Vjosa – Beteja e fituar për lumin e fundit të egër në Evropë

Vjosa – Beteja e fituar për lumin e fundit të egër në Evropë

Laert Miraka

Vjosa është një nga ato raste kur, me të drejtë, mund të deklarosh se bashkimi bën fuqinë. Përpjekjet për të mbrojtur lumin e fundit të egër në Ballkan dhe Evropë, si asnjëherë më parë, bëri bashkë komunitetin lokal, shoqërinë civile brenda dhe jashtë vendit, ekspertët e mjedisit, shkencëtarët, politikanë të rëndësishëm, institucione ndërkombëtare, figura publike, artistë nga mbarë bota, në lëvizjen më të madhe ndonjëherë, jo vetën në Shqipëri por edhe në Evropë, me fokus mbrojtjen e natyrës nga ndërhyrjet e njeriut. Tashmë secili prej tyre mund të ndihet krenar sepse betejën e parë të rëndësishme për shpëtimin e Vjosës e fituan. Kreu i Qeverisë shqiptare, Edi Rama, pas një rezistence disavjeçare ndaj kërkesave të mbrojtësve të ‘lumit të fundit të egër të Evropës’ disa ditë më parë deklaroi se “Vjosa do të bëhet Parku Kombëtar më i madh në Shqipëri’. Këtë deklaratë kreu i Qeverisë e bëri në ceremoninë e nënshkrimit nga Ministrja e Turizmit, Mirela Kumbaro dhe Drejtori Ekzekutiv i organizatës ambientaliste amerikane ‘Patagonia’, Ryan Gellert, të Memorandumin e Mirëkuptimit “për bashkëpunimin për ngritjen e modelit të Parkut Kombëtar të Lumit të Egër’. Me këtë veprim Qeveria, më në fund, hodhi një hap të rëndësishëm drejt dhënies së statusit Park Kombëtar të të gjithë zonës ujëmbledhëse të Lumit Vjosa në territorin e Shqipërisë.

Mbrojtja e Vjosës – kauza që u rrit ditë pas dite dhe vit pas viti

Beteja për mbrojtjen e Vjosës është e hershme dhe, për fat të mirë, nuk pati fatin se shumë kauzave të tjera ambientaliste në Shqipëri që janë shuar ende pa u formësuar. Megjithatë, shqetësimi i ambientalistëve, organizatave dhe komunitetit lokal u mediatizua ndërkombatarisht vetëm në janar të 2014 dhe një vit më pas, në maj 2015, do të ishin tashmë deputetët e Parlamentit Evropian ata që do të ngrinin zërin në mbrojtje të Vjosës, duke kërkuar ndalimin e të gjitha planeve për ngritjen e digave mbi brigjet e lumit dhe degëve të tij. ‘Lufta’ vazhdoi frontale si brenda, ashtu edhe jashtë vendit. Institucionet shqiptare rezistencën ndaj lëvizjes për mbrojtjen e Vjosës e treguan herë me indiferencë, herë me deklara gjysmake dhe herë të tjera me veprime ligjore që mundoheshin të qetësonin gjakrat dhe jo t’i jepnin zgjidhje të plotë situatës.

Hap pas hapi dhe vit pas viti kërkesat ndaj qeverisë u formësuan, ndërsa aktivitetet sensibilizuese për mbrojtjen e Vjosës nuk zhvilloheshin vetëm në Shqipëri, por edhe në kryeqytetet më të rëndësishme të Evropës. Në shkurt 2021 njëzet organizata mjedisore shqiptare nën drejtimin e EcoAlbania i paraqitën Ministrit të Turizmit dhe Mjedisit, Blendi Klosi, një propozim të detajuar për krijimin e Parkut Kombëtar të Vjosës. Në të njëjtën kohë, organizata mjedisore amerikane ‘Patagonia’ prodhoi dhe publikoi filmin “Vjosa Forever”, në të cilin shpjegohej rreziku që i kanosej natyrës dhe biodiversitetit në një pjesë të madhe të territorit të Shqipërisë që preket nga rrjedha e Vjosës dhe ku i bëhej thirrje shqiptarëve dhe evropianëve të përfshihen në aksionin e mbrojtjes së lumit. Parlamenti Evropian iu bashkua menjëherë kësaj thirrjeje dhe në mars 2021 miratoi Raportin e Progresit për Shqipërinë ku i kërkohej Qeverisë “të krijojë sa më shpejt Parkun Kombëtar të Vjosës, duke e shtrirë në të gjithë gjatësinë e lumit…” Në tetor 2021 nis një peticion global për dhëniën e statusit Park Kombëtar për Vjosën. Peticioni ishte një uragan i vërtetë. Ishin me mijëra dhe dhjetra mijëra personat që e firmosën peticionin nga mbarë bota.

