Letra e 15, 16, Schiller. Marrë nga:Mbi edukimin estetik të njeriut në rradhë letrash. Përkthyer nga Gjermanishtja Dr.Elda Gjana-Boriçi

Letra e pesëmbëdhjetë dhe gjashtëmbëdhjetë.

Schiller. Marrë nga: Mbi edukimin estetik të njeriut në rradhe letrash.

Perkthyer nga Gjermanishtja Dr. Elda Gjana

Po përparoj vazhdimisht kah qëllimi drejt të cilit të udhëhoqa që në fillim, nëpër një shteg që ofron shumë pak inkurajime. Megjithatë, tregoni mirësjellje e vazhdoni të më ndiqni edhe disa hapa më tutje, pasi atëherë do të hapet përpara nesh jo vetëm një horizont i lirë, por ndoshta një perspektivë e gjallë do t’ua shpërblejë tërë mundin e rrugës.

Objekti i instinktit shqisor, i sh[prehur në një concept universal, duhet të jetë në kuptimin më të gjerë të fjalës: një concept kyç që ka kuptimin e gjithë qenies material dhe të gjithçkaje që është drejtpërdrejtë e pranishme brenda shqisave. Kurse, objekti i instinktit të formës, i shprehur në një koncepty të përgjithshëm, quhet trajtë ose formë, si në një kuptim jo të mirëfilltë ashtu edhe në një kuptim të mirëfilltë, dhe është një concept i cili përmbledh në vetvete të gjitha cilësitë formale të gjërave dhe gjithë marrëdhëniet e tyre me fuqitë mendore. Në një kohë kur objekti i instinktit të lojës, i formës së gjallë: një term ky që shërben për të përshkruar të gjitha cilësitë estetike të fenomeneve dhe të gjithçkaje me të cilën njerëzit stilizojnë, në kuptimin më të gjerë të fjalës, bukurinë. 

Nëpërmjet këtij shpjegimi, mund të pohojmë se nëse do të kishte një, bukuria nuk do të shtrihej as në gjithë hapësirën e gjërave të gjalla e as do të mbyllej thjesht në këtë hapësirë. Megjitrhëse një bllok mermeri është pa jetë dhe statik, ai prapëseprapë nuk mund të shndërrohet nga një arkitekt dhe skulptor në një formë të gjallë; një njeri megjithëse jeton dhe ka formë, prapëseprapë ai s’është ende një formë e gjallë, në pikëpamjen e shprehur më sipër. Për të qenë e tillë, është e nevojshme që në këtë rast forma e tij të jetë ”jetë” dhe jeta e tij të jetë formë. Më tej, për aq kohë sa ne mendojmë vetëm për formën e tij, ajo është e pajetë, thjesht një abstraksion; ndërsa për aq kohë sa ne ndjejmë vetëm jetën e tij, ajo është e paformë, thjesht një mbresë ndjesore. Vetëm atëherë kur forma e tij të jetojë në ndjenjat tona dhe jeta e tij të formohet në mendjen tonë, ai do të jetë një formë e gjallë dhe ky do të jetë gjithmonë rasti kur ne mund ta vlerësojëm atë si të bukur. 

