada

Arkitekt me famë, i lindur në Milano (1849–1924) që punoi në Sicili për ndërtesa të rëndësishme, përfshirë edhe rinovimin e Kishës Kryshtore në Biancavilla.  Ai solli stilin barok‑romantik në zonë dhe përfaqëson lidhjen midis artit urbane dhe komunitetit lokal. Puna e tij ilustroi edhe përzierjen mes trashëgimisë arbëreshe dhe adaptimit në Sicili.

3. Antonio Bruno

Poet futurist dhe poliglot, i lindur në Biancavilla më 1891 dhe vdekur në 1932.  Ai themeloi revistën letrare “Pickwick” në Catania dhe mbeti figurë e rëndësishme në literaturën siciliane‑arbëreshe. Jetesa dhe veprimi i tij shënojnë përzierjen e identitetit modern me rrënjët kulturore të qytetit.

4. Zenone Lavagna

Piktor i lindur në Biancavilla më 1863 dhe vdekur në 1900.  Ai studioi në Neapol dhe punoi më pas në disa qytete italiane dhe europiane, duke sjellë perspektiva të reja për artin vendor. Veprat e tij i japin Biancavillës një dimension artistik që shkon përtej vetëm historisë arbereshe.

5. Giuseppe Coco

Illustrues dhe karikaturist italian, i lindur në Biancavilla në vitin 1936 dhe vdekur në 2012.  Ai punoi për revistat kryesore italiane, duke përfshirë edhe një faqe në «Playboy» dhe u bë një ambasador i kreativitetit nga qyteti i vogël drejt botës. Prezenca e tij tregon se Biancavilla ka pasur edhe zëra të rëndësishëm në fushën e artit modern dhe komik.

6. Alfio Cantarella

Manager muzikor dhe baterist, i lindur në Biancavilla më 1941.  Ai ka punuar me bandën “Equipe 84” në vitet ’60–’70 dhe më vonë themeloi firmën e tij të prodhimit muzikor, duke kontribuar në industrinë muzikore italiane. Përmes tij, Biancavilla lidhet edhe me historinë muzikore të Italisë.

7. Dino Distefano

Matematik/prindër dhe profesor universitari në fushën e informatikës, i lindur më 1973 në afërsi të Catanias, por me lidhje me Biancavillën.  Ai fitoi çmime prestigjioze për hulumtime në sigurinë dhe besueshmërinë e softuer-it — një shembull i qytetit që njeh figura edhe në fushat teknologjike moderne.

8. Francesco Fisichella

Prift dhe filozof, i lindur nëCatania më 1841 dhe vdiq në 1908; përmendet si personalitet me lidhje me Biancavillën.  Ai ka shërbyer në Institutin Teologjik të Messinës dhe ka qenë përgjegjës i Bibliotekës Civile të Catanias nga 1878 deri në 1902 — kështu duke kontribuar në edukimin dhe jetën intelektuale të zonës.

9. Placido Bucolo

Prift dhe historiograf i Biancavillës (1870‑1957).  Ai është autor i librit “Storia di Biancavilla” (1953) dhe studioi me përpikëri arkivin lokal dhe kujtesën historike të qytetit, duke dokumentuar origjinën arbëreshe dhe zhvillimet e mëvonshme.

10. Salvatore Franco

Prift dhe shpikës (1868‑1934) nga Biancavilla, i njohur për krijimin e një “Kalendari Perpetuo” mekanik që shënonte festat liturgjike — një inovacion për kohën.  Ai pranon çmime ndërkombëtare, duke treguar se nga një qytet i vogël duket se ka dalë një mendje krijuese me shtrirje më të gjerë.

Demografia:

Biancavilla ka një sipërfaqe prej 70.28 km² dhe një densitet popullsie prej rreth 326 banorë për km². Popullsia e qytetit në vitin 2023 ishte rreth 22,962 banorë, me një moshë mesatare rreth 41.7 vjeç dhe një përqindje të të huajve prej 2.7%. Këto të dhëna tregojnë një komunitet të qëndrueshëm dhe relativisht homogjen, i cili ruan trashëgiminë kulturore arbëreshe.

