Search Results

Dritaret e mija te para te formimit letrar: Jack London & Ernest Hemingway Reflektim personal nga Liliana Pefe Në shtëpinë tonë prej guri – të madhe, të heshtur, me dy dritare që shikonin jashtë dhe një të tretë që shikonte nga brenda, në katin e dytë – kishte një vend të vogël e të shenjtë: një dritare e adoptuar si bibliotekë. Aty, në raftin modest të bufesë së familjes, vëllai im i madh, i urtë dhe i lexuar, radhiste librat me kujdes të shenjtë. Ai ishte një dritë për mendjen time – më thoshte shpesh: "Je ende e vogël për këto libra..." Por unë nuk mund të prisja të rritesha. Kureshtja ime e fshehtë më shtynte që, me duar të vogla e zemër të etur, të rrëmbeja një nga ato libra me kopertina të zverdhura – jo nga koha, por nga përvoja. Një ditë, mes heshtjes së pasdites, gjeta "Dhembi i Bardhë" të Jack London. Dhe ajo nuk ishte thjesht një histori për një ujk. Ishte historia ime e parë e thellë me veten, një hyrje në botën e egërsisë dhe ndjeshmërisë, të instinktit dhe dashurisë. Jack London më mësoi se brenda çdo krijese ka një luftë, dhe ajo nuk fitohet me forcë fizike, por me besim, durim dhe butësi. > “Ai ishte produkt i një bote që kishte nevojë për dhëmbë.” – Jack London Dhe unë e ndjeva: jeta kërkon dhëmbë, por zemra vendos si t’i përdorësh. Disa vite më vonë, nga po ai raft, më ra në dorë një tjetër emër: Ernest Hemingway. Ai nuk më çoi në dëborë – por në një det të qetë, ku njeriu është vetëm përballë fatit dhe veten. Në "Plaku dhe Deti", ndjeva një lloj forcë të heshtur, një burrëri pa britma, një qëndresë që nuk e mburret veten. Ishte një zë që më tha: > “Njeriu nuk është bërë për të humbur. Ai mund të shkatërrohet, por jo të mposhtet.” – Ernest Hemingway Hemingway më mësoi se dinjiteti nuk vjen nga fitoret, por nga mënyra si përballesh me humbjet. London më mësoi se dashuria mund të zbusë egërsinë. Hemingway më mësoi se heshtja mund të bërtasë më fort se fjalët. Të dy shkruanin për dhimbjen, por secili në mënyrën e vet: London e përballonte me pasion, me zjarr, me përballje të hapura. Hemingway e mbulonte me heshtje, me thjeshtësi të rrezikshme, si një plagë që nuk kërkon mëshirë. Tipar Jack London Ernest Hemingway Stili I gjallë, dramatik, emocional I përmbajtur, lakonik, i thjeshtë Temat Natyra, kafsha dhe njeriu, mbijetesa Dinjiteti, humbja, lufta e brendshme Qasja Përmes rrëfimeve të fuqishme e të ashpra Përmes nënkuptimeve dhe heshtjeve të thella Mesazhi Mirësia mund të shpëtojë edhe më të egërtin Njeriu ruan dinjitetin, edhe në humbje Në raftin e vjetër të bufesë sime, në atë dritare që nuk shikonte jashtë, por drejt shpirtit tim, këta dy autorë u bënë më shumë se lexime – u bënë udhërrëfyes. "Jeta nuk është një zgjedhje e librave me kopertina të bukura. Jeta është të mësosh të lexosh ata me kapakë të zverdhur e të zhubrosur – sepse në ato faqe fshihen furtunat që të përgatitin për të ecur drejt jetës, pa u trembur."

Portrete që frymëzojnë Gustav Klimt – Penelata e ndjeshmërisë së artit Ka piktorë që flasin me ngjyra. Ka të tjerë që pëshpërisin me dritë. Por Gustav Klimt… ai ëndërronte me ar. Në çdo penelatë të tij, dukej sikur lëvizte një botë e fshehtë, ku ndjeshmëria kishte ngjyrën e floririt dhe heshtja kishte trajtën e një gruaje të bukur që s’kishte nevojë të fliste për të qenë kuptuar. Gustav Klimt nuk e pikturonte thjesht njeriun, ai e hapte si një lule të brendshme. Ai nuk bënte portrete, por rrëfime të ndjeshmërisë njerëzore. Shikimi i tij i brendshëm ishte më i mprehtë se çdo penel. E dinte se njeriu nuk jeton vetëm me sy, por me atë thellësinë që nuk duket, me atë që lëkundet si një gjethe në erën e shpirtit. Ai i përkiste një epoke që luhatej ndërmjet realitetit dhe rebelimit, një Vjenë që dridhej ndërmjet klasikes dhe modernes. Dhe në këtë dridhje, ai gjeti vendin e vet: një cep ku zbukurimi nuk ishte kotësi, por mënyra më e ëmbël për të thënë të vërtetën. Art Nouveau ishte streha e tij, por vepra e tij ishte shumë më shumë se një stil – ishte një mënyrë ndjeshmërie. Fëmija që rritej mes metaleve dhe heshtjes Lindi më 14 korrik 1862, në një lagje të varfër të Vjenës. Në shtëpinë e tij nuk kishte pasuri, por kishte tinguj – tinguj metalikë që dilnin nga dora e babait gdhendës, dhe ëndrra që rrotulloheshin në sytë e nënës, që dikur kishte dashur të bëhej këngëtare. E në këtë mes, Gustav rritej me heshtje, me vëzhgim, me ndjeshmëri. Ishte një djalë që shihte botën me një sy tjetër – jo vetëm siç është, por siç do të donte të ishte. Kur fitoi bursën për të hyrë në Shkollën e Arteve të Bukura, nuk e dinte ende se një ditë do të shpërthente kufijtë e akademisë dhe do të fluturonte në një botë të vetën, me ngjyra të paprekura më parë. Një jetë pa kurorë, por me ndjenjë Gustavi nuk u martua kurrë. Martesa e tij e vetme ishte me ndjeshmërinë. Por në jetën e tij ishte gjithnjë pranë Emilie Flöge, një grua e bukur, elegante, një frymë e lirë si vetë pikturat e tij. Ajo ishte më shumë se shoqe, më shumë se dashuri – ishte muzë, ishte qetësia që i duhej një burri që pikturonte stuhi ndjenjash. Thuhet se kishte fëmijë nga lidhje të ndryshme, por Klimt kurrë nuk u përpoq të shpjegohej. Ai linte veprat të flisnin për të – ato gra që vështrojnë nga telajo me sytë e dashurisë, dëshirës, dhe mistikës. Puthja që pushtoi botën A ka ndonjë dashuri më të bukur se “Puthja”? Ajo vepër, ku trupat e një burri dhe një gruaje përqafohen brenda një bote floriri, si të mos donin të ishin më kurrë vetëm. Ai moment është përjetësi – një puthje që nuk zgjat sekonda, por jetëra. “Adele Bloch-Bauer”, “Danaë”, “Judit”, “Tre moshat e gruas” – të gjitha këto janë gra të veshura me ndjeshmëri. Ato nuk janë portrete të ftohta, por shfaqje të pasioneve të fshehura, të ndjenjave që nuk thuhen me fjalë. Çdo vështrim i tyre është një rrëfim. Çdo lule, çdo formë gjeometrike në sfond është një tingull i heshtur i shpirtit të njeriut. Risia që ndriti artin Klimti nuk kishte frikë nga ndjeshmëria. Ai nuk e fshihte trupin, por e ngrinte në një akt adhurimi. Nuk e pikturonte turpin, por bukurinë e sinqertë. Ishte një nga të parët që guxoi të thoshte: edhe brishtësia është forcë, edhe ndjeshmëria është revoltë, edhe gruja është Zot. Në një botë që shpesh e shihte gruan me frikë apo mëshirë, ai e pikturoi me ndjenjë, me respekt, me fuqi. Ai solli dritën e artit bizantin, zbukurimet e Lindjes, ëndrrat e mitologjisë dhe i bashkoi në një gjuhë të re – gjuhën e klimtizmit. Fund që nuk shuhet Vdiq më 6 shkurt 1918, në heshtje. Por vepra e tij nuk heshti kurrë. Ajo vazhdon të ndriçojë muzetë, dhomat, zemrat. Vepra e Gustav Klimtit është më shumë se pikturë: është një lutje ndaj ndjeshmërisë, një përqafim i brendshëm, një puthje që s’mbaron. Ai nuk kërkoi të jetë i madh. Por u bë – sepse ishte i ndershëm me ndjenjat, i guximshëm me penelat, i thellë me heshtjen. Gustav Klimt është vetë arti që ndjen. Ai na mëson se bukuria nuk është sipërfaqe, por thellësi. Se një grua e pikturuar mund të flasë më shumë se një mijë fjalë. Se ndjeshmëria është forma më e lartë e të qenit njeri. Dhe ndoshta, po të kishte një lutje që do ta thoshte çdo telajo e tij, ajo do të ishte kjo: Mos kini frikë nga ndjeshmëria. Është ajo që ju bën të gjallë. Gustav Klimt ka pikturuar nga fundi i shekullit XIX deri në fillim të shekullit XX, konkretisht gjatë viteve 1880 deri në vitin 1918, kur ai ndërroi jetë. Këto afro 40 vite krijimtarie përfaqësojnë një nga periudhat më të ndjeshme dhe transformuese në historinë e artit evropian, kur arti kalonte nga tradita akademike në modernizëm, nga realizmi në simbolizëm, dhe më pas në abstragim. Si e përshkruajnë kritikët Gustav Klimtin si piktor Kritikët e artit e përshkruajnë Gustav Klimtin si një magjistar i ndjeshmërisë vizuale, një novator që i dha artit një formë të re poetike, sensuale dhe simbolike. Ai shihet si: 🟡 Piktori i ndjenjës dhe sensualitetit femëror Shumë kritikë e vlerësojnë Klimtin si mjeshtrin më të madh të përfaqësimit të gruas në artin modern. Jo në mënyrë të ftohtë, jo si model të zbrazët, por si forcë, ndjeshmëri, shpirt dhe fuqi shpirtërore. Ai pikturoi gruan si një qenie që dashuron, vuan, mendon, ëndërron dhe rrezaton. 