Ese. Robert Shvarc – Njeriu që solli botën në shqip Pergatiti: Liliana Pere.

Robert Shvarc – Njeriu që solli botën në shqip

Në një qoshe të harruar të qytetit të lashtë të Shkodrës, mes rrugicave që mbajnë ende aromën e kohës osmane, lindi dhe u rrit një nga zërat më të veçantë të kulturës shqiptare: Robert Shvarc. Ai nuk ishte vetëm përkthyes – ai ishte ura që bashkonte letërsinë botërore me shpirtin shqip, një zë i rrallë që la gjurmë në heshtje, si zëri i librave që lexohen me zë të ulët, por mbeten gjatë në mendje.

Rrënjë të thella, degë të gjera

Lindur më 10 dhjetor 1932 në Sarajevë, në një familje me rrënjë të thella kulturore – babai hebre me origjinë nga Austria dhe nëna shqiptare nga Elbasani – Roberti ishte që në lindje një shkrirje e kulturave. Familja u vendos në Shkodër, ku ai kaloi pjesën më të madhe të jetës. Ishte kjo qytetari shumëngjyrëshe, kjo ndërthurje identitetesh dhe gjuhësh, që më vonë do të gjente jehonë në përkthimet e tij poliglote dhe në përzgjedhjen e autorëve që përcillnin thellësi njerëzore dhe universale.

Rrugëtimi arsimor i Shvarcit kaloi nëpër institucionet më të mira të kohës, me një prirje të hershme për gjuhët dhe letërsinë. Ai zotëronte disa gjuhë të huaja, por do të ishte gjermanishtja që do ta lidhte përjetësisht me emrat më të mëdhenj të letrave botërore. Gjithsesi, mësimi i gjuhëve për të nuk ishte thjesht një nevojë profesionale; ishte një akt dashurie, një mënyrë për të hyrë në mendjet e autorëve dhe për t’i sjellë ato në gjuhën e tij amtare me gjithë aromën e origjinalit.

Përkthyes i shpirtit, jo vetëm i fjalës

Robert Shvarc nuk përkthente fjalë – ai përkthente frymë, zë, temperament. Ishte mjeshtër i nuancave, i ritmit të brendshëm të prozës dhe poezisë. Ai nuk i detyrohej vetëm njohjes së gjuhës, por ndjeshmërisë artistike, empatisë së rrallë që e bënte të kuptonte një autor si Márquez sikur të kishte jetuar në Macondo, apo një personazh si Robert i “Tre shokëve” sikur të kishte ndarë një gotë verë me të në kohë lufte.

Disa nga përkthimet më të rëndësishme të tij janë:

Njëqind vjet vetmi – Gabriel García Márquez

Dashuria në kohërat e kolerës – Gabriel García Márquez

Asgjë e re nga fronti i perëndimit – Erich Maria Remarque

Tre shokë – Erich Maria Remarque

Letra një të riu – Rainer Maria Rilke

Historia pa mbarim – Michael Ende

Zemra e qenit – Mikhail Bulgakov

Në perëndim asgjë të re, Obelisku i zi dhe Kthimi – vepra të tjera nga Remarque

Përkthime nga Bertolt Brecht, Stefan Zweig, Heinrich Böll, Thomas Mann etj.

Çdo përkthim i tij është një kryevepër më vete, jo vetëm për përmbajtjen që sjell, por për mënyrën se si ai e rindërton tekstin me një shqipe të kulluar, shpesh poetike, gjithmonë e gjallë. Gjuha e tij është lëmuar me kujdesin e një kaligrafi – me një ndjeshmëri që pak përkthyes e kanë.

“Njëqind vjet vetmi” – Kur shqipja fluturoi mes fletëve tropikale

Ndër të gjitha përkthimet e tij, Njëqind vjet vetmi mbetet më i rëndësishmi. Nuk është vetëm vepra e Márquez-it ajo që e bën të tillë, por mënyra se si Shvarc e përqafoi këtë tekst të ndërlikuar dhe e solli në një shqipe që ruan magjinë, tragjikën dhe absurditetin e botës së Macondos. Në një kohë kur letërsia magjike ishte gati e panjohur për lexuesin shqiptar, ky përkthim ishte një dritare e re. Dhe kjo dritare nuk u hap me një çelës të thjeshtë, por me mjeshtërinë e një njeriu që e dinte se gjuha është më shumë se mjet – është truall i frymës.

Poet në heshtje

Pak e dinë që Shvarc ishte edhe poet. Libri i tij “Vargje të pluhurosura”, botuar pas vdekjes, është një testament i një shpirti të trazuar, të thellë, që ka dashur të thotë më shumë seç ka mundur. Vargjet e tij nuk janë zbukurime, por dëshmi të një jete të brendshme të pasur, e ndoshta të dhimbshme.

Jeta në hije, drita në faqe libri

Gjatë regjimit komunist, Shvarc u përball me dyshime dhe përndjekje. Në një raport të Sigurimit të Shtetit, ai përshkruhej si person “me veprimtari armiqësore” dhe “agjent i mundshëm i inteligjencës së huaj”. Por si shumë figura të mëdha, edhe ai u përball me dyshimin dhe u jetua në hije, ndërkohë që drita e tij ndriçonte faqe librash në bibliotekat shqiptare.

Trashëgimia që nuk vdes

Robert Shvarc nuk është më mes nesh që prej 25 prillit 2003, por zëri i tij gjendet ende në çdo fjali të Márquez-it që flitet në shqip, në çdo personazh të Remarque që endet në mes të faqeve. Emri i tij sot mban një rrugë në Tiranë, por vlera e tij e vërtetë nuk është në gurët e rrugës, por në gurët e themelit të kulturës shqiptare që ai ndihmoi të ndërtohej – gur pas guri, fjali pas fjalie.

Robert Shvarc është përkthyesi që i dha shqipes një pasuri që nuk vjetrohet: botën.