Përkthimi në shqip i intervistës te Lea Ypi-t

Përkthimi në shqip i intervistës te Lea Yp-ti:

Analize e shkurter nga Prestige!

Për Lea Ypin, shtetësia është ose për të gjithë, ose për askënd

Në intervistën e saj të fundit, filozofja dhe profesoresha e filozofisë politike në Shkollën e Ekonomisë në Londër, Lea Ypi, diskuton mbi broshurën e saj të fundit, Kufijtë e Klasave: Pabarazitë, Migrimi dhe Shtetësia në Shtetin Kapitalist.  Publikuar më 13 maj 2025 në Itali, kjo vepër vjen në një kohë kur vendi përgatitet për pesë referendume, përfshirë një që synon të shfuqizojë ligjin aktual të shtetësisë, duke ulur vitet e qëndrimit të kërkuara për të huajt për të aplikuar për shtetësi nga 10 në 5. 

Në pjesën e parë të broshurës, "Njëmbëdhjetë Teza mbi Shtetësinë në Shtetin Kapitalist", Ypi kritikon konceptin e shtetësisë të bazuar në meritë, duke e parë atë si një instrument të kontrolluar nga një oligarki pushteti në një mënyrë përjashtuese.  Ajo thekson se merita shpesh lidhet me çështje klasore, si mundësia për të ndjekur një kurs studimi tërheqës për shtetin mikpritës, ose përmes proceseve të blerjes së shtetësisë, siç ndodh me programin italian "Viza e Artë", ku shtetësia shitet në këmbim të investimeve të mëdha. 

Në pjesën e dytë të librit, Ypi pyet: si mund të zhvillojmë solidaritete të reja horizontale në një botë të qeverisur nga kapitalizmi i globalizuar?  Ajo argumenton se është e nevojshme të kapërcehet "dilema progresive", një kontrast i supozuar midis hapjes ndaj migracionit dhe mirëqenies së brendshme, duke e parë këtë si një ndarje të rreme që duhet tejkaluar përmes një solidariteti të ri ndërkombëtar. 

Lea Ypi, një nga zërat më të spikatur të filozofisë politike bashkëkohore, në veprën e saj më të fundit, Kufijtë e Klasave, sfidon konceptet tradicionale të shtetësisë dhe meritokracisë në kontekstin e kapitalizmit global.  Ajo argumenton se shtetësia, e bazuar në kritere meritokratike, shpesh shërben si një mjet për të përjashtuar dhe për të ruajtur privilegjet e klasave të pasura, duke e kthyer atë nga një e drejtë universale në një mall të tregtueshëm. 

Ypi kritikon praktikat si programi italian "Viza e Artë", ku shtetësia ofrohet në këmbim të investimeve të mëdha, duke e parë këtë si një shembull të qartë të mënyrës se si shtetet kapitaliste favorizojnë të pasurit, ndërsa vendosin barriera të larta për të varfrit dhe migrantët.  Ajo thekson se këto politika nuk janë rastësore, por pjesë e një sistemi që synon të ruajë një rend shoqëror oligarkik, duke e maskuar atë si një demokraci. 

Në pjesën e dytë të librit, Ypi nxit për një solidaritet të ri ndërkombëtar, që tejkalon ndarjet etnike dhe kombëtare, dhe që fokusohet në ndërtimin e një shoqërie më të drejtë dhe më të barabartë.  Ajo argumenton se për të arritur këtë, është e nevojshme të rishqyrtojmë konceptet tona të shtetësisë dhe të drejtës, duke i parë ato jo si privilegje të fituara, por si të drejta universale që duhet të jenë të disponueshme për të gjithë. 

* Kufijtë e Klasave është një thirrje për të rishikuar dhe për të sfiduar strukturat ekzistuese të pushtetit dhe për të ndërtuar një shoqëri më të drejtë, ku shtetësia dhe të drejtat nuk janë të rezervuara për pakicën e privilegjuar, por janë të garantuara për të gjithë. 

