Aleks Buda – Kolosi i Mendimit Kombëtar Shqiptar Revista Prestige | Autor: Liliana Pere

Rrevista Prestige

#Personalitet

#AkademiaeShkSh

#AleksBuda

Aleks Buda – Kolosi i Mendimit Kombëtar Shqiptar

Revista Prestige | Autor: Liliana Pere

Tre citate të shquara të Akademikut.

>✨️ “Kombet që humbasin ndjenjën e nderimit për mendimtarët e vet, humbasin busullën e ekzistencës.” — Aleks Buda

“✨️Shkenca nuk mund të shërbejë si vegël e ideologjisë. Ajo ka ligjet e veta dhe kërkon profesionalizëm të pandikuar.” — Aleks Buda

“✨️Në këtë botë, urrejtja nuk mund t’i japë fund urrejtjes. Vetëm dashuria është e aftë ta shuajë atë. Ky është ligji i përjetshëm.” — Aleks Buda

Kur kombet ndodhen në udhëkryqe historikë dhe e ardhmja kërkon mendje të ndritura për t’u ndërtuar, lindin shpirtra të rrallë që bëhen udhëheqës të padukshëm të dritës — dhe Aleks Buda ishte një prej tyre.

Në një kohë kur Shqipëria kishte nevojë për arsim, për zhvillim, për mendje të mprehta që të ringjallnin vetëdijen kombëtare, ai u ngrit si një pishtar i dijes, një mendimtar filozof që bashkoi historinë me ndërgjegjen. Aleks Buda e pa shkencën si një fushë të pavarur nga politika, të shenjtë në thelbin e saj, dhe përmes këtij parimi ai la gjurmë të thella në panteonin e dijes shqiptare, duke i dhënë identitet dhe dinjitet historiografisë dhe dijes shqiptare.

Në rrugëtimin e lavdishëm të historisë dhe arsimit shqiptar, ndriçon si yll i pashuar figura e Aleks Budës, mendimtarit, dijetarit dhe institucionit njeri. Një nga ata burrat e rrallë që me mendje, karakter dhe urtësi formësuan epokat. Ai nuk u nënshtrua kurrë ideologjive, nuk e la dijen të verbohej nga politika. Ishte burimi i pastër i mendimit shkencor, kolona vertebrale e historiografisë shqiptare, drejtues me vizion dhe dritëndërues i panteonit të dijeve të kombit.

Prejardhja dhe formimi

Aleks Buda lindi më 7 shtator 1910 në qytetin e Elbasanit, në lagjen e vjetër "Kala", në një familje me rrënjë të thella patriotike e intelektuale. Babai i tij, Taqi Buda, farmacist, ishte delegat i Kongresit të Manastirit dhe njeri i shkolluar në Vjenë. Ky ambient i pasur kulturor ndikoi ndjeshëm në formimin e tij.

Studimet fillore i ndoqi në Lecce të Italisë, të mesmet në Salzburg të Austrisë, ndërsa shkollimin universitar e kreu në Fakultetin e Filozofisë, dega filozofi-letërsi, pranë Universitetit të Vjenës (1929–1935). Aty pati mësues personalitete si Karl Patsch, Norbert Jokl e Robert Reininger dhe u lidh me figura të tilla si Eqerem Çabej dhe Lasgush Poradeci.

Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare, Aleks Buda ishte në moshën rreth 30-vjeçare dhe mori pjesë aktive në rezistencën antifashiste, duke u angazhuar me idealizëm në radhët e lëvizjes çlirimtare. Si intelektual i ri, ai i dha luftës jo vetëm kontributin si atdhetar, por edhe vizionin e një njeriu të kulturës që besonte në lirinë dhe përparimin e kombit shqiptar.

Veprimtaria dhe kontributi

Pas kthimit në Shqipëri, Aleks Buda punoi si mësues në Liceun e Tiranës dhe Korçës. U emër ua drejtor i Bibliotekës Kombëtare në vitin 1945, ku organizoi dhe pasuroi fondin me vepra themelore.

