Eqerem Çabej,figurè e shquar e gjuhes e shkencès e arèsimit dhe e kulturès kombètare.

Nga Nesip Kaçi

1-

Eqrem Çabej është figurë e shquar e gjuhës, shkencës, arësimit dhe kulturës sonë kombëtare, krenaria e albanologjisë shqiptare. Ai ishte anëtar themelues i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i Presidiumit të saj, Mësues i Popullit. Lindi më 6 gusht 1908 në qytetin Eskishehir të Turqisë, ku i ati i tij punonte Kadi (Gjykatës), i diplomuar në Stanboll për Drejtësi. Me kthimin e familjes në Shqipëri, në Gjirokastër, ku kaloi fëmijërinë, Eqremi i vogël mbaroi shkollën qytetëse me përfundime të shkëlqyera. Në gjirin e familjes dhe në rrethin e bashkëqytetarëve të tij, të njohur për dashurinë e madhe për atdhe dhe për arsim, u mbrujt edhe karakteri i tij. Pas mbarimit të shkollës qytetëse, ai fitoi të drejtën e një burse, të dhënë nga prefektura e atëhershme e Gjirokastrës, për të vazhduar studimet e mesme dhe të larta jashtë shtetit. Dhe kështu ai nisi rrugën e mërgimit në kërkim të diturisë. Për të vazhduar studimet Eqrem Çabej, djalosh i ri, u dërgua në Austri dhe para se të hynte në universitet, i duhej të mësonte gjermanishten, prandaj qëndroi një vit pranë familjes Rainmyler. Në vitin akademik 1927-1928, Çabej, njëzet vjeçar, u regjistrua në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Gracit, ku ndoqi studimet për dy semestra. Pastaj studimet i vazhdoi në Universitetin e Vjenës, në degën e Gjuhësisë, ku punonte ndër të tjerë indoevropianisti P. Kreçmer, albanologu i dëgjuar Norbert Jokli e të tjerë. Më shumë lidhje si gjatë kohës së studimeve universitare ashtu dhe pas mbarimit të tyre Çabej pati me Norbert Joklin, i cili mbeti albanologu më prodhimtar, ai ishte njëkohësisht mik i Shqipërisë, që i përqendroi po thuaj të gjitha energjitë e tij në hulumtime dhe studime kushtuar gjuhës shqipe dhe historisë së saj. Nga veprat e tij duhen përmendur sidomos : “ Ndihmesa për gramatikën shqipe (1912), “ Hulumtime gjuhësore-kulturore-historike nga fusha e shqipes “ (1923) etj. N. Jokli, duke çmuar talentin e studentit të ri shqiptar e mbajti afër dhe e ndihmoi Çabejn e ri në studimin e thelluar shkencor të gjuhës shqipe.

Ende student, Çabej mbrojti disertacionin me temën “Studime italo-shqiptare”, 145 faqe, materialet e të cilit i mblodhi te arbëreshët e Siçilisë në vitin 1932. Më 7 tetor 1933 para prof. dr. Paul Kreçmerit, prof.dr. Norbert Joklit dhe prof.dr. Karl Paçit, Çabej mbrojti disertacionin dhe meritoi diplomën me gradën Doktor, me vlerësimin Shkëlqyeshëm (Ausgezeichnet ) nga Universiteti i Vjenës, e nënshkruar nga tre profesorët e lartpërmendur. Ky vlerësim nga tre profesorët e shquar të Universitetit të Vjenës ishte një dëshmi e qartë e punës së këtij të riu të talentuar. Vlen të nënvizojmë se ai, që në vitet e para të universitetit, krahas punës së madhe si student , ka bërë edhe një punë të lavdërueshme kërkimore në fushën e gjuhësisë dhe letërsisë, por mjerisht kjo punë ka mbetur e panjohur mirë. Kryerja me sukses e studimeve të larta i nxiti autoritetet drejtuese të Universitetit të Vjenës që t’i propozonin të diplomuarit E. Çabej të qëndronte në atë universitet si asistent pranë Norbert Joklit, por një propozim i tillë nuk e joshi, ai u kthye në Shyqipëri me dëshirën e zjarrtë për t’i vënë dituritë dhe energjitë e tij në shërbim të atdheut. E emëruan në gjimnazin e Shkodrës ku dha letërsi, gjuhë shqipe dhe folklor. Në vitin shkollor 1935-1936 u transferua në Shkollën Normale të Elbasanit, ku punoi një vit, e transferuan në Ministrinë e Arsimit për t’u marrë me drejtimin e arsimit të mesëm, pas pak kohe emërohet profesor i letërsisë në Liceun e Tiranës, por përfundoi në Shkollën e Plotësimit Ushtarak!!! Duke qënë se vuante nga një sëmundje mushkrish, ai kërkoi të lirohej nga një detyrë e tillë, që i solli jo pak kokëçarje. Këshilli i Ministrave të asaj kohe vendosi që Çabej të transferohej profesor në Gjirokastër.

