Burimi i lashtë i Kaninës dhe tradita e punëve publike në Shqipërinë e shek. XIX .

Burimi i lashte i ujit ne Kanine

Burimi i lashtë i Kaninës dhe tradita e punëve publike në Shqipërinë e shek. XIX – një vështrim nisur nga ilustrimi i Thomas Smart Hughes në librin e vet “Travels in Sicily, Greece and Albania 1820

========================================

Në udhëtimin e tij nëpër Shqipëri, Greqi dhe Siçili, botuar në vitin 1820, udhëtari dhe studiuesi britanik Thomas Smart Hughes na ofron një vështrim të rrallë dhe të çmuar mbi jetën, zakonet dhe infrastrukturën e Shqipërisë së jugut gjatë fillimit të shekullit XIX. Në vëllimin e dytë të veprës së tij “Travels in Sicily, Greece and Albania... Illustrated with engravings of maps, scenery, plans &c.”, Hughes pasqyron si ilustrim burimin antik të Kaninës, një monument natyror e kulturor që në kohën e tij ruante ende vlera të jashtëzakonshme për jetën shoqërore dhe ekonomike të zonës.

Sipas përshkrimit dhe ilustrimit të Hughes, burimi në fjalë nuk përfaqësonte thjesht një strukturë hidrike, por një hapësirë me funksione të shumëfishta: një pikë takimi për komunitetin, një vend grumbullimi për banorët e fshatit, një orientim për udhëtarët dhe, mbi të gjitha, një simbol i kujdesit kolektiv për të mirën e përbashkët. Në ilustrim, burimi shfaqet i sistemuar dhe i mbrojtur, dëshmi e një mirëmbajtjeje të ndërgjegjshme nga ana e komunitetit lokal, ndoshta edhe me ndihmën apo bamirësinë e fisnikërisë vendase. Kjo traditë përkujdesjeje për burimet ujore duket se është një reminishencë e drejtpërdrejtë e praktikave të lashta ilire, greke dhe romake në fushën e punëve publike, të cilat vijuan edhe në periudhën osmane, ku burime të tilla shërbenin njëherazi si vende pushimi dhe hapësira për kryerjen e riteve fetare, si abdesi dhe namazi.

Në kujtesën kolektive të shqiptarëve, veçanërisht në zonat e jugut ku janë ruajtur më mirë format e organizimit tradicional, puna për mirëmbajtjen e ujësjellësve, burimeve dhe infrastrukturës ujore kishte një rëndësi jetike. Një element i rëndësishëm në ndërtimin dhe mirëmbajtjen e burimeve të tilla ishin mjeshtrit popullorë të zonave me traditë ndërtimore, ndër të cilët spikatnin mjeshtrit e Lunxhërisë, veçanërisht ata nga fshati Hoshtevë. Të njohur për mjeshtërinë e tyre në gur dhe teknikën e përpunimit të ujit, këta mjeshtër u bënë të kërkuar në të gjithë territorin e Perandorisë Osmane për ndërtimin e çezmave, krojeve publike, si dhe sistemeve të ujësjellësve që shërbenin komuniteteve urbane dhe rurale. Aftësia e tyre për të kombinuar funksionalitetin hidrik me estetikën arkitektonike e bëri mjeshtërinë e tyre të çmuar jo vetëm në trevat shqiptare, por edhe në qytete si Janina, Manastiri, Selaniku e deri në Stamboll. Ndërtime të tyre shpesh mbartin mbishkrime, stuko dekorative dhe elemente simetrike që dëshmojnë një ndërthurje të traditave ndërtimore lokale me ndikime osmane dhe ballkanike. Përmes tyre, vazhdoi një traditë e hershme e përkujdesjes ndaj ujit si burim jete dhe kulture, duke e kthyer çdo kroi apo burim në një vepër arti dhe qytetërimi.

Në një vend ku klima e nxehtë mesdhetare e bën ujin burim të çmuar, ndërtimi dhe ruajtja e burimeve dhe krojeve përbënte një akt të thellë civilizimi. Ilustrimi i Hughes përshkruan se në Kaninë, burimi ishte i rrethuar nga gurë të mëdhenj, me një strukturë që kujtonte arkitekturën klasike, ndoshta një relike e periudhës antike apo bizantine, që më pas ishte restauruar me kujdes nga banorët dhe udhëheqësit vendas.