Sigurisht, më poshtë ke përkthimin në shqip të intervistës me filozofen Lea Ypi, bazuar në broshurën e saj Kufijtë e Klasave:

Për Lea Ypin, shtetësia është ose për të gjithë, ose për askënd

Intervistë me filozofen Lea Ypi, me rastin e publikimit të broshurës së saj të fundit, Kufijtë e Klasave

5 qershor 2025

Libri më i fundit, ose më saktë pamfleti, nga Lea Ypi – filozofe dhe profesoreshë e filozofisë politike në Shkollën e Ekonomisë në Londër, e lindur në Tiranë më 1979 – u publikua në Itali më 13 maj 2025. Ai titullohet Kufijtë e Klasave. Pabarazitë, Migrimi dhe Shtetësia në Shtetin Kapitalist (përkthyer nga Eleonora Marchiafava). Koha është e përkryer: brenda më pak se një muaji do të mbahen pesë referendume, përfshirë një që synon shfuqizimin e ligjit aktual të shtetësisë. Ky ligj kërkon që të huajt të kenë 10 vjet qëndrim për të kërkuar shtetësinë; propozimi është ta ulin këtë afat në 5 vjet.

Pjesa e parë e broshurës titullohet “Njëmbëdhjetë Teza mbi Shtetësinë në Shtetin Kapitalist”, ku Ypi kritikon çdo formë shtetësie të bazuar mbi meritën – e cila, sipas saj, është gjithmonë nën kontrollin e një oligarkie pushteti dhe ka funksion përjashtues. Merita lidhet ngushtë me çështje klasore: mundësia për të ndjekur një kurs studimi “interesant” për shtetin pritës, ose në rastin më të keq, thjesht procesi i blerjes së shtetësisë. Në fakt, thuajse të gjitha shtetet evropiane kanë procedura për t’ua shitur shtetësinë të huajve përmes investimeve të mëdha.

Në Itali, “Viza e Artë” është një program i nisur më 2017: shtetësia mund të blihet në këmbim të një investimi prej 250 mijë euro në startup-e, 500 mijë euro në kompani italiane, ose 2 milionë euro në obligacione shtetërore.

Në pjesën e dytë të librit, Ypi ngre pyetjen: si mund të ndërtojmë forma të reja solidariteti horizontal në një botë të dominuar nga kapitalizmi global? Libri është një thirrje për të majtën që të kapërcejë atë që ajo e quan "dilema progresive" – kontrasti i rremë mes hapjes ndaj migracionit dhe ruajtjes së mirëqenies së brendshme.

*

ⓢ E nisim me një batutë, apo më mirë me një meme: analiza jote për konfliktet mes punëtorëve me prejardhje të ndryshme, të krijuar nga klasat sunduese, më kujtoi një nga memet e mia të preferuara. Aty shfaqet figura e Jezusit, që në stilin klasik të memeve është quajtur “miliarderi”, duke bekuar një besimtar në gjunjë përmes një rreze drite. “Besimtari” është i përshkruar si: “njerëzit që mbrojnë miliarderët”. Dhe dhurata nga Jezusi është: “asgjë”. A është një përmbledhje e mirë, sipas teje?

Nuk e di... më duket pak e padrejtë ndaj figurës së Jezusit dhe asaj që ai përfaqëson në mënyrë filozofike. Dyshoj se ai do të pozicionohej në anën e oligarkëve sot.

---

ⓢ Siç ndoshta e di, fundjava e 8-9 qershorit në Itali do të ketë një referendum për të shfuqizuar ligjin aktual të shtetësisë, që kërkon 10 vjet banim për të huajt që duan të aplikojnë për shtetësi. Duke u nisur nga tezat e tua, të duket një votë e dobishme apo e kotë, pasi përsëri bazohet në idenë e meritës që do duhej kapërcyer tërësisht?

Është padyshim një votë e dobishme, por mbetet krejtësisht e pamjaftueshme nëse duam të ndryshojmë vërtet mënyrën se si e konceptojmë shtetësinë. Mund të shërbejë si pikënisje për një mobilizim më të gjerë që vë në diskutim vetë idenë e shtetësisë si privilegj që duhet “merituar”. Në një demokraci, kush i nënshtrohet ligjeve duhet të ketë të drejtë të marrë pjesë në krijimin e tyre. Shtetësia, në këtë kuptim, duhet të jetë obligative për të gjithë banorët, jo e kushtëzuar nga prona, pasuria, arsimimi apo faktorë të tjerë meritokratikë si në të kaluarën.

*

ⓢ Në Itali, por edhe në vende të tjera evropiane, është folur pak për rastin e Maltës, që shet pasaporta të BE-së për shuma të mëdha. Ndërkohë pak njerëz e dinë që ekzistojnë edhe programe italiane si Golden Visa. A janë mbajtur qëllimisht të fshehta këto skema nga shtetet?