Gjatë viteve 1938-1939 e gjejmë pedagog në Gjirokastër, ku ish-nxënësit e tij Koço Mosko, Nasho Nathanaili, Niko Avrami etj, e kujtojnë me nderim : “… na kënaqte me shpjegimet e tij për letërsinë arbëreshe, na këshillonte që në hartime të shkruajmë shkurt e qartë dhe në 40 nxënës që kishte klasa jonë lavdëronte Themo Vasin për hartimet e mira që bënte”. Ata shkruajnë me nostalgji për mësuesin e tyre të dashur dhe fisnik Eqrem Çabej, për ndjenjat e tij patriotike. Në kujtimet e tij për mësuesin e tyre Eqrem Çabej ja se çfarë shkruan Nasho Nathanaili :” Ishte 12 ose 13 prilli i 1939-ës, pas pushtimit të atdheut tonë nga okupatorët fashistë italianë. Ai (profesor Çabej) erdhi në mësim jo si herët e tjera i çelur e buzagaz, por i vrejtur e i mërzitur. U ul në katedrën e tij dhe pasi na vërejti të gjithëve me kujdes, na u drejtua me keto fjalë: “Nxënësit e mi!… Unë me ju zhvilloj dy lëndë, filizofi dhe gjuhë shqipe. Të parën, po të doni , ma mësoni, po të doni mos ma mësoni, unë do t’iu jap një notë kaluese. Por përsa i përket gjuhës shqipe, unë nuk iu lëshoj asnjë fije, sepse për të tani janë krijuar kondita të tjera, fillon periudha e luftës për eliminimin e saj. Unë jua them këtë si mësuesi juaj, si prindi juaj. Kush të dojë, le të vejë në karabinieri dhe le të informojë për këtë këshillë që iu dha mësuesi juaj”. Dhe autori i shënimit shton se midis një heshtjeje prej varri, që u krijua në ato çaste, u ngrit nxënësi Niko Avrami ( i cili ra dëshmor në Luftën Nacionalçlirimtare) dhe tha : “ Midis nesh, profesor, nuk ka të tillë njerëz, mos ki frikë. Të gjithë jemi me mendimin dhe kërkesën tuaj”.

Në vitin shkollor 1939-1940 Çabej u transferua në gjimnazin e Tiranës drejtor shkolle. Autoritetet pushtuese shpresonin ta bënin për vete këtë profesor me kulturë, që kish fituar emër të mirë me studimet dhe botimet e tij. Por u gabuan, ai nuk bëhej vegël e tyre. Në një shkresë që Federata e Fashios së Tiranës i dërgonte Drejtorisë Qendrore të Partisë Fashiste Shqiptare më 29.7.1940, për Çabejn thuhej : “ Eqrem Çabej deri më sot nuk ka treguar asnjë shënjë afrimi me politikën fashiste, prandaj duhet konsideruar i rrezikshëm dhe duhen marrë masa për ta shkarkuar nga detyra që kryen tashti”

Veprimtaria gjysmëshekullore shkencore e Çabejt të madh mund të ndahet në dy faza kryesore, e para vazhdon deri në prag të Çlirimit të Shqipërisë dhe e dyta nis pas vitit 1945. Në fazën e parë ai është marrë edhe me studime thjesht shkencore edhe me botime të nevojshme për shkollën e mesme. Në prodhimtarinë e tij të kësaj faze bie në sy një interesim i madh jo vetëm për gjuhësinë, por edhe për folklorin e letërsinë artistike me një anim të lehtë nga kjo fushë e dytë. Nga studimet thjesht gjuhësore të asaj periudhe mund të përmendim: Tekste italo-shqiptare (1935), Elemente dialektore nga Italia (1936), Marrëdhëniet midis shqipes dhe rumanishtes (1936), Shprehje dhe frazeologji paralele në gjuhët ballkanike (1936 ), Atlasi gjuhësor shqiptar (1943). Nga fusha e folklorit dhe letërsisë mund të përmendim ndër të tjera: Kënga e Leonorës në poezinë popullore shqiptare (1934), Zakone dhe doke të shqiptarëve (1936), Konstandini i vogëlith dhe kthimi i Odiseut (1937 ), Për gjenezën e literaturës shqipe (1937 dhe 1959), Kulti dhe vijimi i hyjneshës Diana në Ballkan (1941 ). Nga studimet me karakter të përzier gjuhësor, letrar dhe folklorik duhen përmendur sidomos: Studime italo-shqiptare dhe teksti për shkollat e mesme, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe. Në këtë tekst jepen disa njohuri të përmbledhura mbi gjuhën, mbi gjuhët e botës, mbi gjuhët indoevropiane dhe mbi gjuhën shqipe. Për gjuhën shqipe jepen njohuri për përhapjen e saj, për dialektet dhe ndryshimet midis tyre, për gjuhën e përbashkët, për burimin e shqipes dhe për emrin e shqiptarëve. Në pjesën e dytë jepen njohuri të përmbledhura për shkrimtarët e vjetër shqiptarë dhe arbëreshë. Këtu përfshihen Dokumentet e para, Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, Matrënga, Variboba, De Rada, Dara, Serembe etj., etj., si edhe për poezinë popullore shqiptare dhe arbëreshe, si edhe nga poezia popullore e arbëreshëve të Greqisë dhe të Italisë dhe nga Shqipëria. Çabej ka bashkëpunuar në mjaft vepra kolektive dhe në redaksitë e revistave shkencore, në komisionet përgatitore të konferencave dhe sesioneve shkencore të organizuara nga Instituti i Gjuhesisë dhe i Letërsisë, si edhe në komisionin përgatitor të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe më 1972.

Veprimtaria shkencore e Çabejt mori një zhvillim shumë të madh në fazën e dytë, d.m.th. pas Çlirimit, kur ai punoi pranë ish- Institutit të Shkencave dhe më vonë pranë Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë dhe njëkohësisht edhe si pedagog i jashtëm në shkollat e larta, ku ai zhvilloi me studentët për shumë vjet lëndët linguistikë dhe albanologji, ndërsa në Fakultetin Histori-Filologji jepte Gramatikën Historike, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe dhe Fonetikën historike të shqipes, si dhe hartoi, përgatiti dhe bëri tekstet përkatëse me 150 faqe secili, që janë ende në përdorim, të ribotuara disa herë në universitetet e Tiranës dhe Prishtinës.

