Mesdheu, djep i qyteterimit te lashte, një mozaik kulturash që nga Egjipti i lashtë, përmes Greqisë, Romës, Bizantit dhe Venedikut, ka formësuar historinë.

Mesdheu, djep i qyteterimit te lashte, një mozaik kulturash që nga Egjipti i lashtë, përmes Greqisë, Romës, Bizantit dhe Venedikut, ka formësuar historinë e qytetërimeve. Shqipëria, me qytetet e saj të lashta, ka qenë aktore kyçe në këtë rrëfim. Për të plotësuar temën nga baza, më poshtë është një pasqyrë e thelluar dhe e strukturuar, siç kërkuat:

★ Egjypti i lashtë

– Shekulli XXVII–VI p.e.s.: piramidat, hieroglifet, tempulli i Karnakut—themel i administrimit dhe artit monumental.

– Luftërat me Hititët, persët dhe grekët sjellin teknologi e ndikim drejt Mesdheut Lindor. Arkitektura e tempujve dhe koncepti i qytetit-perandori influencuan më vonë Greqinë dhe Romën.

★ Greqia antike

– Shekulli V–IV p.e.s.: demokracia në Athinë, filozofia e Platonit/Aristotelit, teatrin (Sofokliu, Euripidi).

– Teatri i Epidavrit (kapacitet ~14,000) u model për amfiteatrin romantik. Muzika me lyra dhe aulos mbeti në ceremonitë e Mesdheut.

★ Roma perandorake

– Shekulli II p.e.s.–IV e.s.: Via Egnatia (ndryshim strategjik mes Adriatikut dhe Lindjes). Rruga lidh Durrësin me Selanikun e më tej me Konstantinopojën.

– Ligji roman, akveduktet dhe amfiteatrët – ai i Durrësit (132×113 m, 20 m i lartë, 20,000 vendet) është më i madhi në Ballkan  .

★ Bizanti

– Shekulli V–XIII e.s.: mozaikët dhe kupolat e kishave — të tilla ndodhen në Durrës dhe Butrint.

– Vepra si baptisteri i Butrintit (shekulli VI) me mozaikët e pasur janë ndër më komplekset në Mesdhe  .

★ Venecia

– Shekulli XIV–XVI: fortifikimet veneciane kryesisht në Durrës dhe Shkodër flasin për ndikimin ushtarak dhe urban mesdhetar. Muret e Durrësit, ndërtuar me tulla bizantine, mbartin ndikime veneciane për t’u rikonstruar më pas nga osmanët  .

★ Iliria dhe qytetet shqiptare

Durrësi, Apollonia, Butrinti, Shkodra, Lezha, Vlora:

• Durrës (Epidamnos/Dyrrhachium) – themeluar ~627 p.e.s. nga grekët, qytet ilir e më pas romak. Amfiteatri i shek. II AD, Via Egnatia, kështjella bizantine – mbart rëndësi të madhe strategjike, kulturore dhe arkitekturore  .

• Apollonia – themeluar shek. V p.e.s. Zbulimet: Buleuterion, Bibliotekë, Odeon, Teatër klasik (~300 vendet), Stoa, Templin e Diana-s (shek. II AD), duke reflektuar ndërthurjen greko-romake  .

• Butrinti – themeluar shek. IV p.e.s. Teatri grek (2500 vendet, shek. II p.e.s.), tempuj, basilika, baptisteri me mozaikë komplekse (shek. VI AD), Muri i Luanit, varietet arkitekturor grek, romak, bizantin, venecian  .

• Shkodra – qytet ilir me kështjellën Rozafa (shek. IV p.e.s.). Së mëvonshmi romake, bizantine, veneciane (mure prej tullash), më pas osmane – një urë lidhëse mes Mesdheut dhe Europës qendrore  .

• Lezha (Lissus) – qytet romak, me kështjellë, pjesë e rrjetit tregtar mesdhetar, ndikime bizantine dhe osmane qysh në mesjetë.

• Vlora (Aulona) – themeluar shek. VI p.e.s. si kolonë greke, port romak-bizantin; fortifikime mesjetare; krahasohet me qytet bregdetar si Bari (Itali).

Rruga historike Via Egnatia

Ndërtuar shek. II p.e.s. lidh Durrësin – Selanikun – Konstantinopojën, duke sjellë jo vetëm lëvizje ushtarake, por edhe shkëmbim ideje, gjuhë, art dhe fe.