🟡 Simbolist dhe dekorativ i rrallë Klimti është konsideruar një piktor simbolist, i cili përdorte imazhe mitologjike, alegorike dhe erotike për të shprehur gjendjet e brendshme njerëzore. Kritika thotë se ai e përzjeu aristokracinë bizantine me pasionin sensual të shekullit XX, duke përdorur dekorime të arta, ornamente dhe mozaikë që e bëjnë stilin e tij të veçantë dhe të pashoq. 🟡 Kundër rrymës akademike Klimt nisi si një piktor i trajnimit akademik, por me kalimin e kohës, ai e braktisi realizmin e ftohtë dhe iu bashkua lëvizjes së Secessionit të Vjenës në vitin 1897, qëllimi i së cilës ishte të çlirohej arti nga kufijtë e vjetëruar të akademisë. Kritikët e konsiderojnë Klimtin si një udhëheqës të emancipimit të artit në Austri dhe një simbol të shpërthimit të lirisë krijuese. 🟡 Estet i dritës dhe zbukurimit Kritikët gjithashtu e quajnë Klimtin një estet i skajshëm, një njeri që pa turp përqafoi bukurinë dhe e ngriti atë në një formë sublime të komunikimit. Ai nuk u turpërua nga floriri, nga detaji, nga forma lakore dhe nga zbukurimi—përkundrazi, i shndërroi këto në alfabetin e tij shpirtëror. Përmbledhtas, kritikët thonë për Klimtin: “Një piktor i dëshirës dhe ëndrrës.” “Një poet i dritës dhe ndjeshmërisë.” “Një udhërrëfyes drejt të brendshmes përmes së jashtmes.” “Një nga piktorët më të guximshëm në trajtimin e trupit  Nga:Liliana Pere. Ja një përzgjedhje e veprave më të bukura dhe më të njohura të Gustav Klimtit, të cilat përfaqësojnë kulmin e ndjeshmërisë, artit simbolik dhe estetikës së veçantë që ai krijoi: 🌟 1. Puthja (Der Kuss) – 1907-1908 Një nga veprat më të famshme në botën e artit. Një burrë dhe një grua përqafuar në një moment të shenjtë, të mbështjellë me florinj dhe forma gjeometrike. Ky është akti më i ndjeshëm i dashurisë, i ngritur në një përjetësi të qetë dhe hyjnore. Tabloja përfaqëson dashurinë si një akt i shenjtë dhe poetik. 🎨 2. Portreti i Adele Bloch-Bauer I – 1907 E quajtur edhe “Zonja me ar”, kjo vepër është portreti më luksoz i Klimtit. Ai përdor fletë ari për të shndërruar një grua në një ikonë të shenjtë, ku çdo detaj rrëfen elegancën, intelektin dhe misterin e saj. Vepra është një portret i ndjeshmërisë aristokrate dhe një kryevepër e artit modern. 3. Danaë – 1907 Një grua e mbledhur në vetvete, ndërsa një shi i artë zbret mbi trupin e saj. Frymëzuar nga mitologjia greke, kjo tablo përfaqëson momentin kur Zeusi viziton Danaën në trajtën e arit. Është një simbol i ndjeshmërisë hyjnore, i dëshirës dhe misterit femëror.  4. Judit I – 1901 Një grua e fortë, magjepsëse dhe e rrezikshme. Judita mban kokën e Holofernit, por jo me frikë – me krenari të qetë. Ajo është femra që sfidon burrin, që nuk është thjesht objekti i dëshirës, por edhe subjekti i fatit. Klimti e bën Juditën misterioze dhe sensuale, e veshur me dritë dhe fuqi.  5. Tre Moshat e Gruas (1905) Një kompozim prekës që shfaq ciklin e jetës së gruas: fëmijëria, rinia, dhe pleqëria. Në qendër është një nënë me foshnjën në gjoks – një përqafim i ngrohtë dhe plot ndjeshmëri. Kjo vepër është një himn i bukur për jetën, trupin dhe kalimin e kohës. 🟡 6. Portreti i Emilie Flöge – 1902 Gruaja që i qëndroi pranë gjithë jetën. Në këtë portret, ajo është elegante, mistike dhe e mbështjellë me motive të stilit secessionist. Klimti nuk e pikturon vetëm pamjen e saj, por energjinë dhe lidhjen e thellë që kishte me të.  7. Bota e sipërme (Beethoven Frieze) – 1902 Një murale gjigande, krijuar për një ekspozitë të artit modern, frymëzuar nga Simfonia e 9-të e Beethovenit. Aty shfaqet lufta e njeriut me forcat e errësirës, kërkimi për ndriçim, dhe gjetja e dashurisë si shpëtim. Është një poemë murale, me figura mitologjike, drama dhe dritë.  8. Gratë e kopshtit (Bauerngarten) – 1907 Një peizazh me lule, ku gjithçka duket si një tapet i endur me ngjyra të buta dhe kontraste të ngrohta. Një himn ndaj natyrës, jetës dhe thjeshtësisë së bukur. Një vepër që tregon se edhe toka mund të ketë ndjeshmëri.  9. Portreti i Friederike Maria Beer – 1916 Një tjetër portret mahnitës i një gruaje të sofistikuar, ku ndjeshmëria e brendshme shfaqet nëpërmjet rrobave, sfondit dhe shikimit. Klimti dinte si të fuste një jetë të tërë brenda një fytyre. 10. Portret i Mada Primavesi – 1912-13 Një vajzë e vogël, me një vështrim të qartë dhe të pafajshëm. Një portret që rrezaton ndriçim dhe shpresë. Klimti i trajton fëmijët me delikatesë të veçantë, pa zbukurime të tepruara, por me një dashuri të thellë. Në secilën nga këto vepra, Klimti nuk pikturoi thjesht trupa, fytyra apo lule – por ndjeshmëri, histori të brendshme, frymëzim dhe mister. Hulumtoi Pergatiti  Liliana Pere

Artikulli i plotë nga The Guardian tregon për një situatë të tensionuar në pronën e Mbretit Charles në Highgrove, ku 11 nga 12 kopshtarët kanë dhënë dorëheqjen, duke përmendur një ambient pune të vështirë dhe kërkesa të ekzagjeruara nga vetë Mbreti. Më poshtë është një përkthim i përmbledhur i artikullit: Fiksimi i Mbretit Charles me gjelbërimin po largon kopshtarët e tij Highgrove, rezidenca rurale e Mbretit Charles, është një nga shembujt më të spikatur të kopshtarisë ekologjike në Britani. Por pas pamjes idilike, situata përbrenda është më pak harmonike: 11 nga 12 kopshtarët kanë dhënë dorëheqjen së fundmi për shkak të sjelljes kërkuese të Mbretit. Sipas burimeve të brendshme, Charles inspekton personalisht punën, shpesh duke lënë shënime të shkruara me stilolaps të kuq për ndryshime që dëshiron – nga mënyra e krasitjes së një bime, te etiketimi i saktë i luleve sipas emrave latinë. Një prej punonjësve që dha dorëheqje tha: > "Nuk është se nuk është një mjedis i mrekullueshëm. Por presioni është i jashtëzakonshëm. Çdo lule, çdo fije bari duhet të jetë sipas standardit të Mbretit. Dhe nëse gabon, ai e vë re." Mbretit i pëlqen gjithçka e organike, e qëndrueshme dhe natyrale, por kjo kërkon një intensitet pune të jashtëzakonshëm për ekipin. Një tjetër ish-punonjës tha se nuk ka vend për mendim ndryshe: > "Është mënyra e tij ose hiç. E kuptoj që ai e do natyrën, por kjo dashuri po na shkatërron neve që e mirëmbajmë atë." Paga minimale për punë maksimale Pavarësisht se Highgrove fiton miliona në vit nga turistët, suveniret dhe librat, kopshtarët paguhen me rrogë minimale. > "Kur punon për një njeri që është Mbreti dhe milioner, kjo është poshtëruese," tha një prej tyre. Një Mbret me obsesion të gjelbër Nuk është hera e parë që Charles përshkruhet si perfeksionist ekstrem. Ai ka mbrojtur për dekada idetë e kopshtarisë së qëndrueshme dhe ushqimit organik, por në praktikë, kjo filozofi po shndërrohet në burim stresi për stafin e tij.