Pas vitit 1945 Çabej iu përkushtua më fort gjuhësisë dhe veprimtaria e tij shkencore në këtë fushë ka qënë më e frytshme dhe më e rëndësishme se në fushat e tjera. Në këtë fazë Çabej anoi më shumë në gjuhësi, çështjeve të rëndësishme të gjuhës shqipe që kërkonin zgjidhje sa më të argumentuara dhe që do të ndihmonin për zhvillimin e mëtejshëm të studimeve gjuhësore. Krahas thellimit të mëtejshëm të studimit sinkronik të shqipes, fillon në Shqipëri edhe studimi diakronik i kësaj gjuhe, është fjala sidomos për studime në rafshin historik, ku më parë fjalën e thoshin po thuaj vetëm studiuesit e huaj. Njeriu më i përshtatshëm në fushën e gjerë të studimit diakronik të shqipes ishte Çabej, i cili kishte mbështetjen e kolegëve të tij më të moshuar si Aleksandër Xhuvani, Kostaq Çipo, Mahir Domi. Vendosmëria e Çabejt për t’iu përkushtuar studimit diakronik të shqipes duhet të jetë nxitur edhe nga dëshira e tij për të ndriçuar më tej disa probleme të historisë së kësaj gjuhe të lashtë të Ballkanit, në një kohë kur studimet albanologjike jashtë Shqipërisë po pësonin një rënie të dukshme. Norbert Jokli, albanologu më prodhimtar i viteve njëzet e tridhjet të këtij shekulli, u zhduk në mënyrë tragjike nga nazistët gjermanë në vitin 1942. H. Pedersen, tashmë i plakur, nuk merrej më prej kohësh me gjuhën shqipe. Disa studiues të tjerë të shqipes në vende të tjera të Evropës, nuk kishin as kushtet e nevojshme, as përgatitjen e duhur për të ndërmarrë studime të gjera nga fusha e historisë së gjuhës shqipe. Kjo zbrazëti e krijuar në këtë fushë studimesh duhej mbushur dhe vendi ku mund të bëheshin përpjekje të suksesshme , ishte Shqipëria e porsa çliruar, e cila me gjithë hallet dhe problemet e mëdha që i la lufta, u tregua e gatshme për ta përballuar edhe këtë ndërmarrje të vështirë. Në këtë mënyrë, krahas thellimit të mëtejshëm të studimit sinkronik të shqipes, filloi në Shqipëri edhe studimi diakronik i saj, i cili mori një hov të dukshëm gjatë këtyre dyzet e pesë vjetëve të fundit sidomos me punën e palodhur dhe të frytshme të Eqrem Çabejt dhe të disa gjuhëtarëve të tjerë, që ecën në gjurmët e tij. Studimet diakronike të shqipes gjatë këtyre dhjetëvjeçarëve të fundit nuk janë konceptuar të shkëputura nga problemet e studimit sinkronik të saj.

Me interes është edhe rruga e metoda e ndjekur nga profesor Çabej në studimet e tij diakronike. Si në studimet etimologjike, ashtu dhe në ato për fonetikën, gramatikën dhe dialektologjinë historike, ai është mbështetur në parimin që, duke u nisur nga faza e dokumentuar e shqipes dhe duke shfrytëzuar të gjitha mjetet e mundshme, të ngjitemi shkallë-shkallë në fazat më të hershme të saj. Pra, baza e metodës së tij hulumtuese është krahasimi i brendshëm, duke u nisur nga e njohura për të zbuluar të panjohurën. Për t’ia arritur sa më mirë këtij qëllimi, ai është mbështetur edhe në krahasimin me gjuhët e tjera indoevropiane, por krahasimin e jashtëm ai e ka shfrytëzuar si një mjet plotësues.

Një tjetër veçori e metodës së tij hulumtuese, sidomos në studimet etimologjike, ka qënë zbatimi me sukses i parimit të shkollës “Fjalët dhe sendet”, e themeluar në fillim të shekullit të njëzetë nga R.Meringer dhe H. Shuhard. Sipas kësaj shkolle gjuhësore, duhen pasur parasysh lidhjet e ndërsjellta midis sendeve dhe fjalëve përkatëse, që ishte zbatuar edhe nga mësuesi i tij i shquar N. Jokli. Zbatimi i kësaj metode shkencore në mënyrë krijuese i dha mundësi profesor Çabejt që të mënjanojë disa nga gabimet, ku kishin rënë ca studiues të mëparshëm të gjuhës shqipe.

Interesat e profesor Çabejt në fushën e historisë së gjuhës shqipe kanë qënë të shumanshme, por ndihmesa më të rëndësishme ai ka dhënë sidomos në fushën e etimilogjisë, të fonetikës historike, të gramatikës historike e të dialektologjisë si dhe për çështjen e prejardhjes së gjuhës shqipe. Atij i takon merita qe iu përvesh një pune të madhe shumëvjeçare për vjeljen sistematike të fjalëve dhe shprehjeve të gjuhës shqipe jo vetëm nga fjalorët e kësaj gjuhe por dhe nga burime të drejtpërdrejta, siç janë ndër të tjera veprat e autorëve të vjetër shqiptarë dhe arbëreshë, botimet me materiale dialektore nga arbëreshët e Greqisë, të Italisë dhe të ngulimmeve të vjetra shqiptare jashtë Atdheut, si dhe nga krahina të ndryshme të Shqipërisë.