Ekonomia:

Ekonomia e Biancavillës mbështetet kryesisht në bujqësi, me prodhime të tilla si verërat, ullinjtë, frutat dhe fikët, duke përfituar nga toka pjellore dhe klima e favorshme. Përveç bujqësisë, qyteti ka zhvilluar sektorin artizanal, përfshirë mobiliet, veshjet dhe materialet e ndërtimit. Historikisht, shekujt XVIII dhe XIX shënuan një rritje demografike dhe zhvillim urban, falë pozitës strategjike dhe aktivitetit ekonomik lokal.

Arsimi dhe zhvillimi shkencor:

Biancavilla nuk ka një universitet të plotë me degë akademike të licencuara, por ka institucione kulturore dhe edukative që mbështesin zhvillimin e dijes. Një shembull është Accademia Universitaria Biancavillese, e cila organizon aktivitete kulturore dhe punëtori për të rinjtë dhe komunitetin, duke ndihmuar në ruajtjen e traditës arbëreshe. Institucioni bashkëpunon gjithashtu me shkolla lokale dhe projekte ndërkombëtare si Erasmus+, duke ofruar mundësi edukative për të rinjtë e qytetit.

2. Ngulimi i Biancavillës: nga Callicari në qytet arbëresh

Në dokumentet e para që përmendin vendbanimin, ai figuron me emra të ndryshëm:

Callicari, Casalis Callicaris, Universitàs ruris Callicaris, Casale dei Greci, e më vonë Albavilla, derisa në fund të shekullit XVI u fiksua emërtimi Biancavilla (“qyteti i bardhë”).

Toponimet “Callicari” dhe “Pojo Rosso” (në italisht “Piano Rosso” – fusha e kuqe) lidhen me terrën vullkanike të kuqe të shpatit jugor të Etnës, mbi të cilën u ngrit ngulimi.

Sipas burimeve lokale, një grup prej disa dhjetëra familjesh shqiptare, të ardhura nga zona e Shkodrës, morën lejen e priftit të Katanias dhe të fisnikëve lokalë për të ndërtuar shtëpitë e tyre në këtë zonë të pabanuar. Vendimi i autoriteteve u lidh me nevojën për ta zhvilluar ekonomikisht zonën bujqësore, por për arbëreshët ky vend u bë streha e besimit dhe e kujtesës kombëtare.

3. Gojëdhëna themelore: Ikona e Zonjës dhe pema e fikut

Tradita lokale rrëfen se, sapo shqiptarët mbërritën në Callicari, ata vendosën ikonën e Zonjës (Marisë) në degët e një peme fiku, për ta mbrojtur gjatë ngritjes së tendave. Kur të nesërmen deshën ta marrin përsëri, gjetën degët e fikut të përdredhura rreth ikonës, duke e bërë të pamundur shkëputjen e saj.

Ky shenjim u interpretua si vullnet hyjnor: Shenjtorja dëshironte që komuniteti të ngulej aty përgjithmonë.

Në këtë mënyrë, miti i “fikut themelues” u bë simbol i lidhjes midis fatit njerëzor dhe vullnetit hyjnor — një motiv që gjendet shpesh në traditat arbëreshe, ku pema e fikut ose hardhia përpara shtëpisë përfaqëson bekimin, pjellorinë dhe qëndrueshmërinë familjare.

Kjo ikonë u bë objekti më i shenjtë i komunitetit dhe themeli shpirtëror i Biancavillës. Përbri saj, shqiptarët sollën një mbajtëse relikesh të argjendtë të Shën Zenonit, një kryq druri dhe një këmborë të vogël — objekte që përfaqësonin trashëgiminë e tyre liturgjike dhe besimin e rrënjosur në tokën amë.