Ai u bë nismëtar i themelimit të Institutit të Shkencave (1955), që do të shërbente si bërthama e Universitetit të Tiranës (1957), dhe në vijim, si gurthemel i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Në vitin 1972, u zgjodh Kryetar i Parë i Akademisë dhe e drejtoi atë me urtësi, qartësi vizioni dhe vetëpërmbajtje deri në vitin 1993.

Në një kohë kur ideologjia rrezikonte ta përthithte shkencën, Aleks Buda e ruajti frymën akademike të pastër dhe të ndershme. Ai kurrë nuk e përdori dijen si instrument propagande, por si urë drejt kuptimit të thellë të kombit.

Vepra që mbeten

Ndër veprat e tij më të rëndësishme për historinë shqiptare radhiten:

"Historia e Shqipërisë" (vëllimet I dhe II),

"Shkrime historike" (botim pas vdekjes),

"Fjalori Enciklopedik Shqiptar" (në bashkëpunim me ASHSH),

"Ilirët dhe Iliria në burimet antike"

Ai vendosi bazat e metodologjisë moderne historiografike në vend. Mbrojti tezën e origjinës ilire të shqiptarëve dhe ndikoi fuqishëm në formësimin e vetëdijes kombëtare.

Inspirim dhe frymë

Aleks Buda mbeti i nderuar, sepse drejtoi pa asnjë kompromis me cilësinë, me pastërti të fjalës dhe peshën e dijes. I heshtur në dukje, por me zë që ndriçonte thellë. Ai jetoi si njeri i dijes, me karakter filozofik dhe mendje që nuk e lëkundte asnjë frymë e kohës.

> "Nuk mund të kuptojmë të ardhmen pa një lexim të ndershëm të së kaluarës." — Aleks Buda

> "Nuk i bëra kurrë lehtë vetes, sepse historia nuk lejon as kënd, as nën, as favor." — Aleks Buda

> "Aleks Buda ishte një nga dy mushkëritë që oksigjenuan shkollën shqiptare të studimeve albanologjike" — Edi Rama

Nderimet dhe trashëgimia

U nderua me titujt "Mësues i Popullit", "Çmimi i Republikës", "Urdhri i Flamurit të Punës", ndërsa Austria i dha medaljen "Großer Ehrenzeichen". Elbasani e shpalli "Qytetar Nderi". Por lavdia e tij më e madhe qëndron në frymën e dijes që la, në gjurmën e pashlyeshme të intelektit të pastër shqiptar.

Aleks Buda nuk ishte thjesht historian. Ishte kujtesë kombëtare. Ishte ura ndër brezash, mes trashëgimisë dhe vizionit, mes rrënjës dhe degës, mes fillesë dhe vazhdimësisë.

> "Kombet që harrojnë historianët e tyre, humbin busullën në detin e historisë botërore." — Aleks Buda

Sot, ndërsa Akademia e Shkencave dhe gjeneratat e studiuesve ecin në rrugën e tij, emri i Aleks Budës rri si fanar që nuk shuhet. Rrezaton atje ku dijetarët takohen me karakterin, ku shkenca përqafohet me dinjitetin, ku shqiptarët ndihen krenarë.

📚 Bibliografia Themelore e Aleks Budës

🔹 Libra dhe vepra të botuara

1. Aleks Buda (redaktor përgjegjës)

"Historia e Shqipërisë" – Vëllimi I

– Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSH, 1959

✔ Përfshin historinë e shqiptarëve nga lashtësia deri në fundin e mesjetës.

2. Aleks Buda (redaktor përgjegjës dhe bashkautor)

"Historia e Shqipërisë" – Vëllimi II

– Tiranë: Akademia e Shkencave, 1967

✔ Periudha osmane deri në fundin e Luftës së Dytë Botërore.

3. Aleks Buda

"Shkrime Historike" (Vëllimi I & II)

– Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 1986 (vëll. I), 2002 (vëll. II, pas vdekjes)

✔ Përmbledhje e punimeve studimore mbi historinë antike, mesjetare dhe moderne të Shqipërisë.