Një tjetër temë që ka tërhequr prej kohësh vëmendjen e ketij studiuesi gjenial ka qënë ajo e prejardhjes së gjuhës shqipe, së cilës i është kthyer disa herë me plotësime argumentesh. Për dijetarët e mëparshëm prejardhja e shqipes nga ilirishtja ishte një gjë e vetëkuptueshme, mirëpo qysh nga fundi i shekullit të kaluar e sidomos gjatë shekullit tonë disa gjuhëtarë e kanë kundërshtuar këtë mendim dhe kanë mbrojtur hipotezat, sipas të cilave shqipja është bijë e trakishtes, apo e së ashtuquajturës dakomizishte etj. Profesor Çabej në artikujt dhe kumtesat e tij me argumente gjuhësore, historike- gjeografike etj. i ka kundërshtuar ato hipoteza dhe ka mbrojtur tezën e burimit ilir të shqipes. Kjo tezë ka gjetur tashmë përkrahje në një numër gjithnjë e më të madh studiuesish të huaj. Por duhet thënë se kryet e vendit në prodhimtarinë shkencore të profesor Eqrem Çabejt e zënë “ Studimet etimologjike në fushë të shqipes, që Kadarea i ka cilësuar kurora e veprës së tij shkencore të cilave ai arriti t’u jepte formën përfundimtare dhe t’i botonte në revistën : Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës, seria shkencat shoqërore, nga nr. 4 – 1964, si dhe janë ribotuar në Prishtinë në vëllimin 1 dhe 2 në vitin 1967, në Studime Gjuhësore. Ndihmesë të rëndësishme ka dhënë ky studiues i shquar edhe në fushën e fonetikës dhe të gramatikës historike të shqipes. Nga fonetika historike ai në tekstin për shkollat e larta, (i ribotuar disa herë në Tiranë në formë dispense dhe i ribotuar si libër në Prishtinë më 1970) dhe në studime e artikuj të ndryshëm, të botuar brenda dhe jashtë vendit, ka trajtuar çështje të rëndësishme të evolucionit të sistemit fonetik të gjuhës shqipe. Profesor Çabej është marrë edhe me disa çështje të rëndësishme nga fusha e gramatikës historike të shqipes, siç janë: shumësi i singularizuar në gjuhën shqipe, Problemi i nyjave të shqipes, Çështja e gjinisë asnjanëse etj. Vëmendje të posaçme ai i kushtoi hulumtimit dhe studimit të dialekteve të shqipes. Veprimtaria shkencore e tij ka pasur jehonë të madhe në Kosovë, ku përveç artikujve të shumtë të ribotuar nëpër revista të ndryshme, është bërë një punë e mirë edhe me ribotimin e të gjitha shkrimeve të tij në disa vëllime. Deri sot janë botuar shtatë vëllime me titullin “Studime gjuhësore”.

Veprat dhe artikujt shkencorë të Çabejt janë botuar në vende të ndryshme të botës, që dëshmon për interesimin e madh, që ka ngjallur veprimtaria shkencore e këtij gjuhëtari të shquar edhe jashtë Shqipërisë si në Austri,Gjermani, Rumani, Itali, Francë, Poloni etj. Për interesimin e madh që ka ngjallur në botën e jashtme vepra shkencore e tij, dëshmon edhe letërkëmbimi shumë i gjerë që ka pasur ai me një numër të madh gjuhëtarësh të huaj, nga të cilët mjafton të përmendim disa nga më të shquarit si: H.Pedersen, Paul Kreçmer, Norbert Jokli, Karl Paç, Maksimiljan Lamberc, Aleksandër Graur, Aleksandër Roseti, Vladimir Georgev, Vaklav Cimohovski, Haralambie Mihëjesku, eti.,etj.

Vitet e fëmijërisë që kaloi në Gjirokastër, lanë mbresa të pashlyeshme në vetëdijen e shkencëtarit të ardhshëm, i cili edhe në moshë të thyer, i kujtonte gjithnjë me mall ato vite. Në kujtimet e vitit 1967, të nipit të tij Dragush Çabej, thuhet : “ Kishte shumë mall për Gjirokastrën. Shkonte me shumë dëshirë kur gjente kohë. Në prill të 1967-ës e prita sa erdhi. Zbriti te Sheshi i Çerçizit. Ishte vonë kur mbëriti. Qëndroi një copë herë duke parë monumentin e tij.Pastaj, si e brodhi me sy të gjithë qytetin, u kthye nga unë dhe më tha : “ Dua të rri pak vetëm, se kështu më duket sikur bisedoj me Gjirokastrën dhe çmallem me të. Ika këndej fëmijë fare, njëmbëdhjetë vjeç pa bërë”.Pas një çopë here morëm Qafën e Pazarit. Ai, i heshtur gjithmonë, duke kaluar nëpër kalldrëmet,tani zuri të fliste e të fliste për bukuritë e Gjirokastrës. Qëndroi para shtëpisë së tij “ Këtu u vra bimbashi turk. Këtu përballë ka qënë fura e Kolës. Paskan ndërtuar një shtëpi të re në vend të furrës. Bahçeja jonë. Këtu me Fejziun, Tahsimin Feritin e të tjerë luanim me cingla, dollapet, top-gropën…Shtatë kronjet. Këtu, me vëllanë merrnim gjymat dhe mbushnim ujë. Hani i Stavros. Këtu vinin e bujtnin më shumë fshatarë nga Labëria. Hani i Zagories. Këtu bujtnin nga Zagoria, Sopiku…Ja libraria e Nimet Karagjozit. Këtu nxënësit e shkollës blinin libra e broshura të Buzukut, Matrangës, Samiut, Naimit, letërsi klasike frënge…” Desha t’i thosha ndonjë fjalë tjetër, po, kur vura re se as po më shikonte fare, e kuptova që donte të bisedonte me veten dhe nuk fola. Mos e nga, Dragush, i thashë vetes, ka mall e nuk do trazuar”