Si e ‘shkëmbeu’ Qeveria Parkun Kombëtar me Park Natyral

Në përpjekjen e radhës për ta zbutur presionin që po ushtrohej ndaj saj, në janar të vitit 2022, Qeveria shqiptare bëri me dije vendimin për shpalljen e Vjosës Park Natyror. Reagimi ishte i menjëhershëm nga të gjithë aktivistët që deklaruan: “Jo Park Natyror! Park Kombëtar Tani!’. Sipas tyre, statusi i Parkut Natyror nuk mund t’i ofrojë Vjosës mbrojtjen e duhur. Frika e ambientalistëve ishte se dhënia e statusit Park Natyror për Vjosën nuk do t’i mbante dot larg saj ‘duart’ e Kompanive që kërkojnë naftë pranë zonës ujëmbledhëse ose që kërkojnë të ndërtojnë diga në degët e saj. Madje Vjosa Park Natyror do të jetë gjithmonë e rrezikuar nga bizneset apo qeveritë e ardhshme që mund të parashikojnë ndërhyrje ‘të lejueshme’ mbi rrjedhën e lumit. Në debatet që pasuan vendimmarrjen e Qeverisë për ta shpallur Vjosën Park Natyror, kundërshtarët e këtij vendimi sollën argumenta rreth përfitimeve të pritshme nga dhënia e statusit Park Kombëtar, duke filluar nga hopi që do t’i jepte zhvillimit në këtë zonë statusi special ‘Parku i parë Kombëtar i Lumit të Egër në Evropë’. Sipas një vlerësimi paraprak parashikohet që zona rreth lumit Vjosë, në të gjithë gjatësinë e tij nëpër territorin e Shqipërisë të vizitohet nga rreth 1.5 milionë vizitorë në vit dhe të gjenerojë vetëm nga turizmi 10-30 milionë euro të ardhura. Sipas ekspertëve, në raste të ngjashme, në zona të tjera të globit, është parë se me shpalljen e një zonë Park Kombëtar, çdo vend pune i krijuar në Parkun Kombëtar, gjeneron krijimin e 6 vende pune shtesë në komunitetet lokale pranë Parkut. Statusi i Parkut Kombëtar, sipas botanistëve, afron mbrojtje më të lartë të biodiversitetit dhe pasurisë së specieve në zonën e Parkut, e cila në rastin e lumit Vjosë, vlerësohet në mbi 1100 specie, shumë prej të cilave të rrezikuara në rang botëror.

Lumi i shenjtë i antikitetit që lidh dy shtete të Mesdheut

Vjosa shqiptare, njohur si Aoos në Greqi, konsiderohej një lum i shenjtë në lashtësi dhe shumë gojëdhëna dhe legjenda për këtë lum kanë mbërritur deri në ditët tona. Në Muzeun Historik Kombëtar gjendet një skulpturë e veçantë që paraqet një plak të fuqishëm, shtrirë dhe i mbështetur në krahun e djathtë. Arkeologët e kanë identifikuar si hyu lumor i Vjosës që kur u gjet në qytetin e lashtë të Apolonisë. Skulptura i përket shekullit III para Krishtit. Hyu lumor Vjosa gjendet e skalitur edhe në monedha të Apolonisë, të viteve 198-211 pas Krishtit.

Lumi hynor, me gjatësi 270 km, e ka burimin në Greqinë veriore ku njihet si Aoos. Ajo rrjedh nëpër grykat e pjerrëta dhe shpatet e Shqipërisë së Jugut; gjarpëron mes luginave, për t’u derdhur në Lagunën e Nartës, pranë Vlorës, në brigjet e Adriatikut. Vjosa dhe degët e tij kalojnë në disa qytete të Shqipërisë, si Erseka, Përmeti, Gjirokastra, Tepelena , Ballshi, Fieri dhe Vlora. Me ndarjen territoriale të vitit 2014 lugina e Vjosës shtrihet në qarqet Korçë (8.75%), Gjirokastër (50.47%), Vlorë (30.59%), Fier (10.13%), Berat (0.06%).