4. Aleks Buda

"Ilirët dhe Iliria në burimet antike"

– Tiranë: Instituti i Historisë, viti i botimit: rreth viteve 1970–1980

✔ Hulumtim i burimeve greko-romake mbi ilirët; kontribut në teorinë e vazhdimësisë ilire.

5. Aleks Buda etj.

"Fjalori Enciklopedik Shqiptar"

– Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 1985

✔ Redaktor i përgjithshëm së bashku me Eqerem Çabej; përfshin artikuj mbi histori, albanologji dhe kultura.

🔹 Artikuj dhe studime të botuara në periodikë shkencorë

6. “Probleme të formimit të kombit shqiptar”, në Studime Historike, nr. 1–2, 1972

7. “Roli i qytetërimeve ilire në historinë e Ballkanit”, në Buletini i Universitetit të Tiranës, 1969

8. “Mbi metodologjinë e kërkimit historik”, në Studime Historike, nr. 4, 1975

9. “Shqiptarët dhe vetëdija kombëtare në periudhën e Rilindjes”, Konferenca Kombëtare për Rilindjen, 1982

10. Referate të mbajtura në Kongreset Ndërkombëtare të Studimeve Albanologjike

– Prishtinë (1968, 1972), Vjenë (1975), Tiranë (1982)

✨️✨️ Dorëshkrime dhe arkiva

Në Arkivin Qendror të Shtetit dhe në Arkivin e Akademisë së Shkencave ndodhen dorëshkrime, korrespondenca dhe skica të pabotuara të tij.

👥 Bashkëpunëtorët kryesorë të Aleks Budës

🔹 Në fushën e historisë dhe albanologjisë:

1. Eqerem Çabej

– Gjuhëtar dhe albanolog i madh. Mik dhe bashkëpunëtor i hershëm që nga koha e studimeve në Vjenë.

– Buda dhe Çabej shpesh ndanin pikëpamje për origjinën e shqiptarëve dhe për rolin e shkencës në ruajtjen e identitetit kombëtar.

> “Eqerem Çabej ishte ndër ata që, si Buda, i qëndroi dijes si qëllim dhe jo si mjet.”

2. Stefan Anagnosti

– Historian i njohur, autor dhe bashkërendues në botimin e vëllimeve të “Historisë së Shqipërisë”.

3. Kristo Frashëri

– Historian me fokus në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Edhe pse shpesh me qasje të ndryshme nga Buda, kanë bashkëpunuar në botime të rëndësishme.

4. Arben Puto

– Studiues i historisë së së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare shqiptare. Pjesë e kolektivit të Akademisë në vitet ’70–’80.

5. Mihal Sherko

– Një nga historianët që punoi në Institutin e Historisë nën drejtimin e Budës dhe bashkautor në projektet enciklopedike.

6. Luan Omari

– Jurist dhe historian i së drejtës. Ka bashkëpunuar në koncepte dhe vizione mbi organizimin akademik të institucioneve shkencore.

🔹 Në fushën e organizimit akademik (Akademia e Shkencave)

7. Shaban Demiraj

– Gjuhëtar, më vonë president i Akademisë së Shkencave.

– Ka pasur bashkëpunim të ngushtë me Budën në zhvillimin e strukturës shkencore të Akademisë.

8. Androkli Kostallari

– Redaktor i “Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe” dhe “Fjalorit Enciklopedik”.

– Bashkëpunoi ngushtësisht me Budën në projektet e mëdha enciklopedike dhe albanologjike.

9. Skënder Anamali

– Arkeolog dhe historian i antikitetit, një ndër mbështetësit e tezës së vazhdimësisë ilire.

– Punoi me Budën në shumë konferenca dhe studime rreth ilirëve.

🏛️ Në institucione ndërkombëtare

Buda kishte kontakte edhe me albanologë të huaj si:

Wilhelm Hehn dhe Hans-Joachim Tümmel në Gjermani,

Jean-François Gossiaux në Francë,

Norbert Jokl (nga periudha e Vjenës) – i konsideruar “babai i albanologjisë”.