Studimet e larta filologjike, siç e thamë më lartë, i bëri në Austri, ku dhe u specializua për gjuhësi krahasuese indoeuropiane. Për afër një gjysmë shekulli punoi sistematikisht për shkollën e studimet shqiptare, duke i dhënë ndihmesa të rëndësishme veçanërisht arsimit të lartë dhe gjuhësisë shqiptare.Veprimtaria e tij kërkimore me kohën mori përmasa të gjera dhe u ngrit në një shkallë të lartë. Në vitin 1946 profesor Çabej dha mësim në Institutin e Lartë Pedagogjik, më pas në në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë dhe në Fakultetin e Histori-Filologjisë. Hartoi tekstet e disa lëndëve kryesore, ishte bashkautor në një varg veprash kolektive. Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua kryesisht në gjuhësi, por u shtri edhe jashtë saj, sidomos në folklor, etnografi, histori të letërsisë. Fusha themelore e tij ka qënë historia e gjuhës e vështruar në aspektet e problemet më të ndryshme të saj. Vendin qendror e zënë studimet etimologjike dhe leksikologjike historike, por mjaft peshë kanë edhe fonetika e gramatika historike e shqipes, historia e përgjithshme e shqipes me problemet e prejardhjes së saj, të marrëdhënieve me gjuhët motra indoevropiane, me gjuhët ballkanike e me gjuhë të tjera, po ashtu edhe gjuha e autorëve të vjetër e botimi filologjik i veprave të tyre. Ndihmesa me rëndësi ka dhënë profesor Çabej edhe për dialektologjinë e onomastikën, si edhe për kodifikimin e gjuhës letrare. Ndër veprat më kryesore të tij janë : Studime etimologjike në fushë të shqipes : 1-2-3, Hyrja në historinë e gjuhës shqipe (1947, 1958), Fonetika historike e shqipes (1958), botimi kritik i veprës “ Meshari “ i Gjon Buzukut,(1958), bashkë me Aleksandër Xhuvanin hartoi dy trajtesat “Parashtesat” dhe “ Prapashtesat” e gjuhës shqipe” (1956, !962). Profesor Çabej është bashkautor i “Fjalorit të gjuhës shqipe” ( 1954), po ashtu ndër hartuesit e udhëzuesve drejtshkrimorë,që u punuan pas Çlirimit deri në “Drejtshkrimin e gjuhës shqipe” (1973). Mori pjesë gjallërisht në përpunimin e terminologjive të shumë degëve të shkencës e teknikës. I ndrituri Çabej argumentoi në mënyrë bindëse prejardhjen ilire të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, autoktoninë e tij në trevat ku banon sot, vuri në dukje rolin dhënës të shqipes ndaj gjuhëve me të cilat ra në kontakt dhe unitetin e kulturës materiale e shpirtërore shqiptare. Profesor Eqrem Çabej, si përfaqësues i shquar i gjuhësisë shqiptare, u njoh si autoritet shkencor edhe në rafshin ndërkombëtar dhe u çmua lart për meritat e tij veçanërisht në gjuhësi dhe albanologji.

Poeti dhe shkrimtari i madh Ismail Kadare për Eqrem Çabejn shkruan si më poshtë : “ Jeta dhe vepra e Çabejt është një ngjitje në ngrehinën e madhe të universit të gjuhëve, që është një lartësi e vështirë e shkencës dhe një bastion i vërtetë i qytetërimit shqiptar. Kam patur fatin ta njoh e ta takoj shumë herë Eqrem Çabejn. Më shumë se i njëjti qytet ku kishim lindur, na bashkonte mbarë gjuha shqipe, ajo që flitej nga jugu në veri, e përtej kufijve e përtej detit e përtej oqeanit Atlantik. Njohja me të më erdhi nëpërmjet një drejtimi të lumtur : poezisë. Ai u mor tërë jetën me një nga përmasat më të gjera, më madhështore e më misterioze të jetës sonë: gjuhën. Ai punoi tërë jetën me mund prej titani për gjuhën tonë shqipe, atë gjuhë që e mbajti gjallë unitetin e kombit e u mbajt edhe vetë gjallë prej tij. Të lidhura kështu me këtë materie të pavdekshme, emri dhe vdekja e Eqrem Çabejt e kanë të natyrshme, si një cilësi të racës, pavdekësinë.”

Ky dijetar i shquar më 17 gusht 1980 u përcoll për në banesën e përjetshme, në dheun mëmë që aq shumë e donte nga përfaqësuesit më të lartë të Partisë, të shtetit dhe të shkencës e kulturës shqiptare. Me vdekjen e tij shkenca dhe kultura shqiptare humbën një nga përfaqësuesit e tyre më të talentuar dhe më prodhimtarë. Në ceremoninë e varrimit të tij, Profesor Aleks Buda, kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë tha: “Vepra e Eqrem Çabejt nuk ka të vdekur, ajo do të mbetet kurdoherë si një shembull, si një thesar i vyer në duart e studiuesve, të shkencëtarëve të sotëm e të ardhshëm të vendit tonë.”

2-

Material tjeter nga Agim Mero interesant.