Gjithsesi, gjeneza e bukurisë nuk mund të mendohet e dëftuar, për shkak se ne dimë sesi t’i tregojmë pjesët e saj përbërëse, të cilat në sajë të kombinimit të tyre arrijnë të prodhojnë bukurinë. E kjo për faktin se për të dëftuar këtë gjenezë do të ishte e nevojshme të kuptohej edhe vetë ky kombinim, i cili vazhdon t’i kundërvihet shqyrtimit tonë, po njëlloj si dhe të gjitha veprimet e ndërsjella midis të fundmes dhe të pafundmes. Atëherë arsyeja, nga pikëpamja e shkaqeve transhendentale, shtron pyetjen e mëposhtme: A mund të ketë një bashkësimidis instinktit të formës dhe instinktit material – ose e thënë ndryshe instinktit të lojës – vetëm pse uniteti i realitetit me formën, i së rastësishmes me të domosdoshmen, i gjendjes passive me lirinë, është ai që plotëson konceptin e njerëzimit? E arsyeja është e detyruar ta bëjë një kërkesë të tillë, sepse prej vetë natyre ajo është e prirur drejt plotshmërisë dhe heqjes së çfarëdolloj kufiri; ndërkohë që çdo aktivizim përjashtues i njërit apo tjetrit instinkt e lë të paplotë natyrën njerëzore dhe vendos një cak brenda saj. Rrjedhimisht, për aq kohë sa ajo përmbush mandatin e “ekzistencës së një bukurie”. Përvoja mund të na pyesë nëse ekziston vërtetë një bukuri dhe ne do ta dimë, sapo të na e ketë sqaruar, nëse mund të ekzistojë njëkohësisht edhe një njerëzim. Megjithatë as arsyeja dhe as përvoja nuk mund të na dëftojnë sesi duhet të jetë bukuria dhe sesi është e mundur ekzistenca e një njerëzimi. 

Njeriu, ne e dimë, nuk është përjashtimisht  as materie, as shpirt. Bukuria si konsumim i njerëzimit të tij, rrjedhimisht nuk mund të jetë as thjesht jetë, siç është pretenduar nga vëzhguesit mendjemprehtë, të cilët i përmbahen me shumë përpikmëri provave të përvojës, të cilën shija e kohës kërkon ta degradojë me aq dëshirë ajo nuk mund të jetë përjashtimisht as thjesht formë, ashtu siç u gjykua prej sofistëve spekulativë, të cilët largohen shumë nga përvoja, apo prej artistëve filozofë, që për të shpjeguar bukurinë udhëhiqen jashtëzakonisht shumë nga domosdoshmëria e artit: Më tepër ajo mund të konisderohet si objekt i përbashkët i të dy instinkteve, domethënë, i instinktit të lojës. Madje, këtë emër e përligj plotësisht edhe përdorimi i gjuhës, ashtu siç kërkohet të cilësohet me fjalën lojë diçka që s’është e rastësishme as subjektivisht e as objektivisht, dhe nuk e dikton domosdoshmërinë as së jashtmi e as së brendshmi. E nëse mendja në rastin e intuitës së të bukurës e gjen veten në një mjedis ndërmjetës midis ligjit dhe domosdoshmërisë, kjo ndodh sepse ajo e ndan veten në mes të dyjave, duke i çliruar ato njëherësh nga trysnia e jashtme. Nga ana tjetër, instinkti formal dhe ai material janë që të dy seriozë në kërkesat e tyre, sepse njëri gjatë njohjes i referohet realitetit, kurse tjetri domosdoshmërisë së gjërave; apo sepse gjatë të vepruarit, i pari priret kah ruajtja e jetës, i dyti kah ruajtja e dinjitetit, pra të dyja instinktet janë të drejtuara kah e vërteta dhe përsosmëria. Mirëpo jeta bëhet shumë më indiferente, nëse dinjiteti mplekset me të, dhe detyra nuk e detyron më, në rast se e tërheq simpatia; në pot ë njëjtën mënyrë, mendja merr prej realitetit të gjërave, të vërtetën material, në mënyrën më të lirë dhe më të qetë, sapo arrin të takojë realitetin formal dhe ligjin e domosdoshmërisë; por nga ana tjetër mendja nuk ndjehet më e rropatur nga abstraksioni, sapo e gjen veten të shoqëruar nga intuita e drejtpërdrejtë. Me një fjalë, kur mendja bashkohet me idetë, i gjithë realiteti e humbet seriozitetin e vet, sepse bëhet i vogël, dhe ndërkohë që takohet bashkë me ndjenjën, e domosdoshmja e shpërngul seriozitetin, sepse bëhet e lehtë.