4. Shën Zenoni – shenjti mbrojtës i parë i Biancavillës

Shën Zenoni përmendet në traditën kishtare si një shenjt i shekullit IV, ipeshkëv i Veronës, por me kalimin e shekujve figura e tij u mor dhe u përvetësua në forma të ndryshme lokale.

Në rastin e Biancavillës, duket se arbëreshët e morën me vete një relike të këtij shenjti, ndoshta për shkak se ai njihej si mbrojtës kundër rreziqeve, tërmeteve dhe përndjekjeve — një figurë e përshtatshme për njerëzit që kishin lënë pas atdheun e pushtuar.

Kulti i tij u vendos menjëherë pas themelimit të ngulimit. Çdo vit, më 2 tetor, relikja e Shën Zenonit nxirret në procesion popullor, ndërsa dita e festës kryesore është më 14 shkurt, sipas kalendarit liturgjik.

Në shekujt pasues, edhe pse San Placido u shpall më vonë shenjt mbrojtës zyrtar i qytetit, Shën Zenoni mbeti i dashur për popullin, si simbol i besimit të parë arbëresh dhe kujtesës së origjinës shqiptare.

5. Ndikimet kulturore dhe zbehja e elementeve shqiptare

Për shkak të pozicionit gjeografik të izoluar, Biancavilla nuk pati kontakte të rregullta me ngulimet e tjera arbëreshe të Sicilisë. Si pasojë, gjatë shekujve XVI–XVIII, gjuha shqipe dhe veshjet tradicionale u zbehën, duke u përzier me elementët sicilianë.

Megjithatë, disa elemente simbolike mbijetuan:

Kulti i Shën Zenonit si kujtesë e përbashkët shpirtërore;

Nderimi i ikonës së Zonjës dhe fikut themelues;

Zakoni i mbjelljes së fikut ose hardhisë përpara shtëpisë, zakon që lidhet me origjinën arbëreshe;

Disa elemente të këngëve dhe riteve popullore që mbartin struktura të vjetra bizantine.

Kështu, edhe pse Biancavilla u sicilianizua gradualisht, kujtesa arbëreshe nuk u zhduk: ajo mbeti e fshehur në ritualet fetare dhe mitet themeluese, si një ADN kulturore që ringjallet edhe sot në festimet e komunitetit.

6. Biancavilla sot dhe ringjallja e kujtesës arbëreshe

Sot Biancavilla numëron rreth 23,800 banorë dhe ndodhet në një tarracë lave në anën jug-perëndimore të Etnës, 513 metra mbi nivelin e detit.

Qyteti ka ruajtur një karakter të gjallë kulturor dhe në vitet e fundit ka njohur një rilindje të interesit për origjinën arbëreshe.

Ngjarja “Revocazione Storica di Biancavilla”, e organizuar çdo vit (p.sh. në vitin 2024 nga studiuesi G. Sanantangelo), rikrijon me kostume dhe skena historike ardhjen e shqiptarëve dhe momentin e themelimit të qytetit, duke përfshirë edhe ikonën e Zonjës dhe reliken e Shën Zenonit.

Ky ritual modern shërben si urë mes kujtesës fetare dhe identitetit kulturor, duke e rikthyer Biancavillën në hartën e trashëgimisë arbëreshe të Italisë.

7. Përfundime

Kulti i Shën Zenonit në Biancavilla nuk është thjesht një shenjë e devotshmërisë fetare: ai është një dokument i gjallë i historisë shqiptare jashtë kufijve të saj.

Emigrantët që erdhën nga Shkodra në 1482 nuk sollën vetëm relike dhe ikona, por një botë të tërë shpirtërore, që u rrënjos në tokën siciliane dhe u shndërrua në themel të një qyteti.

Shën Zenoni, në këtë kuptim, përfaqëson shenjtin e kujtesës dhe të rrënjëve, që ruan lidhjen midis Italisë dhe Shqipërisë përmes besimit të arbëreshëve.