Po, këto programe e zbulojnë hapur karakterin klasor të shtetit: jo si një institucion demokratik që përfaqëson grupe të ndryshme, por si një instrument në shërbim të të pasurve. Shtetësia pushon së qeni një e drejtë universale dhe kthehet në një mall të shitshëm, të rezervuar për ata që kanë kapital. Kjo përgënjeshtron çdo lexim “kulturor” të konfliktit mbi migracionin dhe zbulon rrënjët e tij ekonomike. Opaçiteti i këtyre ligjeve nuk është rastësor, por shërben për të ruajtur një rend shoqëror thellësisht oligarkik – në kuptimin klasik grek të fjalës: “pushteti i pakicës së pasur” – i maskuar si demokraci.

*

ⓢ E djathta në gjithë Perëndimin përdor shumë diskursin për natalitetin. Edhe pse plakja e popullsisë është një problem real, ti shkruan se kemi nevojë për qytetarë të rinj për të mbështetur mirëqenien sociale. A e ka harruar e majta këtë çështje?

Nuk është çështje harrese. Problemi i së majtës është mungesa e kritikës ndaj vetë kriterit me të cilin trajtohet tema e natalitetit. Nuk mendoj se përgjigjja është të shfrytëzosh imigrantët si “resurse” për të zgjidhur problemet e Perëndimit. Problemi është se vazhdon të merret si e mirëqenë një qasje etno-centrike për shtetësinë, sikur komuniteti politik duhet të mbështetet te lidhjet e gjakut. Kjo i jep një pamje të rreme homogjenitetit shoqëror, të bazuar në përkatësi, traditë, ose superioritet natyror të vendasve ndaj të ardhurve. Harrohet se demokracia nuk lind nga një kulturë e përbashkët, por nga konflikti, nga interpretimi i konfliktit sipas parimeve të ndryshme, dhe nga solidariteti politikisht i ndërtuar, i hapur dhe i ndryshueshëm.

---

ⓢ Siç shkruan, një parti që sot do të propozonte një program të solidaritetit ndërkombëtar të klasave, nuk do të merrte shumë vota. A duhet të përkeqësohet më tej hendeku i pabarazisë për të pasur më shumë gjasa që këto ide të pranohen?

Para së gjithash, mendoj se demokracia humbet përmbajtje kur politika reduktohet në një garë thjesht elektorale. Nuk duhet të presim që pabarazia të përkeqësohet për të reaguar. Problemi nuk është vetëm material, por lidhet edhe me kategoritë përmes të cilave e kuptojmë realitetin, me rrëfimet që normalizojnë padrejtësinë. Duhet një analizë e re e konflikteve globale, që të mos reduktohen në përplasje kulturore, por të vendosin sërish në qendër klasën, kapitalizmin, dhe ndërtimin e subjekteve politike kolektive të rrënjosura në kontradiktat e kohës sonë. Kriza është tashmë këtu, dhe të mendosh se vetëm përkeqësimi do të sjellë vetëdije është naive: e djathta ekstreme ofron tashmë “zgjidhjet” e saj dhe nuk kemi asnjë garanci që nuk do të vazhdojë të përfitojë prej tyre.

---

ⓢ Megjithatë, duket se që nga viti 2020 e këtej, në shoqërinë civile ka një rritje të mosbesimit ndaj globalizimit kapitalist. Si një ringjallje e ideve që ishin shuar pas G8-ës së vitit 2001. E sheh edhe ti këtë ndryshim?

Po, ka padyshim një rikthim të kritikës ndaj globalizmit, por shpesh merr formë nacionaliste e populiste, e drejtuar nga e djathta. Edhe në Evropë kjo kritikë manifestohet si sulm ndaj institucioneve evropiane, me Brexit-in si shembull tipik. Ajo që mungon është një vizion alternativ ndërkombëtarist, që të lidhë drejtësinë sociale me solidaritetin global, pa rënë në mite identitare apo proteksioniste, dhe pa shkatërruar projektet për tejkalimin e nacionalizmit – por duke i kritikuar në mënyrë konstruktive. Sot nuk flitet më për “Evropën sociale”, për bashkëpunimin mes popujve. Sot flitet vetëm për riarmatim dhe luftë, dhe e majta është tërësisht e hutuar.