Lea Ypi – “Përmbajtja e mendimeve të mia tani është një objekt në botë!” 24.07.2025 Lea Ypi është më shumë se një shkrimtare apo akademike – ajo është një ndërgjegje mendimtare bashkëkohore, një zë që e lidh jetën intime me historinë kolektive dhe filozofinë politike. Aktualisht, ajo është Profesoreshë e Teorisë Politike në London School of Economics (LSE) dhe Profesoreshë Nderi e Filozofisë në Australian National University (ANU) – dy pozicione që pasqyrojnë jo vetëm vlerësimin ndërkombëtar për punën e saj, por edhe përmasën e saj intelektuale në debatin publik botëror. Me një stil të kthjellët dhe një ndershmëri të rrallë, Ypi mishëron mendimin që frymëzon dhe filozofon njëkohësisht: ku rrëfimi personal bëhet analizë shoqërore, dhe filozofia merr trajtën e kujtimit njerëzor. Në veprën e saj më të fundit, Indignity, gjithçka nis nga një fotografi e papritur: gjyshja e saj, Leman, gjatë muajit të mjaltit në Alpet e vitit 1941, e postuar nga një i panjohur në rrjet. Ky detaj i vogël çel një portë të madhe për të vënë në diskutim trashëgiminë, dinjitetin, turpin dhe pasojat morale të zgjedhjeve në kohë ekstreme. Nga aristokracia osmane, në Shqipërinë komuniste e deri tek bashkëkohësia, Ypi ndërton një narrativë ku historia personale ndriçon të vërtetat e heshtura të një shoqërie. Stili i saj përngjan me atë të Orhan Pamuk dhe Annie Ernaux – i përzier mes rrëfimit të brendshëm dhe reflektimit të thellë filozofik, ku e bukura bashkëjeton me të dhimbshmen, dhe kujtesa me ndërgjegjen. Në një postim të ndjerë në rrjetet sociale, ajo shkruan: > “Përmbajtja e mendimeve të mia tani është një objekt në botë! Faleminderit të gjithëve që më mbështetën në këtë rrugëtim.” Ky “objekt” – libri Indignity – nuk është thjesht një vepër letrare. Është një ftesë për të rishikuar marrëdhënien tonë me të kaluarën dhe me vetveten. Është një provokim moral: çfarë jemi gati të pranojmë si pjesë të historisë sonë? Në thelb të Indignity qëndron pyetja: A mund të rrëfejmë të shkuarën pa e tradhtuar atë? Ky nuk është një libër që kërkon ta zgjidhë enigmën morale të historisë shqiptare, por një përpjekje për ta ndriçuar nga brenda, përmes intimitetit të një narrative që nuk synon pajtim, por kuptim. Për Ypin, historia nuk është një tekst i mbyllur, por një fletë që mbart gjurmë gishti – ndonjëherë të harruara, ndonjëherë të përlyera, por gjithmonë njerëzore. Ajo nuk flet për heronj, por për figura të zakonshme që mbijetojnë mes etërve që heshtin dhe nipërve që pyesin. Pikërisht aty, në këtë hapësirë ndërmjet nderit dhe turpit, nis filozofia e saj. Siç ndodhi me Free, edhe këtu ndjeshmëria nuk është dobësi, por metodë. Ajo i kthehet dokumenteve arkivore, letrave familjare, fotografive të zbehura – jo për t’i ekspozuar, por për t’i ndriçuar. Në një botë ku rrëfimi shpesh përdoret për të zhveshur dinjitetin, Ypi zgjedh t’i japë atij një trajtë njerëzore dhe të kujdesshme. Lexuesi përballet me dilema që nuk janë më thjesht të sajat: > Si ta ndash të vërtetën kur ajo dhemb shumë për t’u thënë dhe është tepër e rëndë për t’u harruar? Në këtë kuptim, Indignity është një akt guximi moral dhe estetik. Një thirrje e qetë dhe e thellë për të menduar me ndershmëri – jo vetëm për të kaluarën e një kombi, por edhe për mënyrën si ne i trashëgojmë hijet dhe dritat e saj në jetën tonë të përditshme. Lea Ypi, në këtë libër, nuk kërkon të flasë “në emër të” askujt – por ajo arrin të flasë për të gjithë. Për ata që s'kanë mundur të flasin. Për ata që janë rritur me histori të thëna me zë të ulët. Për ata që duan të kuptojnë pa gjykuar, dhe të mësojnë pa justifikuar. Dhe kështu, ajo mbetet ajo që është: një ndër mendjet më të kthjellëta, më të ndershme dhe më njerëzore të kohës sonë – një figurë që nuk na fton të bindemi, por të mendojmë thellë. Burimet: LeaYpi.com – Faqja zyrtare e autores London School of Economics – Profil akademik zyrtar Australian National University – Njoftime dhe titulli “Honorary Professor” Postimet publike të autores në rrjetet sociale dhe artikuj ndërkombëtarë mbi veprën Indignity © Liliana Pere

Art Kinematografi  Analizë Anna Maria Pierangeli, me nënshkrimin e autores Liliana Pere për Revista Prestige.  Kjo analize përfshin historinë e jetës së saj, formimin, rolet më të rëndësishme në kinematografi, psikologjinë e figurës së saj artistike, si dhe një analizë krahasuese midis kinemasë italiane dhe asaj amerikane: Ka figura që ndriçojnë për pak në horizontin e artit, por që lënë gjurmë të pashlyeshme në ndjeshmërinë e brezave. E tillë ishte Anna Maria Pierangeli – ose thjesht Pier Angeli – një aktore që nuk i përkiste vetëm kinemasë italiane, por shpirtit të një epoke të artë, ku arti dhe ndjeshmëria lëviznin dorë për dore. Fëmijëria dhe formimi – një yll që ngrihej ngadalë Anna Maria lindi më 19 qershor 1932, në Cagliari të Sardenjës, një nga vendet më të egra e poetike të Italisë. Që fëmijë tregoi një prirje të pazakontë për artin, ndonëse rrethanat historike të Italisë në prag dhe pas Luftës së Dytë Botërore nuk ishin aspak të favorshme për një vajzë e re të rritet në paqe dhe ëndrra. Ajo studioi artin dramatik në Centro Sperimentale di Cinematografia në Romë, një institucion prestigjioz që ka formuar emrat më të mëdhenj të ekranit italian. Zëri i saj i ëmbël, fytyra e pastër, tiparet e pafajshme dhe mënyra e të folurit me theks të butë sard dominuan që në fillim rolet e saj të para në ekran. Kishte diçka tek ajo që i ngjante më shumë një pikture të Rafaelit se një vajze të zakonshme. Shkëlqimi i hershëm – Teresa dhe Hollywood-i Karriera ndërkombëtare e Pier Angeli nisi fuqishëm me filmin “Teresa” (1951) të Fred Zinnemann, një dramë që preku thellë publikun amerikan. Me këtë rol ajo fitoi Golden Globe Award për aktoren më të mirë debutuese – një sukses i rrallë për një aktore joanglishtfolëse në atë kohë. Roli i Theresës, një vajze italiane emigrante që martohet me një ushtar amerikan, nuk ishte vetëm një histori dashurie, por një reflektim i pasojave të luftës, i ndryshimeve sociale dhe i krizës identitare që mbartnin shumë gra evropiane të kohës. Pas këtij suksesi, Hollywood-i i hapi dyert. Ajo luajti përkrah aktorëve të mëdhenj si Kirk Douglas, Paul Newman, Vic Damone (me të cilin u martua) dhe pati lidhje romantike me legjendën James Dean. Rolet më të paharrueshme Përtej “Teresa”-s, Pier Angeli luajti në: The Silver Chalice (1954) – ku luajti përkrah Paul Newman, në një film historik që trajtonte rrënjët e krishterimit. Zonjusha Nitush – ku ajo shkëlqen përkrah Fernandel, në një film komik e muzikor që ka mbetur i dashur për shumë breza shqiptarësh. Somebody Up There Likes Me (1956) – një nga filmat më të mirë të dramës sportive të Hollywood-it, ku ajo interpreton gruan e boksierit Rocky Graziano. Por çfarë e bënte unike Pier Angeli në ekran?  Ishte ajo përzierje e rrallë e ndjeshmërisë, e trishtimit të heshtur, e buzëqeshjes së paqes dhe syve që flisnin më shumë se fjalët. Ajo s’ishte thjesht një aktore – ajo ndiente çdo rol, e përjetonte, e mishëronte. Psikologjia e një shpirti të thyer Ajo që e dallon Pier Angeli në art nuk është thjesht bukuria – por introspektimi i thellë, melankolia e përhershme, dhe sensibiliteti emocional që ajo sjell në çdo rol. Rrallëherë ajo shfaqet si protagoniste ekstreme, si femme fatale – përkundrazi, ajo është figura e ndrojtur, e përkushtuar, e ndjeshme, që përfaqëson një Itali që digjet përbrenda. Në shumë aspekte, ajo është më shumë personazh neorealist, edhe kur luan në produksione të mëdha amerikane. Në psikologji do të thuhej se Pier Angeli ishte një person me dominancë të lartë të ndjeshmërisë empative dhe të melankolisë poetike – çka ndikoi edhe në fatin e saj tragjik. Martesa e trazuar, presioni i nënës së saj, ndarja nga James Dean dhe boshllëku emocional e çuan në depresion dhe më vonë në overdozë barbituratesh, që i mori jetën në moshën 39-vjeçare. 