Përgjatë gjithë rrjedhës së tij prej mbi 270 kilometrash, ai është i pazbutur dhe me rrjedhje të lirë dhe karakterizohet nga kanione të bukura, lumenj të gërshetuar, ishuj, harqe dhe shtrirje gjarpëruese. Dhe çka e bën këtë lumë me të vërtetë të jashtëzakonshëm ndërkombëtarisht është fakti se pothuajse të gjitha degët e tij kanë rrjedhë natyrale dhe të paprekura, duke krijuar një rrjet lumenjsh e përrenjsh që gjallojnë si askund në Evropë.

Edhe pse për mbrojtjen e Vjosës është luftuar fort vitet e fundit, specialistët e mjedisit dhe shkencëtarët pranojnë se njohuritë shkencore për biodiversitetin dhe proceset fizike të saj janë ende të kufizuara dhe Vjosa mbetet një nga lumenjtë më pak të eksploruar në Evropë. Por edhe aq të pakta dhe të kufizuara sa janë, të dhënat e deritanishme sugjerojnë se lugina e Vjosës ka një biodiversitet të jashtëzakonshme dhe shumllojshmëri gjallesash.

Vjosa – Parku i ardhshëm Kombëtar

Krijimi i Parkut Kombëtar të Vjosës do të kalojë në një rrugë të re, deri më sot të pashkelur në Europë. Eksperti Ulrich Eichmann, në një prononcim për DË e ka konsideruar si diꞔka unike që Parku do të përfshijë të gjithë rrjetin e lumenjve që i bashkohen Vjosës. “Do të jetë një Park Kombëtar model ku do të tregohet se ꞔfarë mund të bëhet për ruajtjen e natyrës kur ajo po humbet kudo me një ritëm që nuk është parë kurrë më parë. Do të jetë një model i decentralizuar ku përveꞔ një qendre kryesore informuese do të ketë qendra të tilla të vogla në të gjitha fshatrat. Do të ketë shumë të punësuar dhe përfitime fianciare, përmes ruajtjes dhe jo shkatërrimit të natyrës”. Në Parkun kombëtar parashikohet të lejohet Eko-Turizmi, të ngrihen dy qendra të mëdha, modere informacioni ku turistë nga e gjithë bota nëpërmjet vidiove të mësojnë më shumë rreth kuptimit të Lumit të Egër dhe rëndësisë së mbrojtjes së eko-sistemit të tij.

Vjosa mes nevojës për t’u mbrojtur dhe ‘makutërisë’ për t’u shfrytëzuar

Lëvizja për mbrojtjen e Vjosësa është pjesë e fushatës “Ruaj Zemrën Blu të Evropës”, që synon të mbrojë lumenjtë me vlera natyrore veçanërisht të larta në Gadishullin Ballkanik, të cilët kërcënohen nga më shumë se 3,400 projekte hidroenergjitike. Në të gjithë gjatësinë e Vjosës dhe në degët e tij në këto vite janë planifikuar rreth 40 hidrocentrale, dy prej të cilëve ishin në fazën e fillimit të ndërtimit pas firmosjes nga Qeeria shqiptare. Hapi i ndërmarrë për dhënin e statusit të Parkut Kombëtar pritet të sigurojë mbrojtje për të gjithë rrjedhën e Lumit të Vjosës dhe degëve të tij në territorin e Shqipërisë, përveç tre degëve të tij: Langaricës, Shtiknit dhe lumit të Çarshovës, të cilët tashmë mbajnë mbi brigjet e tyre digat e hidrocentrale të ngritura. Edhe pse më të qetë pas zhvillimeve të fundit, aktivistët e përfshirë në mbrojtjen e Vjosës janë gjithë sy e vesh për të garantuar fitoren përfundimtare, duke e shtyrë Qeverinë që sa më shpejt të marrë vendimin e shumëpritur për shpalljen ‘de jure’ Park Kombëtar të të gjithë gjatësisë së rrjedhës së Vjosës Park Kombëtar.