Trashëgimia tona arkitektonike & kulturore

– Amfiteatri i Durrësit: model romak, me kapacitet 20,000, trajtime të ndryshme: luftime gladiatorësh → kapelë bizantine me mozaikë të shek. IV–VI AD  .

– Teatrat në Apolloni & Butrint reflektojnë stilin grek e më pas romak.

– Kështjellat e Shkodrës e Lezhës na flasin për përzierjen e stileve ushtarake ilire, bizantine, veneciane dhe osmane.

– Baptisteri i Butrintit me mozaikë (550 AD) është një nga më kompleksët në Mesdhe, realizuar nga mjeshtra nga Nikopoli  .

Gjuhë & muzikë

– Shqipe ruan rrënjë ilire ndërthurur me latinisht, greqisht dhe osmanisht, dëftues i ndërveprimeve shekullore.

– Muzika polifonike jugore, me tonalitet mesdhetar, ritme komunitare, është trashëgimi e rrjedhshëm e traditave kulturore strukturore.

Ndikimi i luftërave

– Rrëzimet e legjioneve romake (e.g. Dyrrachium, 48 p.e.s. – Pompei vs Caesar) – luftëra që rivendosën rendin imperial romak.

– Invasione bizantine e osmane – shkëmbime kulturore, përzierje arkitekturale (kupola, mozaikë, fortifikime).

– Luftërat veneciane – ngjashmëri me forteza me qendra bregdetare mesdhetare.

Kjo panoramë e thelluar e vendos Shqipërinë jo thjesht si pjesë e rrjetit periferik, por si një komponent të fuqizuar dhe qendror të mozaikut mbi të cilin është ndërtuar qytetërimi mesdhetar.

Nëpërmjet Durrësit, Apollonisë, Butrintit e qyteteve ilire, ne ndërthuremi me gjuhën, kulturën, muzikën dhe strukturat e mëdha të qytetërimeve që kanë ndërtuar Evropën dhe Lindjen e Mesme.

Mesdheu, që nga lashtësia është konsideruar si djepi i qytetërimeve, nuk ka qenë kurrë thjesht një det që ndan kontinentet, por një hapësirë që bashkon kultura, tregti, fe, arkitekturë dhe mendësi.

 Qytetërimet e mëdha që lindën përreth tij — Egjypti, Fenikasit, Greqia, Etruskët, Roma, Bizanti, Arabët, Venediku — u zhvilluan mbi parimet e ndarjes dhe ndërveprimit, ku Shqipëria, me brigjet e saj të gjata dhe qytetet e saj të lashta, nuk ka qenë asnjëherë në periferi, por një pikë bashkimi.

Në të vërtetë, Shqipëria është një nga vendet që prekin natyrshëm të gjitha gjymtyrët e qytetërimit mesdhetar, që nga kultura greko-romake te ndikimi bizantin dhe arab, nga ndikimi i Venedikut dhe Italisë te përthithja osmane dhe kalimi në modernitetin perëndimor.

🌟

Pikat e bashkimit të Shqipërisë me qytetërimet mesdhetare dhe ndikimet konkrete

– Greqia: Apollonia dhe Butrinti ishin koloni greke që zhvilluan teatër, agora, tempullin dhe statujat e periudhës klasike. Teatri i Apollonisë ngjason me atë të Epidavrit për shkallët e pjerrëta dhe akustikën. Butrinti ka strukturë të ngjashme me Delphin — një qytet me përmasë shenjtëruar.

– Roma: Durrësi me Via Egnatia u kthye në një arterie e lidhjes së Romës me Lindjen, njësoj si Brindisi në Italinë jugore. Amfiteatri i Durrësit i ndërtuar në shek. II e.s. është më i madhi në Ballkan dhe rivalizon strukturat e Nimes dhe Pula-s në Evropë.

– Bizanti: Kultura bizantine është e pranishme në arkitekturën dhe mozaikët e Butrintit, në kishat e hershme paleokristiane në Durrës, Elbasan dhe Lezhë. Baptisteri i Butrintit është vepër e krahasueshme me ato në Nikopoli dhe Konstantinopojë.