🌟🌟Kinemaja italiane vs. kinemaja amerikane – një reflektim Kinemaja italiane e epokës së Pier Angeli kishte një karakter të veçantë: neorealizmi – një rrëfim i thjeshtë, human, i bazuar në realitetin e pasluftës. Filmat italianë nuk kishin nevojë për efekte speciale – ata ishin më shumë poezi vizuale, ku historia dhe ndjenja ishin boshti i artit. Kinemaja amerikane, nga ana tjetër, ndërtonte yje, ndërtonte mitologji. Aktorët ishin pjesë e një makinerie të madhe që përpunonte imazhin, promovonte ikonat dhe kërkonte përsosmërinë jashtë njeriut. Pier Angeli qëndronte në mes: mishërimi i ndjeshmërisë italiane me ëndrrën amerikane. Ajo nuk përshtatej plotësisht në asnjë prej tyre – dhe pikërisht kjo është ajo që e bënte të veçantë. Ishte italiane me shpirt, por e huaj në të dy botët. 🌟🌟Pse ende pëlqehet kinemaja italiane? Sepse kinemaja italiane nuk gënjen. Ajo flet për njeriun. Për trishtimin. Për dashurinë. Për shpresën. Sepse gjithçka është e vërtetë, edhe kur është fiction. Ajo është një pasqyrë e ndjenjave, jo një skenografi e iluzioneve. Dhe aktore si Pier Angeli janë dëshmi e kësaj ndershmërie estetike. Në kohën tonë, ku gjithçka komercializohet dhe shpejtohet, kthimi te aktoret si Pier Angeli është një formë meditimi, një kthim te ajo art që fliste me heshtje dhe buzëqeshje të hidhura. 🕰️ Jeta dhe karriera e Pier Angeli – Një kronologji e ndjeshme dhe e ndriçuar 1932 – LINDJA E NJË SHPIRTI ARTISTIK 19 qershor 1932 – Lindi në Cagliari, në ishullin piktoresk të Sardenjës, në Itali. Ishte motra binjake e aktorja Marisa Pavan, por ndryshe nga motra, Pier kishte një butësi që nuk të lejonte ta harroje. > Sardenja i dha natyrën: e egër, e bukur, e thellë. Familja i dha rregullin. Bota do t’i jepte dhimbjen. Vitet ’40 – E RINIA MES LUFTËS DHE ëNDRRËS Në fund të Luftës së Dytë Botërore, familja Pierangeli u zhvendos në Romë, ku ajo u regjistrua në Centro Sperimentale di Cinematografia – akademia më e rëndësishme e filmit në Itali. > Në një kohë kur gratë në Itali kërkonin dinjitet në një shoqëri të rrënuar, ajo kërkoi artin si strehë. 1950 – DEBUTIMI NË KINEMANË ITALIANE Luajti rolin e saj të parë në filmat italianë, ku menjëherë ra në sy për prani të brendshme, më shumë se pamje të jashtme. Shumë kritikë thoshin: "Ajo nuk aktron, ajo jeton çdo skenë." 1951 – TRIUMFI NË HOLLYWOOD Roli i Teresa-s në filmin amerikan me të njëjtin emër shënoi një kthesë historike: E para aktore italiane që debutoi me një rol kryesor në një film të madh amerikan. Fitoi Golden Globe si “Aktorja më e mirë debutuese”. > Pier nuk interpreton një emigrante italiane. Ajo e përfaqëson atë – në brengë, dashuri, përulësi dhe krenari. Është më shumë dokument sesa film. 1954 – DASHURIA, DEAN DHE NDALIMI I SË VËRTETËS Gjatë xhirimeve në Hollywood, ra në dashuri me James Dean. Por nëna e saj konservatore nuk e pranonte një dhëndër protestant dhe i ndaloi martesën. Kjo ndërhyrje shënoi një kthesë emocionale në jetën e saj. > Jetën e saj nuk e shkatërroi Hollivudi, por një botë ku dashuria duhej të kalonte nga dogana morale. 1954–1956 – PËRPARIMI DHE ROLI I GRUAS IDEALE Luajti në disa filma të njohur si: The Silver Chalice (përkrah Paul Newman) Mam'zelle Nitouche (Zonjusha Nitush) përkrah Fernandel Somebody Up There Likes Me – si grua e boksierit Rocky Graziano > Roli i gruas së ndjeshme, mbështetëse, por me integritet të brendshëm e shoqëroi gjithmonë – ajo e përfaqësonte më mirë se kushdo tjetër epokën e heshtur të gruas së fortë, që nuk bërtet. 1956–1960 – MARTESA DHE JETË FAMILJARE E LODHUR U martua me këngëtarin Vic Damone dhe pati një djalë, por martesa u prish për shkak të xhelozisë, konflikteve dhe presioneve publike. > Ndonëse në ekran luante gruan ideale, në jetë ajo ishte vetëm një shpirt që kërkonte prehje, por nuk e gjente. 1960–1970 – RËNIA E NGADALTË DHE LARGIMI NGA SKENA Me kalimin e viteve, rolet filluan të zvogëloheshin. Kinemaja ndryshoi. Bukuria e qetë e viteve ’50 nuk ishte më në modë. Hollivudi kishte nevojë për “diva” ekspresive, jo për trishtim të brendshëm. > Ishte si një violinë klasike që mbeti në kohën kur muzika u bë më elektronike. 1971 – NJË ROL I HUMBUR NË “THE GODFATHER” Ishte përzgjedhur për një nga rolet në filmin “The Godfather”, por jeta pati tjetër plan. 10 shtator 1971, në moshën vetëm 39 vjeç, ajo vdiq në apartamentin e saj në Beverly Hills, pas një overdoze të barnave. > Ironikisht, vdiq para se të merrte rolin që do t’i kthente hijen e vjetër. Në vend të ekranit, zgjodhi përjetësinë. 📽️ Analiza: Çfarë e bënte Pier Angelin ndryshe nga të tjerat? Element Komenti Analitik Fizikisht Nuk kishte sharmin e zjarrtë të Sophia Lorenit apo tërheqjen seksuale të Gina Lollobrigidës. Ishte më shumë “vajza që mund ta dashurosh përgjithmonë” – e pastër, e butë, e brishtë. Aktorisht Ajo nuk aktronte për efekt, por për ndjesi. Rol i saj i vërtetë ishte heshtja. Ishte më shumë “emotion translator” se interpretuese. Psikologjikisht Bartëse e një shpirti empatik dhe melankolik, që nuk duroi dot presionin e dy botëve: të artit dhe të moralit. Në kontekst evropian vs. amerikan ✨️✨️Në Evropë ajo do të ishte një aktore autore, e vlerësuar për ndjeshmërinë. Në Amerikë, në kohën e saj, kërkohej më shumë glamur se shpirt. Kjo kontradiktë e tretur në shpirtin e saj. > "Pier Angeli: jo thjesht një aktore, por një epokë në formën e një gruaje" Çfarë e bënte Pier Angelin ndryshe nga të tjerat? Nuk ishte diva tipike. Pier Angeli nuk kishte hijen klasike të një "femme fatale", as magnetizmin ekspozues që përfaqësonte, fjala vjen, Sophia Loren apo Gina Lollobrigida. Ajo nuk synonte të sundonte skenën – ajo thjesht e mbushte atë me ndjeshmëri. Fytyra e saj ishte delikate, shpesh me një hije trishtimi që të kujtonte portretet renascentiste. Sytë i flisnin më shumë se çdo fjalë. Kishte një lloj bukurie të padukshme në shikim të parë, por që rrinte gjatë në mendje dhe zemër. Nuk interpretonte rolet – ajo i përjetonte. Në film, Pier Angeli nuk donte të dëshmonte se ishte aktore e madhe. Ajo nuk kishte nevojë për gjeste të mëdha. Ishte minimaliste në shprehje, por maksimale në ndjenjë. Kur luante gruan e përulur, të dashuruar, të lënduar apo të heshtur – ajo nuk e "bënte" këtë rol: ajo ishte ajo grua. Prekja e saj e butë artistike krijonte lidhje të drejtpërdrejtë me publikun, pa efekt dramatik. Mishërim i një elegance morale. Ajo refuzoi martesën me James Dean – jo nga mungesë dashurie, por për respekt ndaj nënës dhe bindjeve të saj fetare. Në një kohë kur rebelimi ishte në modë, ajo qëndroi besnike një kodi të brendshëm. Kjo e bënte më të thellë, më të ndërlikuar, më njerëzore. Publiku e shihte si vajzën që, përtej glamurit, vuante, zgjidhte dhe gabonte si të gjithë ne. Një shpirt që nuk bënte kompromis me ndjenjat. Nuk e dëshiroi famën me çdo kusht. U lodh nga presioni i