Ky studim dëshmon se identiteti arbëresh nuk është vetëm gjuhë apo veshje, por mbi të gjitha kujtesë shpirtërore — një lidhje e padukshme që jeton në reliket, në ikonat, në pemët e fikut dhe në procesionet e përvitshme që i japin Biancavillës karakterin e saj unik në historinë e diasporës shqiptare.

<---------------->

Një analizë e kultit të Shën Zenonit në Biancavillë, duke u fokusuar në dimensionin shpirtëror, ekzistencial dhe social të kultit, dhe lidhjen e tij me identitetin arbëresh. 

<--------Analize e kultit te Shën Zenonit Biancavillë  ------>

Analizë e thellë e  kultit të Shën Zenonit në Biancavillë

Kulti i Shën Zenonit në Biancavillë nuk është thjesht një praktikë fetare, por një fenomen që mbart dimensioin filozofik të ekzistencës, kujtesës dhe identitetit. Ai përfaqëson një mënyrë të ndërthurur të përjetimit të kohës, vendit dhe shpirtit të komunitetit, duke reflektuar mbi lidhjen e njeriut me të shenjtën dhe me trashëgiminë e tij kulturore.

Së pari, nga perspektiva ekzistenciale, Shën Zenoni funksionon si symbol i qëndrueshmërisë dhe i orientimit. Për banorët e hershëm të Biancavillës, emigrantë shqiptarë të larguar nga vendi i tyre, relika e shenjtorit dhe procesioni vjetor ofronin një pikë referimi shpirtëror në një botë të panjohur. Kjo përbën një formë të “ontologjisë së komunitetit”: ekzistenca e tyre në tokën e re është e lidhur ngushtë me praninë metafizike të shenjtorit, i cili garanton një qëndrueshmëri morale dhe shpirtërore. Sipas filozofisë së Martin Heidegger-it, njeriu gjen kuptim në botë jo vetëm përmes veprimit, por edhe përmes referencës ndaj një realiteti më të lartë – dhe për arbëreshët, Shën Zenoni ishte kjo pikë referimi.

Së dyti, nga aspekti social dhe etnokulturor, kultivimi i Shën Zenonit krijon një ndërfaqe mes kujtesës historike dhe bashkëjetesës kolektive. Procesionet, ritualet dhe ruajtja e relikave janë më shumë se akti fetar; ato janë një formë e hermeneutikës sociale. Përmes tyre, identiteti arbëresh i qytetit nuk humbet brenda ndikimeve siciliane; ai përjetohet, transmetohet dhe rikonfirmohet në çdo brez. Në këtë kuptim, kultura fetare funksionon si një “memoria viva” – një kujtesë që tejkalon kohën dhe hapësirën, duke afirmuar unitetin e komunitetit dhe lidhjen me origjinën.

Së treti, nga një këndvështrim simbolik dhe metafizik, figura e Shën Zenonit dhe miti i fikut themelues ilustrojnë ideale filozofike mbi zgjedhjen e vendit dhe vullnetin hyjnor. Degët që përthyhen rreth ikonës përfaqësojnë një ndërhyrje metafizike që orienton veprimet njerëzore: qyteti nuk është themeluar thjesht për rastësi, por sipas një rendi hyjnor. Kjo lidhet me konceptin e teleologjisë, ku ekzistenca e qytetit dhe rruga e komunitetit duket e orientuar drejt një qëllimi të lartë – jo thjesht mbijetesë, por afirmim i një identiteti të përhershëm.

Më në fund, nga një perspektivë ekzistencial-fenomenologjike, kultet e shenjtorëve si Shën Zenoni ofrojnë një kohë të dendur, ku e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja ndërthuren. Procesioni vjetor është një mënyrë për të përjetuar komunitetin dhe identitetin si një fenomen i shtrirë në kohë, ku secili pjesëmarrës bëhet pjesë e një strukture kolektive të kuptimit.