Ndërkaq, ju mund të dëshironi të më kundërviheni me anë të pyetjes: A mos vallë bukuria degradohet duke u shndërruar thjesht në lojë? A mos vallë kështu ajo reduktohet dhe barazohet me objektet e parëndësishëm, të cilët për shekuj janë quajtur me emrin e saj? A nuk bie në kontradiktë koncepti i arsyes dhe dinjiteti i bukurisë, e cila konsiderohet si një instrument i kulturës, nëpërmjet cakëzimit të saj thjesht në një lojë? Dhe më tej, a nuk bie në kontradiktë koncepti empirik i lojës, i cili mund të bashkëjetojë edhe me përjashtimin e të gjitha shijeve, nëpërmjet cakëzimit të saj thjesht tek bukuria? 

Por çfarë kuptohet thjesht me lojë, kur dimë se në të gjitha gjendjet e njeriut është pikërisht loja dhe vetëm loja ajo që e bën atë të plotë dhe të aftë të shpalosë njëkohësisht edhe natyrën e tij të dyfishtë? Atë që ju e quani kufizim, sipas përfytyrimit tuaj të materies dhe sipas pikëpamjes sime, të përligjur nëpërmjet provave, unë e quaj zgjerim. Rrjedhimisht më duhet të pohoj pikërisht të kundërtën: njeriu është serioz vetëm me të këndshmen, të mirën, të përsosurën; ndërkohë që me bukurinë ai vetëm luan. Sigurisht ne këtu nuk kemi parasysh lojrat, të cilat janë në modë në jetën reale dhe që zakonisht priren kah objektet me veti më tepër material; pasi, përkundrazi, në jetën reale ne e kërkojmë më kot bukurinë, për të cilën po flasim. E kjo për shkak se bukuria aktualisht është e pranishme është e vlefshme vetëm për instiktin e sotëm, real dhe actual të lojës. Mirëpo nëpërmjet idealit të bukurisë, i cili parashtrohet prej arsyes, arrin të paraqitet edhe një ideal i instinktit të lojës, të cilin njeriu duhet ta ketë parasysh në të gjitha llojet e lojrave të tij.

Kurrë nuk do të gabosh, nëse idealin e bukurisë së një njeriu e kërkon në rrugën e njëjtë, ku ai kënaq instinktin e tij të lojës. Ndaj ne mund të kuptojmë në mënyrë të drejtpërdrejtë, pse formën ideale të një Venusi, të një Juno-je apo të një Apollo-je, lipset mos ta kërkojmë në Romë, porn ë Greqi, menjëherë sapo të vëmë përballë popullsinë greke të ngazëllyer  nga lojrat e papërgjakshme të forcës, shpejtësisë dhe të shkathtësisë që zhvilloheshin në Olimp, me popullin romak duke shijuar luftën e vdekjes së një gladiatori të paguar ose të armikut të tij libian. Ndërkohë që sot arsyeja pohon se e bukura nuk duhet të jetë formë e zhveshur, jetë lakuriqe, por formë e gjallë, d.m.th. bukuri, në atë masë që arrin t’i diktojë njeriut ligjin e dyfishtë të formalitetit dhe realitetit absolut. Vetëm kështu arsyeja do të përmbushë edhe premisën që njeriu duhet vetëm të luajë me të bukurën, ashtu siç edhe ajo duhet të luajë me të bukurën. 

Letra e gjashtëmbëdhjetë 

Nga efekti i ndërsjellë i dy instinkteve kontradiktore dhe nga lidhja e dy parimeve të kundërta ne pamë të lindë e bukura, pra ideali më i lartë i së cilës do të duhet të kërkohet në lidhjen mundësisht më të përsosur dhe në ekuilibrin më të mundshëm të realitetit dhe formës. Mirëpo ky ekuilibër mbetet gjithmonë vetëm ide e cila nuk mund të arrihet kurrë plotësisht nga realiteti. Brenda realitetit do të mbetet gjithmonë një mbipeshë e njërit element mbi tjetrin, dhe pika më e lartë ku mund të arrijë përvoja, do të konsistojë në një luhatje midis të dy parimeve, ku herë është realiteti mbizotërues e herë forma. Pra, bukuria në ide është përjetësisht një e vetme dhe e pandarë, sepse mund të ekzistojë një dhe vetëm një ekuilibër i këtij lloji; në të kundërt, bukuria në eksperiencë do të jetë përjetësisht e dyfishtë, sepse përgjatë luhatjes ekuilibri mund të prishet në dy mënyra – këndej dhe andej. 