imazhit, nga jeta që i diktohej nga studiot dhe tabloidet. Ajo nuk mund të shtirej gjatë. Ishte ndjeshmëri e pastër në një industri që shpejt po e humbiste këtë cilësi. Simbol i gruas së brishtë në një botë të zhurmshme. Ndryshe nga aktoret që kërkonin të ishin zë i fortë në ekran, ajo ishte zëri i brendshëm i shumë grave që s’mund të flisnin. Pier Angeli përfaqësonte atë tipologji gruaje që ekziston në art, por rrallë në jetë: e bukur pa vetëdije, e dashuruar pa fjalë, e fortë pa u dukur. Prania e saj ishte muzikë e heshtur. Në një kohë ku kinemaja kërkonte ndriçim të jashtëm, ajo solli dritë të brendshme. Në vend të llambave të studios, mjaftonte prania e saj në një kornizë filmi dhe e gjithë skena ngrohej. Ishte ajo që në psikologji do ta quaje një figurë qetësuese – “the calming presence” – që krijonte ekuilibër edhe kur vetë ndodhej në trazim. Për këtë ajo nuk mund të harrohet. Pier Angeli nuk u bë mit. Ajo mbeti kujtim. Dhe kujtimet e pastra, ato që nuk shiten, janë më të rrallat në historinë e kinemasë. Nëse dëshiron, këtë seksion mund ta titullojmë edhe: 🔹 "Pier Angeli – Zëri që fliste pa folur" ose 🔹 "E brishta që sfidoi ekranin me butësi" Trashëgimia Ndonëse vdiq e re, Pier Angeli la pas një trashëgimi të qetë, por të fortë – një kujtim të një elegance që nuk bërtet, një feminiteti që nuk provokon, një trishtimi që nuk kërkon mëshirë. Liliana Pere Revista Prestige

Jules Alexandre Grün – Peneli i artë i shoqërisë mondane Në rrjedhën e historisë së artit francez të fund-shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX, emri i Jules Alexandre Grün shfaqet si një ndër artistët më të rafinuar dhe përfaqësues të jetës mondane dhe shoqërore të epokës Belle Époque. Ai ishte një piktor, ilustrator dhe afishist që arriti të kapë atmosferën e Parisit të ndriçuar nga dritat artificiale, zhurmat e salloneve dhe eleganca e klasës së lartë. Origjina dhe formimi artistik Jules Alexandre Grün lindi më 25 maj 1868 në Paris, një qytet që në atë kohë ishte qendra e artit, modës dhe intelektualizmit evropian. Ai vinte nga një familje borgjeze, që e mbështeti që në fëmijëri në rrugën e artit. Ndikimi i mjedisit parisien dhe rrethi kulturor ku u rrit ndikuan thellësisht në përfytyrimin e tij artistik. Arsimin e mori në një nga institucionet më të rëndësishme të artit në Francë, École des Beaux-Arts, ku zhvilloi një teknikë solide dhe klasike, të pasuruar nga mjeshtrit e realizmit dhe ndikimet impresioniste. Ai pati si mentor Antoine Guillemet, një peizazhist i njohur që e ndihmoi të afirmohej në qarqet e artit. Jeta personale dhe familjare Ndryshe nga shumë artistë të kohës që përjetuan drama apo jetë të trazuar, jeta personale e Grün ishte relativisht e qetë dhe e qëndrueshme. Ai jetoi kryesisht në Paris dhe ishte i martuar. Pak detaje janë të dokumentuara mbi jetën intime, pasi ai e mbajti atë larg vëmendjes publike, duke e lënë artin e tij të fliste më shumë sesa biografia personale. Grün u bë i njohur për pikturat që pasqyronin jetën shoqërore të qytetit, ku paraqiteshin ambiente të brendshme të mbushura me njerëz elegantë, humor të hollë dhe një atmosferë luksi. Veprat e tij ishin të mbushura me detaje, karaktere të shumtë dhe kompozime të ndërlikuara që kërkonin vëmendje të kujdesshme.  Disa nga veprat më të njohura të tij janë: "The End of the Dinner" (1913) – Një vepër madhështore që përshkruan fundin e një darke të sofistikuar me figura të shumta, biseda, buzëqeshje dhe një ndjenjë të mbylljes elegante të një nate parisiene. "A Friday at the Salon" – Paraqet një skenë nga një ekspozitë arti, ku vizitorët janë po aq të rëndësishëm sa pikturat. "La Femme au Chien" "Le Déjeuner" "Le Bal" Këto vepra janë dëshmi vizuale të një bote të rafinuar, ku arti, moda dhe shoqëria ishin në harmoni. Stili i Grün shpesh etiketohet si realizëm shoqëror me elementë të Belle Époque, ndonëse ai nuk iu bashkua një rryme të mirëfilltë artistike si impresionizmi apo simbolizmi. Ai qëndroi besnik ndaj përshkrimit të realitetit me një ngjyrim emocional dhe estetik. Kritika e kohës e vlerësonte lart mjeshtërinë e tij teknike, aftësinë për të kompozuar skena të mbushura me jetë dhe për të treguar histori përmes shikimeve, pozave dhe dritës. Disa e krahasonin me Jean Béraud për vëmendjen ndaj jetës urbane dhe me Edgar Degas për kompozimin elegant të hapësirës dhe figurës. Gjatë jetës së tij, Jules Alexandre Grün arriti fama të konsiderueshme në Francë, veçanërisht në Paris, ku ekspozoi në Salonin e Parisit dhe punimet e tij ishin pjesë e koleksioneve më prestigjioze. Përveç pikturës, ai kishte edhe një karrierë të suksesshme si ilustrator dhe afishist, duke krijuar kopertina revistash, reklama dhe postera të kërkuar. Ai punoi për Le Rire, Gil Blas dhe L'Assiette au Beurre, revista satirike që përfaqësonin frymën kritike të shoqërisë franceze. Përmes ilustrimeve të tij, Grün zgjeroi kufijtë e artit klasik, duke sjellë stilin e tij edhe në botën e shtypit dhe dizajnit grafik. Fundi dhe trashëgimia Jules Alexandre Grün vdiq më 15 nëntor 1938 në Paris, duke lënë pas një trashëgimi artistike që vazhdon të admirohet edhe sot. Veprat e tij ruhen në muze si Musée Carnavalet dhe në koleksione private. Ai është konsideruar si një dëshmitar i heshtur dhe i ndjeshëm i një epoke që po zhdukej, një periudhë elegance, aristokracie dhe arti të jetës së përditshme. Në kohët moderne, ai vlerësohet si një nga piktorët më të rëndësishëm të jetës urbane në Francën e para Luftës së Parë Botërore, dhe veprat e tij janë gjithnjë e më të çmuara për vlerën dokumentare dhe estetike që përçojnë. Copyright © Liliana Pere

--- Editorial Revista Prestige Dua Lipa në Palermo – Eleganca e heshtjes dhe forca e thjeshtësisë Në një epokë ku imazhi filtrohet, kur çdo pozë ka një qëllim dhe çdo lëvizje publikohet për duartrokitje virtuale, shfaqja e një ylli botëror si Dua Lipa, ulur në një trotuar të Palermos, me një cigare në dorë dhe një gotë vere portokalli në tjetrën – pa makeup, pa fustan sfilateje, pa zhurmë – është më shumë se një moment pushimi. Është një deklaratë. Në qendër të Sicilisë historike, mes kalldrëmeve që mbajnë gjurmët e shekujve, ajo zgjodhi të jetë vetëm një vajzë që shijon një mbrëmje të ngrohtë korriku. I dashuri i saj, aktori britanik Callum Turner, ishte i vetmi shoqërues i kësaj qetësie – larg tapetit të kuq, larg skenave madhështore, larg gjithçkaje që jemi mësuar të mendojmë për të. Dua nuk kishte nevojë të tregonte asgjë. Pamja e saj ishte mjaftueshëm e fuqishme për të thënë gjithçka: se ndonjëherë, të jesh “vetvetja” është luks më i madh se çdo diamant. Në një qytet të pasur me histori, ku natyra bashkëjeton me arsyen, ajo e gjeti momentin e saj njerëzor. Një gotë verë, një kartë letrash, një ulëse në trotuar – këto ishin simbolet e intimitetit që nuk mund të blihet, nuk mund të imitohet. Ky imazh kaloi përtej Italisë, përtej TikTok-ut dhe Instagram-it. Ai u bë lajm. U bë reflektim. Sepse ajo që shohim te Dua nuk është vetëm një këngëtare me çmime Grammy, por një vajzë e rritur me rrënjë shqiptare, që di të ndalet, të shijojë, të heshtë – në një botë që bërtet. Dua Lipa nuk erdhi në Palermo për t’u parë. Por u pa. Dhe u desh. Sepse nganjëherë, thjeshtësia flet më shumë se çdo skenë. Burimet: Giornale di Sicilia, 20 korrik 2025 La Repubblica Palermo, 21 korrik 2025 Pergatiti; Liliana Pere.