Nga Agim Mero.

Në vjeshtë të vitit 1972 dy ngjarje shkencore me rëndësi kombëtare u organizuan nga Universiteti: Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire, në shtator; dhe Kongresi i Drejtshkrimit, në nëntor. Historianë dhe gjuhëtarë të shquar nga vendi, nga Kosova dhe nga shumë vende të tjera të botës, vunë në dukje, në këto dy tubime historike, kulturën e lashtë dhe prejardhjen e saj ilire të historisë dhe të gjuhës shqipe, si një nga gjuhët më të vjetra të kontinentit. Referatet e kumtesat e A. Kostallarit, A. Budës, E. Çabejt, I. Ajetit, etj., ishin bazamenti i fuqishëm shkencor, ku u mbështetën konkluzionet e vendimet e Kuvendit e të Kongresit. Ashtu si kuvendin, por veçanërisht Kongresin e Drejtshkrimit, Enver Hoxha i ndoqi me kujdes të veçantë. Ai pyeste e dëgjonte veçanërisht me vëmendje mendimet e studiuesve kosovarë për gjuhën e njësuar dhe vlerësoi sidomos mendimet e Çabejt për karakterin konvergjent të gjuhës letrare shqipe. Kur u mbyll kongresi, E. Hoxha takoi me radhë shkencëtarët e gjuhëtarët që mbajtën referatet e kumtesat dhe u ul për të pirë kafe midis E. Çabejt dhe A. Budës. Aty ai deklaroi se së shpejti do të krijohej edhe Akademia e Shkencave, duke vlerësuar në këtë rast aftësitë shkencore si të Çabejt, ashtu dhe të Budës.

Me Çabejn në Shkup dhe Prishtinë

Në dhjetor të atij viti pata rastin e fatin që bashkë me Çabejn të shkonim për marrëveshje universitare në Shkup e në Prishtinë. Rrugës për në Shkup ndaluam afër Manastirit, ku ishin bërë e bëheshin studime arkeologjike të një vendbanimi të lashtë të quajtur “Heraklea”. Me pyetjet, me njohuritë dhe me shpjegimet që jepte Prof. Çabej, për kulturën dhe historinë e asaj treve, ciceroni vendas hoqi dorë nga fjalët e tij dhe filloi edhe ai të dëgjonte me vëmendje profesorin tonë. Në Shkup e ftuan të bënte një bisedë mbi gjuhët ballkanike në fakultetin e gjuhësisë të Universitetit të Shkupit. Kur shkuam për ta marrë Çabejn, pas dy orësh, ai ende s’kishte mbaruar t’u përgjigjej pyetjeve të shumta që i bëheshin dhe pamë një grumbull të madh dëgjuesish që ishin jashtë sallës, në oborr, duke dëgjuar bisedën e tij.

Harresë apo…!?

Në Prishtinë e në qytetet e tjera të Kosovës, ku unë shkova për herë të parë, nuk mund ta përshkruaj dashurinë e respektin e madh të kosovarëve për Prof. Çabejn. Kjo dashuri e ky respekt për të vinte se ai njihej kudo atje si një shkencëtar i madh, por edhe si një shqiptar i madh. Profesori njihte deri në nuanca jo vetëm jetën dhe historinë kosovare, por edhe vendet ku kalonim me emra e me historinë e tyre. Por ajo që më shtangu, ishte kur pashë në gazetën “Rilindja” që në përvjetorin e lindjes së tij ia kishte kushtuar disa faqe Çabejt, Në faqen e parë gazeta botonte një portret të madh të tij me mbishkrimin: “Simbol i mençurisë dhe i modestisë shqiptare”. U gëzova, por edhe u pezmatova, rashë në mendime, sepse në shtypin tonë as përmendej ditëlindja e tij dhe shefja e kuadrit të Universitetit s’e vinte fare në listat e atyre që duhej t’u festohej dita e lindjes. Si për të larë diçka, kur u kthyem nga Kosova, pas disa ditësh i shkova në shtëpi Profesorit për Vitin e Ri.

Vërejtje pse i puthi dorën koleges shkencëtare

Është bërë proverbial tani rasti me shkencëtaren ruse Desnickaja, albanologe e njohur, që kur Çabej e takoi në një kongres të studentëve të Evropës juglindore në Sofje, i puthi dorën asaj. Për këtë xhest, kryetari i delegacionit N. P. (nëndrejtori Institutit të Marksizëm-Leninizmit-) i hoqi vërejtjen, kurse Çabej iu përgjigj: “-Jam shumë i moshuar tani që të ndërroj zakonet e sjelljes sime.” Desnickaja ishte edhe oponente, kur Çabej mbrojti disertacionin. Titullin e kandidatit të shkencave ai duhej ta mbronte në një kohë kur të tjerëve u jepej me vendime. Në bisedë e sipër, ajo tha:”- Unë sot jam oponente, po për ato që do të flas, e konsideroj veten nxënëse të Çabejt”. Desnickaja e dinte aq mirë shqipen, sa kur e pyeta Prof. Z. Kodrën, ndërsa ajo po fliste për disertacionin e Çabejt, se si po e fliste shqipen nga ana gramatikore, ai më tha: Gjatë një ore që ka folur, ka bërë vetëm dy gabime gramatikore, që, (dhe përmendi emrin e një shkrimtari tonë të njohur), i bën në çdo dy fjalë që thotë.

Të tolerosh është njerëzore, të falësh është hyjnore!