– Venediku: Shkodra, Durrësi, Lezha e Vlora ishin pjesë e zonës së ndikimit të Republikës së Venedikut. Fortifikimet e tyre, ndërtuar me tulla të holla dhe elemente mbrojtëse si kunjat e gurta dhe hendekët, ngjasojnë me kështjellat e Dalmacisë dhe Durrësit, dhe me Murin e madh të Kotorrit.

– Egjypti & Lindja: Arkitektura me harqe dhe përdorimi i simbolikës diellore në disa objekte religjioze të periudhës osmane ruajnë elemente që mund të lidhen me ndikimin arab nëpërmjet Perandorisë Osmane, një trashëgimi që përthithi dhe adaptuan qytetet shqiptare si Berat e Gjirokastër në periudhën klasike osmane.

– Kultura kulinare mesdhetare: Ulliri, vera dhe gruri janë themel i kuzhinës shqiptare si edhe i gjithë Mesdheut. Pjatat si peshku me vaj ulliri, byreku me barishte, apo rakia nga rrushi janë shembuj të përbashkët kulturor që gjejmë nga Athina në Napoli, nga Izmiri në Durrës.

– Gjuha dhe rruga e fjalëve: Shqipja si gjuhë indoevropiane ka përthithur fjalë nga latinishtja, greqishtja e vjetër, sllavishtja dhe turqishtja, duke dëshmuar për një ndërthurje të drejtpërdrejtë me qytetërimet përreth Mesdheut.

– Muzika: Polifonia shqiptare, veçanërisht ajo e jugut, ngjan me modelet e hershme të këngës epike të Mesdheut lindor, si në Greqi, Epir, dhe pjesërisht në Itali. Kjo formë rrëfimtare këndimi ka ritme që ngjajnë me lamentacionet antike greke, me përmbajtje epiko-shpirtërore.

🌟🇦🇱

Shqipëria si faktor i qytetërimit mesdhetar

Shqipëria nuk është thjesht një pasive historike, por një aktor bashkëformues në zhvillimet e mëdha të Mesdheut:

– Strategjikisht: Durrësi, Vlora dhe Butrinti janë porte që kanë lidhur Perëndimin me Lindjen përmes rrugëve detare dhe tokësore. Via Egnatia nuk ishte thjesht rrugë ushtarake, por arterie ekonomike, kulturore dhe shpirtërore.

– Kulturalisht: Monumentet në Butrint dhe Apolloni dëshmojnë për shkolla filozofike dhe teatër, për art me ndikim të përbashkët, për qytet që nuk ishin thjesht nën ndikim, por që krijonin dhe transmetonin.

– Historikisht: Ilirët, përmes mbretërve si Teuta dhe Agroni, u bënë aktorë politikë në Mesdhe, në aleanca dhe luftëra me Romën dhe Greqinë. Flota ilire në shek. III p.e.s. kontrollonte pjesë të konsiderueshme të Adriatikut.

– Arkitektura e përbashkët: Kështjella e Rozafës, muret e Durrësit, odeoni i Apollonisë, baptisteri i Butrintit, kishat me kupola në Berat – të gjitha këto janë dëshmi të arkitekturës mesdhetare të përshtatur nga mjeshtrit shqiptarë, që përdornin gurin, tullën dhe mozaikun me një ndjeshmëri lokale.

– Trashëgimia shpirtërore: Mitet si ai i Rozafës, rrëfimet epike dhe rrëfimet popullore shqiptare kanë ndjeshmëri të përbashkët me mitologjinë greke dhe epirotase, duke dëshmuar për rrënjë të përbashkëta në mendësinë mesdhetare.

🌟🇦🇱

Shqipëria është pasqyrë e qytetërimeve mesdhetare, jo thjesht në mënyrë pasive por në mënyrë aktive, krijuese dhe kontribuese. Ajo është qendër lidhëse mes Ilirisë dhe Greqisë, mes Romës dhe Bizantit, mes Lindjes Osmane dhe Perëndimit Venedikas, një truall ku shpirti i Mesdheut është ruajtur, transformuar dhe përçuar deri në ditët e sotme.

Nëse Mesdheu ka një “gramatikë të qytetërimeve”, atëherë Shqipëria është një nga fjalët kyçe të saj – një nyje ku gjuha, muzika, arkitektura, miti dhe tregtia kanë ndërtuar kuptimin e bashkëjetesës mes kulturave. Shqipëria është më shumë sesa një portë; ajo është urë, dritare dhe pasqyrë e Mesdheut.