Peñico: Zbulimi i Një Qyteti të Lashtë që Bashkonte Bregdetin, Andet dhe Amazonën Në veri të Perusë, në Luginën Supe, është zbuluar një qytet i lashtë me rëndësi të jashtëzakonshme arkeologjike dhe kulturore. Peñico, një vendbanim 3,500–3,800-vjeçar, ka qenë një nyje qendrore që lidhte bregdetin e Oqeanit Paqësor me Andet dhe Amazonën. Ky qytet i lashtë tregon një nivel të lartë urbanizmi, organizimi shoqëror dhe spiritualiteti, duke ndriçuar më tej fillimet e qytetërimit në Amerikën e Jugut. Pozicioni Strategjik dhe Funksioni Ndërrajonal Peñico ndodhet rreth 600 metra mbi nivelin e detit, në një zonë që favorizon qarkullimin dhe shkëmbimin e mallrave dhe ideve. Studiuesit besojnë se qyteti ka shërbyer si një nyje integrimi kulturor midis komuniteteve bregdetare, andine dhe amazonike. Vendndodhja strategjike mbi një tarracë natyrore ofronte mbrojtje nga përmbytjet dhe një lidhje të qëndrueshme tregtare. Strukturat dhe Planifikimi Urban Pas tetë vitesh gërmimesh janë zbuluar 18 struktura të mëdha përfshirë salla ceremoniale, banesa, hapësira publike dhe tempuj. Salla më e rëndësishme është ajo e njohur si 'B2', e ndërtuar me baltë dhe gurë, dhe e zbukuruar me reliefe që paraqesin instrumente rituale si pututus. Qyteti përmban një plazë qendrore rrethore që sugjeron funksione të rëndësishme ceremoniale dhe administrative. Artefakte dhe Simbolikë Gërmimet kanë zbuluar skulptura prej balte, mjete litike, varëse nga guaska dhe gurë gjysmë të çmuar, si dhe pigmente hematiti të përdorura në rituale. Simbolika fetare është e dukshme në gjetje si figura antropomorfe dhe zoomorfe, përfshirë një skulpturë majmuni që sugjeron lidhje me Amazonën. Instrumentet pututus janë përdorur për njoftime dhe ceremoni, duke forcuar bashkimin social. Peñico si Trashëgimi e Caral-it Pas rënies së qytetërimit Caral për shkak të ndryshimeve klimatike, Peñico përfaqëson një formë vazhdimësie dhe adaptimi. Ai ruan parimet arkitektonike dhe shpirtërore të Caral-it, por në të njëjtën kohë zhvillon identitet të ri rajonal. Sipas arkeologes Ruth Shady, Peñico është simbol i integrimit të komuniteteve në një qytet me organizim kompleks dhe qëndrueshmëri sociale. Hapja për Publikun dhe Rëndësia Bashkëkohore Në korrik të vitit 2025, Peñico u hap për publikun me festivalin 'Peñico Raymi', për të nderuar Pachamama dhe për të promovuar turizmin kulturor. Vizitorët kanë mundësi të eksplorojnë qendrën interpretuese, ekspozita edukative, dhe shtigje të restauruara. Zbulimi ka rëndësi të jashtëzakonshme për trashëgiminë botërore dhe sfidon idetë tradicionale për origjinën e qytetërimeve urbane në Amerikën e Jugut. Burime Reuters – https://www.reuters.com/science/archaeologists-peru-unveil-3500-year-old-city-that-linked-coast-andes-2025-07-03 CNN – https://amp.cnn.com/cnn/2025/07/08/science/penico-ancient-city-peru-scli-intl Smithsonian Magazine – https://www.smithsonianmag.com/smart-news/archaeologists-unveil-a-3500-year-old-city-in-peru-that-sheds-light-on-the-caral-culture-180986944 The Art Newspaper – https://www.theartnewspaper.com/2025/07/16/4000-year-old-ancient-city-discovered-in-peru Al Jazeera – https://www.aljazeera.com/gallery/2025/7/15/peru-welcomes-visitors-to-3800-year-old-penico-archaeological-site Andina Agencia Peruana de Noticias – https://andina.pe/agencia/noticia-perus-caral-presents-new-jewel-penico-an-archaeological-site-built-over-3800-years-ago-1036990.aspx

"Prof. Dr. Tritan Kalo – Kur Dija Vishet me Nder dhe Zëri i Arsyes Nuk Hesht Kurrë" “Dija pa humanizëm është e verbër. Kurajo pa ndërgjegje është e rrezikshme. Por kur bashkohen në një njeri, ato e bëjnë atë të pavdekshëm në kujtesën e shoqërisë" Në gjurmët e gurtësisë së Gjirokastrës, midis rrugëve të historisë dhe krenarisë, lindi më 18 korrik 1956 një njeri që do të bëhej mishërim i dijes, ndershmërisë dhe kurajos qytetare: Prof. Dr. Tritan Kalo. Në atë qytet që i ka dhënë Shqipërisë figura të mëdha, u rrit një shpirt që nuk do të përkulej kurrë para meskinitetit, dhe që do ta ndërtonte jetën mbi tri shtylla: dijen, përkushtimin dhe lirinë e ndërgjegjes. U diplomua në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Tiranës në vitin 1982, si student i shkëlqyer dhe medalist i artë. Por për Tritan Kalon, diploma nuk ishte stacioni përfundimtar – ishte vetëm stacioni i parë në një rrugëtim të jashtëzakonshëm. Në fund të viteve ’80, ai mori rrugën drejt Francës për të thelluar dijen në një prej qendrave më prestigjioze të mjekësisë evropiane. Në Universitetin e Parisit VII – “Xavier Bichat”, përfundoi me sukses të plotë specializimet në tre fusha të ndërlidhura e jetike: Sëmundjet Infektive, Sëmundjet Tropikale, dhe Reanimacionin Mjekësor. Jo thjesht një mjek i formuar, por një ekspert multidisiplinar, unikal në botën shqiptare të mjekësisë, që u kthye në atdhe për të shërbyer, jo për të fituar. 43 Vite Mjekësi – 43 Vite Nder Që nga viti 1982 deri në pensionimin e tij në 2023, plot 43 vite punë të pandërprerë nën mantel të bardhë. Ai nuk i përkiste asnjë rryme, asnjë lobimi, asnjë pazari. I përkiste pacientit, të sëmurit, të dobëtit, të pambrojturit Dhe studentëve ku jepte mësim ne Universitet Ai nuk ishte thjesht një mjek: ishte një mësues i dijes, një ushqyes i ndërgjegjes profesionale, një mbrojtës i etikës njerëzore. Shkruante, fliste, paralajmëronte. Ishte zë i ndërgjegjes kur të tjerët heshtnin, ishte prani shprese kur të tjerët strukeshin. Përse Gëzon Respekt Absolut? Respekti nuk fitohet me poste – fitohet me besim. Prof. Dr. Tritan Kalo zotëron besim, sepse: Nuk pushoi së dhëni dije, edhe kur u largua nga leksionet zyrtare. Nuk u nda kurrë nga Shqipëria, edhe kur emigroi përkohësisht në Kanada, duke mbajtur të gjallë kulturën shqiptare edhe larg atdheut. I shpëtoi jetë njerëzish në heshtje, pa kërkuar lavdi, por duke kërkuar përmirësim të punes. Ai është një figurë e dashur për qytetarët e zakonshëm. Është modeli i atij intelektuali që nuk rreshtohet për interesa, por që rreshton ndërgjegje. 