Kjo traditë e përkujdesjes për të mirën publike u konkretizua në mënyrë të veçantë gjatë sundimit të Ali Pashë Tepelenës. Si pjesë e vizionit të tij për ndërtimin e një administrate funksionale dhe për përforcimin e autoritetit të vet në Pashallëkun e Janinës, Ali Pasha Tepelena ndërmori një seri projektesh të rëndësishme në fushën e infrastrukturës hidrike. Ndër veprat më të njohura janë ndërtimi i ujësjellësit të Gjirokastrës, ai i Bençës, ndërtimi i dhjetëra çezmave publike në qendrat urbane dhe rurale të pashallëkut, si dhe riparimi i shumë krojeve të vjetra. Këto vepra nuk ishin vetëm investime funksionale, por edhe shenja të fuqisë, kujdesit dhe autoritetit të tij si sundimtar. Gjurmët e këtyre ndërtimeve qenë të dukshme për dekada pas vdekjes së tij, duke dëshmuar qëndrueshmërinë dhe përmasat e vizionit të tij për një rend të bazuar mbi punët publike dhe shërbimin ndaj komunitetit. Në këtë mënyrë, tradita vendase e fisnikërisë shqiptare në shërbim të publikes gjeti një shprehje të përkryer dhe të institucionalizuar përmes veprimtarisë ndërtuese të Ali Pashës.

Në traditën shqiptare, uji nuk është vetëm një element fizik, por një simbol i ndërlikuar kulturor që lidhet me pastërtinë, mikpritjen dhe shenjtërinë. Të ndërtosh ose të mirëmbash një burim do të thoshte të kontribuoje në jetën e përditshme të komunitetit dhe të siguroje një lloj pavdekësie morale. Për këtë arsye, shumë burime ruajnë ende emrat e ndërtuesve apo donatorëve të tyre, të gdhendur në gur ose të trashëguar gojë më gojë. Nëse ndalemi te burimi i Kaninës, i përshkruar nga Hughes si një strukturë me arkitekturë të rafinuar dhe ujë të bollshëm, kuptojmë se ky nuk ishte vetëm një vend për të mbushur ujë, por një hapësirë socializimi, një shesh takimi i vogël fshatar, ku ndërveprimi njerëzor ndërtohej mbi bazën e nevojës së përbashkët.

Sot, në një kohë kur urbanizimi dhe shpërbërja e lidhjeve tradicionale kanë zbehur ndjeshmërinë ndaj pasurisë kolektive, përshkrime si ato të Hughesit kanë një vlerë të veçantë. Ato na rikujtojnë se kujdesi për ujin dhe infrastrukturën është më shumë se një çështje teknike – është një çështje kulture dhe ndërgjegjeje qytetare. Ringjallja e traditës së punëve publike kërkon jo vetëm financim dhe projektim modern, por mbi të gjitha rivendosjen e një ndjenje përkatësie dhe përgjegjësie ndaj hapësirës së përbashkët. Restaurimi i burimeve të vjetra si ai i Kaninës duhet të jetë pjesë e një strategjie më të gjerë të rivlerësimit të trashëgimisë së ujit në Shqipëri. Kjo nënkupton: Dokumentimin dhe ruajtjen e strukturave të vjetra ujore me ndihmën e arkivave historike dhe dëshmive të hershme, si përshkrimi i Hughes.Përfshirjen e komuniteteve lokale në procesin e restaurimit, duke ruajtur formën dhe funksionin tradicional të këtyre objekteve, si dhe integrimin e këtyre monumenteve në turizmin kulturor dhe edukimin publik, si mënyrë për të rritur ndërgjegjësimin për rëndësinë e trashëgimisë hidrike.

Ilustrimi i Thomas Smart Hughes mbi burimin e lashtë të Kaninës nuk është vetëm një vëzhgim i bukur panoramik – është një dëshmi për mënyrën se si komunitetet tradicionale shqiptare organizonin jetën publike dhe respektonin mjedisin natyror. Në këtë kuptim, burimi bëhet simbol i një qytetërimi të heshtur, por të mençur, që ndërtoi institucione të qëndrueshme nëpërmjet bashkëpunimit dhe respektit të ndërsjelltë në komunitet.

Sot, në një epokë ku sfidat e ndryshimeve klimatike dhe menaxhimit të burimeve natyrore janë më të mëdha se kurrë, kujtimi i këtyre veprave të lashta dhe e logjikës që qëndronte pas tyre na ofron mësime të vlefshme. Ringjallja e këtyre traditave – jo vetëm në formë materiale por edhe si filozofi jetese – mund të përbëjë një hap të rëndësishëm drejt një zhvillimi më të qëndrueshëm dhe më të rrënjosur në vlerat e bashkëjetesës dhe përgjegjësisë kolektive.

® Dorian Koçi