Që në letrat e mëparshme kam vërejtur një fakt që mund të nxirret si përfundim edhe nga konsideratat e shqyrtimeve tona deri në këtë pikë ku kemi arritur; e ky fakt është se prej bukurisë mund të pritet një efektshmëri jo vetëm frymëzuese, por edhe moderuese, kalitëse. Efektshmëria moderuese drejtohet kah mbajtja brenda kufijve të vet të instinktit shqisor dhe formal. Kurse ajo në mbajtjen e të dy instinkteve në maksimum të fuqisë së tyre. Gjithsesi, këto dy lloje efektesh të bukurisë duhet që të jenë tërësisht të unifikuar tek ideja. E kjo pasi bukuria duhet të kalitet ndërkohë që frymëzon uniformisht të dyja natyrat, një rezultat ky që vijon nga koncepti i një efekti të ndërsjellë, falë të cilit të dyja pjesët kushtëzojnë domosdoshmërisht njëra-tjetrën dhe kanë si produkt më të pastër të këtij bashkëveprimi bukurinë. Mirëpo përvoja nuk na ofron asnjë shembull të një efekti të ndërsjellë kaq të përsosur, sepse në fushën e veprimit të saj do të ndodhin gjithmonë teprit të njërit instinct që do të sjellin mangësi të instinktit tjetër, duke bërë që më pas kjo mangësi të sjellë lindjen e një terapie të re. Prej kësaj rrjedh se ajo ç’ka në idealin e bukurisë shquhet veçse tek ideja, në realitetin e bukurisë empirike shquhet ndryshe. Ideali i së bukurës, edhe pse i thjeshtë dhe i pandashëm, çliron – nëse shihet në dy aspekte të ndryshme –nga njëra anë një pasuri të tërë raportesh të kënaqësisë dhe mirësisë dhe nga ana tjetër një pasuri të tërë energjie; aq më tepër që edhe në fushën e përvojës ekziston një bukuri e ëmbël dhe e mirë dhe një bukuri energjike. Kështu është dhe kështu do të jetë në të gjitha rastet, ku absolutja është kufizuar në caqet e kohës dhe idetë e arsyes duhet të realizohen brenda njerëzimit. Për shembull, intelektuali ose njeriu që mendon, ka ide për virtytin, të vërtetën, lumturinë, njeriu që reflekton; ndërkohë që është vetëm njeriu praktik ai që ushtron virtyte, që mbledh të vërteta, që shijon ditë të lumtura. Kësisoj detyra e edukimit moral dhe fizik është ta bashkojë përsëri këtë shumëfishmëri në një gjë të vetme, të vendosë moralin në vend të zakoneve, shkencën në vend të dijes; kurse detyra e edukimit estetik është të nxjerrë prej bukurive bukurinë. 