🌟🌟🌟 Për kontributin e tij të jashtëzakonshëm në mjekësi dhe në edukim qytetar, është vlerësuar me: Titullin më të lartë të mjeshtërisë profesionale. Dekorime të larta për kontribut në shëndet publik, sidomos gjatë pandemisë. Çmime për qytetari dhe integritet profesional. Statusi “Qytetar Nderi” në disa qytete, si simbol i figurës që ngjall krenari dhe frymëzim. Këto nderime nuk janë për “çfarë ka bërë në letra”, por për atë që ka përfaqësuar në vetëdijen kolektive shqiptare: dinjitet, dije dhe përkushtim të pakushtëzuar. AI është një pasqyrë që tregon se personalitetet më të ndritura të një vendi nuk marrin ende vendin që meritojnë në skenën ndërkombëtare. Historia matet me peshen e formimit, punes humane dhe te ndershme, me praninë në zemrën e njerëzve. Dhe në këtë pikë, Tritan Kalo është enciklopedi më vete. Prof. Dr. Tritan Kalo është: Mjeku i moralit të lartë, jo thjeshtë i profesionit. Mendja e ndritur që nuk u ndal asnjëherë së mësuari dhe së mësuari të tjerët. Zëri qytetar që nuk u tremb të fliste hapur kur heshtja mbizoteron Një shpirt që rrezaton integritet dhe përkushtim, një figurë që e tejkalon sistemin. Një burrë që e nderon dhembjen, e mbron të vërtetën, dhe e rrezaton atë. Në kohë kur shumë heshtin për të ruajtur veten, ai foli për të kthjelluar të tjerët. Në një shoqëri që shpesh harron vlerën e dijes, ai e mbolli atë me dorën e vet dhe e mbrojti me zërin e tij. Prof. Dr. Tritan Kalo është histori frymëzimi për çdo qytetar, për çdo student, për çdo profesionist dhe për çdo njeri që beson se nderi, dija dhe kuraja janë të domosdoshme. “Kur një emër bëhet simbol i dijes, përkushtimit dhe guximit moral – ai nuk jeton vetëm në libra, por në historinë e një kombi.” Sot, Prof. Dr. Tritan Kalo, pas një jete të mbushur me përkushtim, sakrifica dhe dije, gëzon pensionin në Kanada — në një mërgim që kurrë s’e shkëputi nga atdheu. Ndonëse larg tokës amë, mendja, zemra dhe fjala e tij vazhdojnë të jenë dritare e hapur për çdo shqiptar që kërkon ndihmë drejtësi, profesionalizëm dhe zë të ndershëm në shoqëri. Dhe, si gjithmonë, dera e tij mbetet e hapur për çdo bashkatdhetar që ka nevojë për ndihmë mjekësore, këshillë profesionale apo thjesht një fjalë zemre. Ne i urojmë jetë të gjatë, të qetë dhe të mbushur me dashurinë që vetë e ka dhuruar me bollëk për dekada. © Autor: Liliana Pere Të gjitha të drejtat e rezervuara. Nuk lejohet kopjimi, riprodhimi apo shpërndarja pa leje të shkruar nga autori.

Një zë i butë, i i pathyeshëm në letërsinë për fëmijë: Dr. Shpresa Fundo Gjergji Nga Liliana Pere, Revista Prestige Në një kohë kur letërsia për fëmijë po përballet me sfida të shumta – sidomos përballë ndikimit të teknologjisë dhe largimit nga leximi i librit të shtypur – një grua e ditur, me rrënjë të thella në kulturën shqiptare, ka vendosur t’i rikthejë fëmijët tanë në botën e imagjinatës, dashurisë dhe moralit njerëzor. Dr. Shpresa Fundo Gjergji, një emër që sot përmendet me respekt në qarqet akademike dhe letrare, është zëri i një brezi të ri të krijuesve që beson ende në fuqinë shëruese dhe ndriçuese të fjalës së shkruar për shpirtin e fëmijës. Një jetë e përkushtuar dijes dhe fjalës së bukur E lindur në qytetin e kulturës, Korçë, pjesë e njërës prej familjeve më të njohura dhe me tradita arsimdashëse – familjes Fundo – Shpresa ruan në zemër trashëgiminë e pasur shpirtërore dhe etike që i është dhënë brez pas brezi. Prej më shumë se pesë dekadash është vendosur në qytetin bregdetar të Vlorës, ku jeton dhe krijon, duke u bërë një zë i spikatur i arsimit dhe letërsisë për fëmijë në Shqipëri. Dr. Fundo është diplomuar në Universitetin "Ismail Qemali" të Vlorës si mësuese dhe përkthyese e gjuhës angleze, ndërsa më vonë ka kryer studimet pasuniversitare në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Filologjisë, ku ka fituar gradën shkencore "Doktor i Shkencave" në fushën e gjuhësisë. Për shumë vite ka punuar në arsimin parauniversitar dhe universitar në Vlorë, duke ndikuar në formimin profesional të shumë brezave. Nga analiza gjuhësore tek poezia për fëmijë: një rrugëtim i natyrshëm Rruga e saj letrare ka qenë fillimisht e përqendruar në studime gjuhësore dhe kritika letrare. Ka marrë pjesë në konferenca kombëtare dhe ndërkombëtare me artikuj të thelluar shkencorë në fushën e gjuhësisë dhe letërsisë, ndërsa ka redaktuar dhe korrektuar një sërë botimesh poetike dhe eseistike nga autorë si Arqile Gjata, Irena Gjançi dhe të tjerë. Artikujt dhe analizat e saj janë botuar në platforma si Gazeta "Fjala e Lirë" – Londër, "Rrënjët" – Itali, Atunis Poetry Galaxy – Bruksel, Albanian Post – Londër, Bota Sot – Kosovë, Alexandria Today – Itali, Dituria – Zvicër, dhe shumë të tjera. Ajo është gjithashtu pjesë e antologjive prestigjioze shqiptare dhe ndërkombëtare si “100 poetë për dashurinë”, “Fjalëdiell”, “Nëna Hyjneshë Qiellore”, “Për ty Grua” etj. Një kthesë e bekuar: dashuria për nipërit dhe mbesat frymëzon krijimtarinë për fëmijë Në rolin e saj të ri si gjyshe, Shpresa ka gjetur një thesar të pazbuluar brenda vetes. Frymëzimi që mori nga nipërit dhe mbesat i hapi një horizont të ri në krijimtari – dhe kështu lindi një ndër veprat më të rëndësishme të saj: Trilogjia për fëmijë “Familja Rosmaku”. Ky triptik është më shumë se një liber – është një mjet edukativ, një udhëtim emocional, dhe një shembull i shkëlqyer i asaj që do të thotë letërsi me mision formues. Me një gjuhë të thjeshtë, poetike dhe figurative, me personazhe të dashur si Biku, Viku, Daku, Maku, Tika, Riki dhe Biki – kjo trilogji i flet drejtpërdrejt shpirtit të fëmijës. Trilogjia “Familja Rosmaku” e autores Dr. Shpresa Fundo Gjergji është kthyer në një nga veprat më të spikatura dhe më të vlerësuara të letërsisë bashkëkohore për fëmijë në gjuhën shqipe. Kjo seri përrallash edukative është jo vetëm një sukses letrar, por edhe një instrument formues në mjediset arsimore dhe familjare, duke mbledhur rreth vetes një sërë vlerësimesh nga personalitete të njohura akademike dhe mediatike, brenda dhe jashtë vendit. 1. Vlerësim si Vepër Pedagogjike dhe Edukative Profesorë dhe studiues nga universitete të ndryshme shqiptare, si Prof. Dr. Shpresa Delija, Dr. Aulona Beqo, Dr. Olsa Pema, Dr. doc. Vilma Bello, dhe të tjerë kanë theksuar aspektin formues, didaktik dhe gjuhësor të veprës. Ajo shihet si një alternativë e domosdoshme ndaj botës dixhitale që shpesh i largon fëmijët nga libri dhe vlerat. > “Një model cilësor pas viteve ’90 në letërsinë për fëmijë” – Prof. Dr. Shpresa Delija 2. Stil i Thjeshtë, Poetike dhe Imagjinativ Gjuha e përdorur në trilogji është një ndër elementët më të vlerësuar. E thjeshtë, e pasur me figuracion të lehtë dhe tingëllim të ëmbël, ajo ndihmon në edukimin estetik dhe emocional të fëmijëve, duke nxitur leximin e rrjedhshëm dhe përjetimin shpirtëror. Ky aspekt vlerësohet posaçërisht nga recensues si MSc. Martin Gjataj dhe mësuesja Klarida Kadënaj, e cila e konsideron veprën si një “letërsi që i flet shpirtit të fëmijës me delikatesë.” 3. Karaktere të Ndërtuara me Vlera Morale Personazhe si Biku, Viku, Daku, Maku, Tika, Riki dhe Biki janë cilësuar si mësues të heshtur të etikës dhe mirësisë, që ndihmojnë fëmijët të përballen me konflikte dhe të ndërtojnë marrëdhënie pozitive me njëri-tjetrin. Vepra përcjell mesazhe për harmoni, bashkëpunim, kujdes dhe dashuri për familjen. 