🌟 Pse janë të rëndësishëm këta bashkëpunëtorë?

Ata ndihmuan në ndërtimin e një institucioni kombëtar shkencor, me baza moderne metodologjike.

Bashkë me Budën, ngritën projektet e mëdha që për herë të parë përfshinë historinë, gjuhësinë, folklorin dhe arkeologjinë në një kuadër të integruar kombëtar dhe akademik.

Krijuan standardin e parë të shkollës shqiptare të mendimit historik dhe gjuhësor, që për shumë vite shërbeu si themel i kërkimit shkencor në vend.

Ndikimi i Aleks Budës në historiografinë, arsimin dhe kulturën shqiptare është i jashtëzakonshëm dhe i shumëdimensionshëm. Ai nuk ishte vetëm një studiues i madh, por edhe një ndërtues institucioni, një drejtues vizionar dhe një frymëzues për brezat e mëvonshëm.

🌟 Ndikimi i Aleks Budës.

1. Rilindja e historiografisë shqiptare moderne

Para Aleks Budës, studimi i historisë shqiptare ishte shpesh i fragmentuar, me mungesë standardesh shkencore dhe shumë herë i ndikuar nga ideologjitë politike. Ai vendosi metodologjinë rigoroze dhe qasjen shkencore në trajtimin e historisë, duke u fokusuar në burimet origjinale dhe në interpretim të ndershëm.

> “Historia duhet të jetë pasqyrë e së vërtetës dhe jo mjet për propagandë.” — Aleks Buda

Vepra e tij madhore, “Historia e Shqipërisë”, ishte një nga hapat kyç për ngritjen e studimeve historike në një nivel akademik të konsoliduar.

2. Ndërtimi i institucioneve shkencore

Si drejtues i parë i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Buda themeloi një qendër shkencore të integruar ku historia, gjuha, etnografia, arkeologjia dhe studimet kulturore punonin bashkë. Kjo nismë bëri që Shqipëria të ketë një institucion të dedikuar për zhvillimin e dijes dhe kërkimin shkencor.

3. Arsimi dhe edukimi i breznive

Përmes librave dhe veprave të tij, Aleks Buda la një trashëgimi të fuqishme për sistemin arsimor shqiptar. Ai u përpoq që të mbrojë shkollën dhe dijen nga ndikimet ideologjike, duke u fokusuar në arsimim cilësor dhe njohje të historisë së pastër.

> “Njohja e së kaluarës është themeli i ndërgjegjes kombëtare.” — Aleks Buda

4. Trashëgimia kulturore dhe identiteti kombëtar

Buda promovoi idenë e origjinës ilire të shqiptarëve dhe nxiti një ndërgjegjësim të thellë për vlerat kulturore dhe historike të kombit. Ai kontribuoi në forcuarjen e identitetit shqiptar në kohë sfidash të mëdha politike.

5. Influenca në studimet albanologjike ndërkombëtare

Nëpërmjet bashkëpunimeve me akademikë të huaj dhe pjesëmarrjes në kongrese ndërkombëtare, Buda dha një dimension global studimeve shqiptare, duke e pozicionuar vendin tonë në hartën shkencore të Evropës dhe botës.

6. Model i integritetit intelektual

Në një kohë kur shumë shkencëtarë u përballën me presione politike dhe ideologjike, Aleks Buda ruajti pavarësinë dhe dinjitetin e tij. Ai u bë simbol i qëndresës intelektuale dhe moralit profesional.

> “Nuk duhet të pranojmë të shesim të vërtetën për të blerë privilegje.” — Aleks Buda

Aleks Buda ishte një gurthemeli i shkencës shqiptare, i cili jo vetëm që formësoi shkollën e historiografisë, por edhe ngriti institucionet, edukoi brezat dhe forcoi identitetin kombëtar. Trashëgimia e tij ndriçon rrugën për çdo studiues dhe qytetar që dëshiron të njohë dhe të nderojë historinë e vendit.