Përfundim filozofik

Kulti i Shën Zenonit në Biancavillë është një shembull i qartë se si feja, identiteti dhe kujtesa historike ndërthuren për të krijuar kuptim në jetën kolektive dhe individuale. Ai nuk është thjesht ritual fetar, por një strukturë ekzistenciale, ku ekzistenca, moraliteti, kujtesa dhe komuniteti bashkohen. Për arbëreshët, Shën Zenoni është simbol i mbijetesës shpirtërore dhe i lidhjes me atdheun e humbur, duke krijuar një urë midis të shkuarës dhe të ardhmes dhe afirmuar identitetin e tyre arbëresh brenda tokës siciliane.

-‐------------------------------------------------------------------

Arkivi Historik i Komunës Biancavilla (Archivio Storico Comunale di Biancavilla).

Arkivi Dioqezan i Katanias.

Mandalà, M. & Altimari, F. – Gli Albanesi di Sicilia (Università della Calabria, 1995).

De Mauro, G. – Biancavilla tra storia e leggenda, Catania, 2001.

Faqja zyrtare e Komunës së Biancavillës (https://www.comune.biancavilla.ct.it).

Intervista me studiuesin G. Sanantangelo, arkiv SME, 2024.

Lista e plotë e referencave.

1. Grasso, F. (2025). San Zenone. Identità, tradizione e nuove interpretazioni: viaggio storico‑spirituale tra Sicilia, Giordania e Cipro. Nero su Bianco Edizioni.

2. Bonanno, C. (2023). Biancavilla e Adrano agli albori della democrazia: la ricostruzione dei partiti e i protagonisti politici. Nero su Bianco Edizioni.

3. Biancavilla Italiani. (n.d.). L’Associazione Arbëreshë rievoca le origini della città. Retrieved November 4, 2025, from https://biancavilla.italiani.it/intervista-associazione-arbereshe/

4. Biancavilla Oggi. (2025, September 28). Rievocazione Arbëreshë con corteo in costumi d’epoca: Biancavilla alle origini. Retrieved November 4, 2025, from https://www.biancavillaoggi.it/2025/09/28/rievocazione-arbereshe-con-corteo-in-costumi-depoca-biancavilla-alle-origini/

5. Wikipedia contributors. (n.d.). Biancavilla. Wikipedia. Retrieved November 4, 2025, from https://en.wikipedia.org/wiki/Biancavilla

6. Ialmo. (n.d.). Identità Biancavilla. Retrieved November 4, 2025, from https://www.ialmo.it/identita/biancavilla/

7. Biancavilla Turismo. (n.d.). Cultura di Biancavilla. Retrieved November 4, 2025, from https://www.biancavillaturismo.it/cultura/

8. ISTAT. (2023). Dati demografici Biancavilla. Istituto Nazionale di Statistica. Retrieved November 4, 2025, from https://www.istat.it/

9. Ugeo Urbistat. (2023). Popolazione e densità Biancavilla. Retrieved November 4, 2025, from https://ugeo.urbistat.com/

10. Santuario Madonna dell’Elemosina. (n.d.). Storia della chiesa e della devozione. Retrieved November 4, 2025, from https://www.santuaritaliani.it/

11. Sanantangelo, G. (2024). Revocazione Storica a Biancavilla. Archivi SME.

12. Biancavilla Oggi. (2014, August 17). Gli albanesi, Callìcari, l’Icona e Niger: ipotesi sulle nostre origini. Retrieved from https://www.biancavillaoggi.it/2014/08/17/lindagine-sulle-radici-biancavillesi-tra-ipotesi-suggestive-e-approcci-inediti/

13. De Gregorio, L. (2019). Tradizioni arbëreshe e Sicilia orientale: riti e memoria storica. Palermo: Edizioni Mediterranee.

14. Russo, M. (2021). Economia e società a Biancavilla: dall’emigrazione alla modernità. Catania: Libreria Universitaria.

15. Accademia Universitaria Biancavillese. (n.d.). Attività educative e culturali. Retrieved November 4, 2025, from https://biancavilla.italiani.it/intervista-accademia-universitaria-biancavillese/