Sa herë e takoja, aq sa më jepte kënaqësi, aq edhe pezmatohesha e futesha në mendime. Një shkencëtar iu1_cabej atillë, që bota e njihte, e nderonte dhe e respektonte, punonte e jetonte në kushte më se modeste. Për të shkuar në punë, i duhej të ndërronte dy autobusë. Jetonte në një apartament më se të zakonshëm, kur sa e sa mediokër kokëboshë kapardiseshin në vetura e në vila! Për të shkuar në verë dy javë në plazh, mu desh të ndërhyja te ministri i Ekonomisë Komunale, për t’i dhënë një kabinë dërrase. Por, ai gjithmonë i urtë dhe i heshtur, s’ankohej kurrë, jo nga frika, por nga karakteri, sepse, siç ka thënë vetë: “Thelbi shpirtëror i karakterit të shqiptarit është rezervimi.” Këtë ma vërtetoi edhe një herë Shyretja, bashkëshortja e tij, kur i vajta para disa vjetësh për vizitë në shtëpi. Në një nga gazetat tona dikush kishte shkruar sikur Çabej, kur ishte i shtruar në spital, i kishte thënë që mua më sëmuri A… , për një nga drejtuesit e tij. Kjo shkruhej disa vite pas vdekjes. Shyretja ishte revoltuar dhe insistoi që gazeta të kërkonte ndjesë për çka kishte shkruar, sepse Eqremi, fliste akoma e revoltuar ajo, jo vetëm s’e ka thënë atë, por edhe nuk e thoshte kurrë sepse ai si moto të jetës, midis të tjerash, kishte edhe këtë: “Të tolerosh është snjerëzore, të falësh është hyjnore”.

***

Për 20 vjet, deri sa vdiq e takova vetëm një herë, në autobus urban, kur po vija nga Laçi. Më foli me shumë përzemërsi e me keqardhje të madhe. U mërzita shumë – tha – që ike nga universiteti, se gjirokastritët e bëjnë shumë mirë punën e shtetit. “Nuk e takova dot më njeriun e madh e profesorin e dashur. Sa i madh, aq ishte edhe i thjeshtë. Ndryshe s’do të kishte vend proverbi i lashtë që thotë se: “Mund të jesh i thjeshtë pa qenë i madh, por nuk mund të jesh i madh pa qenë i thjeshtë. Lum kush e ka njohur atë njeri!

Akademia e Shkencave, midis Budës dhe Çabejt

Kjo dha shkas që në opinionin intelektual të diskutohej se Aleks Buda ose Çabej, një nga këta të dy do të ishte kryetari i ardhshëm i akademisë. Dy muaj më vonë, kur u inaugurua Akademia, E. Hoxha konsideroi si më të përshtatshëm kryetar të saj Prof. Aleks Budën. Si Çabej, ashtu dhe Buda, të dy të shkollës austriake, kishin “njollat” e tyre në biografi, nga të cilat si më të voglat E. Hoxha quante të A. Budës. Kur E. Hoxha e thirri A. Budën për t’i komunikuar vendimin për ketë, s’di sa është e vërtetë, A. Buda me zgjuarsinë e buzëqeshjen e tij karakteristike, i tha:”- Sh. Enver, ky është gabimi i parë i madh që bën partia duke më caktuar mua kryetar të Akademisë të Shkencave të Shqipërisë”. Aleks Buda ishte një intelektual i formuar, erudit, me kulturë perëndimore. Atëherë veprimi i E. Hoxhës për ta emëruar kryetar të akademisë u konsiderua si një sinjal që bëhej në përputhje me frymën liberale të asaj periudhe, që dha shpresa për ndryshime pozitive. Megjithatë në këto veprimtari, spikaste figura e Eqrem Çabejt, në radhë të parë si e një gjuhëtari të madh, por jo më pak edhe të një historiani të tillë, me përmasa poliedrike, që në çdo kohë do t’i japë nder Shqipërisë.

Çaj Çajupi në shtëpinë e profesorit

Shtëpinë e kishte ku e ka edhe sot familja e tij, afër Varrit të Bamit, në katin e sipërm të një pallati. Më priti në kuzhinë, aty ku prisnin atëherë. pothuajse gjithë shqiptarët. E ndjeva që u gëzua si fëmijë ai kolos i mendimit, i kulturës e shkencës shqiptare. “- Së pari, -më tha – do të pimë një çaj mali nga Gjirokastra” dhe këndej filloi edhe muhabeti për Gjirokastrën, për lagjen ku kishte lindur e për gjimnazin ku jepte mësim, kur punoi për pak kohë në Gjirokastër. I kujtova se një ish student i tij, nga Gjirokastra, më kishte treguar se kur hyri (për Çabejn) për herë të parë në klasë, u kish thënë:”- Bashkë do të bëjmë dy lëndë, filozofinë dhe gjuhën shqipe. Të parën po deshët mësojeni, po deshët mos e mësoni., por të dytën nuk do t’ju lejoj që të mos e mësoni. “Qeshi pak dhe shtoi:”- Filozofia ka rëndësinë e saj, por gjuha është tabani i tabanëve të një kombi.”