Bukuria energjike mund ta ruajë njeriun nga njëfarë mbeturine e egërsisë dhe e ashpërsisë po aq pak sa ç’e mbron atë bukuria mirësindjellëse nga njëfarë grade e të qenit i dobët apo prej sëmundjeve nervore. Meqenëse efekti i së parës është që ta ngre nivelin mendor në nivelin fizik apo moral dhe të shumfishojë forcën e shpejtësisë, falë saj ndodh shumë shpesh, që qëndresa e temperamentit dhe e karakterit të zvogëlojë gatishmërinë për të fituar mbresa dhe përshtypje, që pjesa delikate e njerëzimit të vuajë një ndrydhje, të cilën duhet ta ndjejë pjesa më e madhe e tij, e që kjo natyrë e pagdhendur njerëzore merr pjesë në një rritje të përgjithshme të fuqisë që duhet të vlente vetëm për personalitetet e lira; si rrjedhim në epokat e forcës dhe të begatisë gjen të çiftëzuar madhështinë e vërtetë të përfytyrimit me gjigandesken dhe aventuresken dhe fisnikërinë e bindjes me shpërthimet më të tmerrshme të pasionit; gjithashtu është kjo arsyeja që në epokat ku mbizotëron rregulli dhe forma, natyra është po aq shpesh e shtypur sa dhe e sunduar, po aq shpesh e fyer sa dhe e tejkaluar. E përderisa efekti i bukurisë, kënaqësi dhe mirësi-ndjellëse është që ta qetësojë mendijen sin ë sferën morale ashtu edhe në atë fizike, ndodh shumë lehtësisht që energjia e ndjenjave të shuhet përgjatë dhunimit të dëshirave e që karakteri të ndajë një humbje të forcës, e cila duhet të prekte vetëm pasionin; për këtë arsye mund të shohësh që në epokat e ashtëquajtura fine e të kultivuara, butësia degjeneron në squllje, thellësia në cektësi, korrektësia përfundon në kotësi, liberaliteti në arbitraritet, mospërfillja në paedukatë, qetësia në apati, dhe karikaturën më të përçmueshme e sheh të qëndrojë ngjitur me tipin më të shkëlqyeshëm të njerëzimit. Rrjedhimisht bukuria kënaqësi dhe mirësi-ndjellëse është një nevojë për njeriun që vuan shtrengesat e materies dhe të formës, sepse ai është i mbrujtur prej madhështisë dhe forcës, para se të fillojë të bëhet i ndjeshëm ndaj harmonisë dhe hireve. Kurse bukuria energjike është nevojë për njeriun që ndodhet nën pushtetin e butë të shijes; sepse vetëm në gjendjen e një kultivimi të thellë ai është i prirur të ndriçojë fuqinë që zotëron në gjendjen e vet të një egërsie barbare.

Tashmë besoj se jemi përgjigjur e se kemi arritur ta sqarojmë kontradiktën e hasur shpesh në gjykimet e njerëzve, për sa i përket ndikimit të bukurisë dhe vlerësimit të kulturës estetike. Kjo kontradiktë, mendoj, është shpjeguar drejtpërdrejt duke vërejtur se në përvojë ka dy lloj bukurish dhe se në të dyja rastet, një pohim për to arrin të shtrihet edhe për të gjithë racën  njerëzore, mjaft që të provohet në njërin prej tyre. Gjithashtu, kemi shpjeguar se kjo kontradiktë zhduket sapo ne dallojmë nevojën e dyfishtë të njerëzimit, së cilës i përgjigjet kjo lloj bukurie e dyfishtë. Të dyja pjesët pra me sa duket i ruajnë të drejtat dhe qëllimet, në rast se ato kuptohen në lidhje me llojin e formës dhe të bukurisë së njerëzimit që ato kanë parasysh. 

Prandaj në ecurinë e hulumtimeve të mia, unë do të zbatoj po atë rrugë që vetë natyra, nga pikëpamja estetike, ndjek me njeriun, dhe duke u bazuar ted y llojet e bukurisë, do të arrij të ngrihem deri te koncepti i gjithë llojit të saj. Do të shqyrtoj efektet e bukurisë hir-ndjellëse mbi njeriun kur hovet e veprimeve të tij janë në vërshimin e tyre të plotë, por edhe atë ç’ka prodhon mbi të bukuria energjike kgjenden në momentin e shplodhjes. E do ta bëj një gjë të tillë me qëllim që t’i shkrij të dy këto lloj bukurish në një ideal të vetëm të bukurisë, në po atë mënyrë se si dy format dhe mënyrat e ndryshme të qenies njerëzore arrijnë të shkrihen në unitetin e njeriut ideal. 

Marr֝ë nga: Mbi edukimin estetik të njeriut në një rradhë letrash

Përktheu Dr. Elda Gjana-Boriçi.