Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet manifest shpirteror.Sami Frasheri

Sami Frasheri

Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet manifest shpirteror

Në horizontin e historisë shqiptare, pak libra kanë pasur peshën e një manifesti shpirtëror dhe politik si vepra e Sami Frashërit: “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”.

 Botuar në Bukuresht më 1899, ky libër nuk ishte vetëm një tekst i thjeshtë programatik – ai u bë një flakadan ideali, një testament kombëtar i shkruar në kohë rreziku, një udhërrëfyes për një popull që kërkonte dritën e vet.

Historia e veprës dhe fshehtësia e saj

Në mars të vitit 1899, Samiu, i frymëzuar nga jehona e manifestit të Vaso Pashë Shkodranit, përfundoi këtë libërth ku shtjellonte me guxim idetë e tij për çështjen shqiptare. Shkrimi i tij nuk mund të qarkullonte lirshëm brenda Perandorisë Osmane – përmbajtja e tij ishte e rrezikshme për pushtetin e kohës. Prandaj ai u botua fshehtas, pa emrin e autorit, në Bukuresht, me ndihmën e botuesve austro-hungarezë dhe me financimin e albanologëve të njohur Ippen dhe Nopça.

Pas vdekjes së Samiut, më 17 nëntor 1904, publicisti Shahin Kolonja zbuloi autorësinë e këtij manifesti. Që atëherë, ai nuk i përkiste më vetëm një mendimtari – i përkiste gjithë kombit.

Përmbajtja dhe struktura

Libri është i ndarë në tre pjesë, sipas vetë titullit:

Ç’ka qenë Shqipëria – Samiu pohon me krenari se shqiptarët janë një ndër kombet më të vjetër të Europës, duke i përmendur rrënjët pellazgjike dhe figurën titanike të Skënderbeut.

Ai shpjegon kontributin e shqiptarëve në historinë e Perandorisë Osmane dhe shtrinë kufijtë e kombit në një hartë të vetëdijes kombëtare.

Ç’është Shqipëria – një tablo e zymtë, ku përshkruhet gjendja e mjeruar e vendit: mungesa e shkollave shqipe, shtypja e gjuhës amtare, ndarjet krahinore e fetare që pengonin bashkimin. Në këtë pjesë, Samiu ngre një kritikë të hidhur ndaj 20 viteve të humbura pa progres.

Ç’do të bëhet Shqipëria – pjesa më e ndritur, ku ai shpalos vizionin e tij për një komb të lirë, të bashkuar e të arsimuar. Ai shikon të ardhmen me sytë e shpresës: një Shqipëri të pavarur, ku dallimet fetare dhe krahinore treten përpara flamurit të përbashkët.

Botime dhe jehona

Ky libër nuk mbeti në errësirë. U përkthye më 1903 në greqisht nga Fan Noli, gjatë qëndrimit të tij në Egjipt, me ndihmën e Thanas Tashkos dhe Jani Vruhos. U ribotua në Sofje më 1907, në shtypshkronjën Mbrothësia. Më vonë, në Shqipëri, u botua nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” në vitet 1962 dhe 1978 (me disa ndryshime të diktuara nga politika e kohës). Në vitin 1999, u ribotua sërish në Tiranë, sipas botimit të parë të 1899-ës.

Vepra e Samiut është më shumë se politikë – ajo është poezi e mendimit kombëtar. Në faqet e saj, historia kthehet në kujtesë, kujtesa në dhimbje, dhimbja në mision, e misioni në shpresë.

Nëse këtë libër do ta krahasonim me muzikë, ai do të ishte si një himn i Beethoven-it, i madh, i dhimbshëm dhe triumfues. Nëse do ta krahasonim me letërsi, do të ishte si një epope homerike, ku kombi i vogël shqiptar paraqitet si një protagonist i madh i historisë.

Ky manifest u quajt nga studiuesit “bibla e nacionalizmit shqiptar”. Ai frymëzoi Rilindësit, i dha forcë intelektualëve të kohës, e hodhi urën midis ideve të shekullit XIX dhe pavarësisë së vitit 1912.

aNë qarqet shqiptare, ai u prit me emocion dhe entuziazëm; në qarqet e huaja, me shqetësim dhe respekt.

Ky libër mbetet edhe sot një pasqyrë ku shqiptarët shohin veten: të kaluarën e lashtë, të tashmen e vështirë, të ardhmen e ëndërruar.

“Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” është një klithmë e ndërgjegjes kombëtare. Është fjalë dhe zjarr, është filozofi dhe poezi, është testament dhe profeci. Përmes këtij manifesti,

Sami Frashëri u bë jo vetëm mendimtar i madh i kombit shqiptar, por edhe një filozof i shpresës universale: se asnjë popull nuk është i destinuar të shuhet, për sa kohë që ruan gjuhën, kujtesën dhe dashurinë për liri.

© 2024–2025 Liliana Pere – 

 Botuese, Autore