Jeta dhe vepra

Eqrem Çabej, shkollimin fillor e kreu në vitin 1921 në Gjirokastër. Studimet e larta i mbaroi për filologji në Klagenfurt (1923-1926), Grac (1927) dhe Vjenë të Austrisë (1930-), ku ndoqi mësimet e Paul Kretschmer, Karl Patsch, Nikolai Trubetzkoy dhe Norbert Jokl. Nën drejtimin e Joklit, Çabeji filloi të kishte interes të madh në zhvillimin historik të Gjuhës Shqipe. Në 1933, ai dorëzoi disertacionin e doktoraturës mbi Italoalbanische Studien (Studime Italo-Shqiptare) në Vjenë. Çabej u kthye në Shqipëri ku edhe punoi si mësues gjimnazi në Shkodër (1934), Elbasan, Tiranë dhe Gjirokastër. Pas fillimit të Luftës së Dytë Botërore, ai vajti në Romë, ku qëndroi deri më korrik të 1944-ës. Në 1942, ai refuzoi të bashkohej me Institutin e Studimeve Shqiptare për arsye politike. Atij iu ofrua posti i Ministrit të Kulturës në qeverinë kukull të Rexhep Mitrovicës në 1943, por ai e refuzoi. Ai u kthye në Shqipëri në 1944. Në 1947, ai u caktua anëtar i Institutit të Shkencave, instituti paraardhës i Universitetit të Tiranës. Nga 1952 deri më 1957, ai shërbeu si profesor i historisë së Shqipërisë dhe fonetikës historike. Në 1972, ai u bë anëtar themelues i Akademisë së Shkencave. Veprimtaria shkencore e Çabejit në fushën e gjuhës shqipe dhe historisë është e gjithanshme dhe në shumë raste monumentale. Çabej u specializua në gjuhësinë krahasuese indo-evropiane. Veprimtarinë shkencore e shtjelloi në gjuhësi, por edhe jashtë saj, në folklor, etnografi dhe histori të letërsisë. Vend zënë studimet etimologjike dhe leksikologjike historike, dialektologjia e onomastikës si edhe kodifikimi i gjuhës letrare. Eqrem Çabej është autor i mbi 200 publikimeve; la pas shumë shkrime e studime mbi letërsinë e folklorin; si dhe dy veprat madhore: botimin studimor prej dy vellimesh “Meshari i Gjon Buzukut, 1555”, dhe “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”. Eqrem Çabej ka dhënë një ndihmë të çmuar me një varg sqarimesh etimologjike gjatë hartimit të Fjalorit të gjuhës shqipe të botuar në Tiranë më 1980. Profesor Çabejit i është akorduar Urdhri “Nderi i Kombit”, Shqipëri 10 maj 2003; Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit, Kosovë, ndërsa Universiteti i Gjirokastrës mban emrin e tij, universiteti “Eqerem Çabej”.

Eqrem Çabej në Vjenë

eqerem-cabejPër të vazhduar studimet, Eqrem Çabej u dërgua në Austri. Para se të hynte në ndonjë shkollë, iu desh të qëndronte një vit afër Vjenës, për të mësuar gjermanishten.

Rasti e solli pranë familjes Reinmyler, në St. Pölten, një familje e kulturuar dhe dashamirëse, që u kujdes për të si ta kishte birin e vet. Gjatë qëndrimit pranë kësaj familjeje ai punoi shumë për ta përvetësuar sa më shpejt gjermanishten. Duke lënë përshtypje shumë të mira jo vetëm me zellin e madh, por edhe me sjelljen shembullore. Pas një viti qëndrimi në St. Pölten, mori njëherësh dy klasa të gjimnazit që e mbaroi shkëlqyeshëm në vitin 1926 në Klagenfurt të Austrisë. Në vitin akademik 1927 – 1928 u regjistrua në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Gracit, ku ndoqi studimet për dy gjashtëmujorë (semestra). Pastaj studimet i vazhdoi në Universitetin e Vjenës. Dega e gjuhësisë në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Vjenës kishte një traditë të vyer. Aty kishin punuar profesorë të tillë të shquar si sllavistët e njohur Franc Miklosiç (Miklosich) (1813 – 1956), Vatroslav Jagiç (1838 – 1923), romanisti me emër Vilhelm Majer – Lybke (Myer – Lübke) (1861 – 1936) etj. Në kohën që u regjistrua Çabej, në atë universitet punonin, ndër të tjerë, indoeuropianisti dhe grecisti i njohur P. Kreçmer (P. Kretschmer) (1866 – 1956), albanologu i dëgjuar Norbert Jokl (1877 – 1942), arkeologu dhe historiani i njohur Karl Paç (K. Patsch) (1865 – 1945) etj. Të kujtojmë se në Austri ishte krijuar një traditë e mirë edhe për studimin e historisë së gjuhës shqipe dhe të historisë së popullit shqiptar.

Me Norbert Joklin

Norbert Jokli, duke e çmuar talentin e studentit të ri shqiptar, e mbajti afër atë dhe kështu u zhvillua midis tyre një miqësi e ngushtë dhe një bashkëpunim i frytshëm, që ndihmoi aq shumë për ta përudhur Çabejn e ri në studimin e thelluar shkencor kur ishte ende student. Në përputhje me kërkesën e Universitetit të Vjenës që, për ta marrë diplomën me gradën e doktorit në profilin përkatës studenti duhej të mbaronte një disertacion, diplomanti E. Çabej zgjodhi për këtë qëllim temën Studime italo – shqiptare (Italoalbanische Studien). Për këtë disertacion ai punoi me zell të madh dhe shkoi e mblodhi material pranë arbëreshëve të Sicilisë në vitin 1932. Disertacioni u mbrojt më 7 tetor 1933 para prof. dr. Paul Kreçmerit, prof. dr. Norbert Joklit dhe prof. dr. Karl Paçit dhe për këtë atij iu dha diploma për gradën doktor nga Universiteti i Vjenës. Diploma është nënshkruar nga të tre profesorët e lartpërmendur përkrah vlerësimit shkelqyeshëm (Ausgezeichnet).