4. Referenca të Gjera Mediatike dhe Akademike Trilogjia është analizuar dhe promovuar në media të njohura si: Gazeta “Rrënjët” (Itali) Bota Sot (Kosovë) Albanian Post (Londër) Atunis Poetry Galaxy (Bruksel) Alessandria Today (Itali) Fjala e Lirë (Londër) Këto burime e kanë cilësuar trilogjinë si një “vlerë e re për letërsinë për fëmijë” dhe “pasuri e gjuhës dhe moralit shqiptar”. 5. Promocione dhe Pjesëmarrje në Evente Kulturore Vepra është prezantuar me sukses në aktivitete të rëndësishme si: Biblioteka Publike “Shevqet Musaraj” – Vlorë, COD – Center for Openness and Dialogue – Tiranë, Radio Sibilat e Veriut – New York, Promovime online nga studiues si Gjon Marku, me jehonë të gjerë në rrjetet sociale dhe portale kulturore. 6. Një Libër me Frymëzim për Familje dhe Shkollë Në qendër të veprës është fëmija dhe familja – si bërthama kryesore e shoqërisë. “Familja Rosmaku” arrin të ndërtojë ura komunikimi midis brezave dhe të krijojë një mjedis leximi të ngrohtë, edukativ dhe shpirtëror për lexuesin e vogël. Përfundim “Familja Rosmaku” është më shumë se një libër për fëmijë – është një projekt edukativ, një akt dashurie për fëmijërinë dhe një fener drite në kohën e ekraneve. Vlerësimet e shumta e konfirmojnë këtë vepër si një mjet me ndikim të gjatë në rritjen shpirtërore dhe morale të brezit të ri. Vlerësime dhe jehonë në media e akademi Vepra ka marrë vlerësime të shumta dhe të thelluara nga profesorë dhe studiues të njohur: Prof. Dr. Shpresa Delija (Universiteti i Tiranës) e cilëson veprën si një risi cilësore në letërsinë për fëmijë pas viteve '90, dhe e rekomandon për përdorim në shkolla si alternativë ndaj pajisjeve elektronike. Dr. Aulona Beqo, Dr. doc. Vilma Bello, Dr. Olsa Pema, Martin Gjataj, Gjon Marku dhe mësuesja Klarida Kadënaj, kanë vënë theksin në aspektet didaktike, poetike, shpirtërore dhe sociale të trilogjisë. Mësuesja Klarida Kadënaj, në analizën e saj të botuar në Fjala e Lirë, e përshkruan veprën si një “letërsi që i flet shpirtit të fëmijës me dashuri dhe përgjegjësi të lartë njerëzore.” Redaktore Lida Lazaj, do te doja qe te theksohej se roli is saj si redaktuese ka qene i fokusuar ne English editor tek Academicus - reviste shkencore, ku edhe sot e ka ate pergjegjesi. Projekti i ri: Një letërsi e domosdoshme në kohën e teknologjisë Dr. Shpresa Fundo Gjergji është në përgatitje për të promovuar veprën dhe rëndësinë e saj në një emision radiofonik në New York, dedikuar letërsisë për fëmijë shqiptare. Në këtë emision ajo do të ngrejë zërin për mungesën e letërsisë cilësore për fëmijë në ditët e sotme, për shkak të ndikimit të pajisjeve dixhitale, duke ofruar si model “Familjen Rosmaku” – si një mënyrë për të rizgjuar dëshirën për lexim dhe për të ndërtuar ura komunikimi mes brezave. Përmes këtij projekti, ajo synon të sjellë në qendër të vëmendjes rëndësinë e librit si mjet edukativ, si shpëtim për shpirtin e fëmijës në epokën e ekranit, dhe si mjet për të kultivuar mendimin kritik, ndjeshmërinë dhe dashurinë për familjen dhe natyrën. Një letërsi që mbjell frymëzim Ajo që e bën të veçantë Shpresa Fundo Gjergjin nuk është vetëm bagazhi i saj akademik, por mbi të gjitha, ndjeshmëria njerëzore dhe vizioni i saj i pastër për letërsinë si dritë, si edukim, si lidhje emocionale mes lexuesit dhe botës. Çdo fjalë që shkruan është një përpjekje për t’i rikthyer fëmijët te vetja, te shpirti, te bukuria e jetës. Ajo është shkrimtarja që kërkon ndikim. Është poetja që nuk shkruan për të rritur lavdi, por për të rritur shpirtra të bukur. Është një mësuese që nuk largohet nga ideali, edhe në pension, por e jeton me çdo faqe libri që boton. Përmbyllje Dr. Shpresa Fundo Gjergji është një autore. Ajo është një urë midis dijes dhe dashurisë, midis gjuhës dhe shpirtit, midis brezave që ikin dhe brezave që po rriten. Me trilogjinë “Familja Rosmaku” ajo na ka lënë një dhuratë të çmuar që do të ketë jetë të gjatë në kujtesën dhe zhvillimin emocional të fëmijëve shqiptarë kudo që ndodhen. © Autor: Liliana Pere

Studimi: Fshati Lin në Shqipëri: Një ndërthurje unike e qytetërimit të lashtë, trashëgimisë së gjallë dhe zhvillimit të qëndrueshëm Lloji i studimit: Studim ndërdisiplinar: arkeologjik, etnologjik, gjeohistorik, kulturor dhe mjedisor. KAPITULLI I – HYRJE E PËRGJITHSHME Fshati Lin, i vendosur në juglindje të Shqipërisë në brigjet e liqenit të Ohrit, përfaqëson një nga mrekullitë më të rralla kulturore, arkeologjike dhe natyrore të Ballkanit. Ky vend i vogël në sipërfaqe, por i madh në domethënie historike dhe identitare, është një gur i çmuar në mozaikun e trashëgimisë sonë kombëtare. Ky studim synon të eksplorojë në thellësi jo vetëm vlerat materiale të Linit – si vendbanimi i lashtë palafit, bazilika me mozaikë paleokristianë apo natyra unike – por edhe dimensionin shpirtëror dhe shoqëror të këtij vendbanimi. Në këtë kontekst, përpjekemi të japim një pamje të integruar të fshatit si një hapësirë që i përket jo vetëm të kaluarës, por edhe të ardhmes. Nëpërmjet një qasjeje ndërdisiplinare që përfshin historinë, arkeologjinë, etnologjinë, gjeografinë dhe planifikimin urban, studimi ngre një pyetje thelbësore: Si mund të ruajmë shpirtin e Linit, duke e zhvilluar atë me respekt dhe përkujdesje? Përgjigjja kërkon bashkëpunim mes shkencës, komunitetit dhe institucioneve. KAPITULLI II – GJEOGRAFIA DHE MJEDISI NATYROR I LINIT Lini ndodhet në Gadishullin e Linit, një formacion natyror i rrallë që shtrihet në pjesën perëndimore të Liqenit të Ohrit, rreth 25 km nga qyteti i Pogradecit dhe afër kufirit me Maqedoninë e Veriut. Kjo pozicion strategjik i jep Linit një bukuri të rrallë panoramike dhe një rëndësi gjeopolitike historike. Relievi kodrinor që zbret butësisht drejt liqenit, tokat pjellore, uji i bollshëm dhe klima mesdhetare-kontinentale kanë bërë që ky vend të jetë i banuar që nga lashtësia. Sot, biodiversiteti i zonës mbetet i pasur, me specie endemike të mbrojtura, si korani i Ohrit dhe peshq të tjerë ujorë me rëndësi ekonomike dhe ekologjike. Zona përreth është pjesë e rrjetit të peizazheve të mbrojtura të UNESCO-s dhe përfshihet në “Zonën e Peizazhit të Mbrojtur të Pogradecit”, duke e radhitur në një ndër zonat me prioritet të lartë për ruajtje ekologjike në Shqipëri. KAPITULLI III – HISTORIA E LASHTË E LINIT Historia e fshatit Lin është një rrëfim mijëvjeçar. Gërmimet arkeologjike të realizuara që prej viteve ’60 kanë zbuluar një vendbanim të lashtë palafit mbi shtylla druri, të ndërtuar mbi ujërat e liqenit, që daton në periudhën e bronzit të vonë (rreth 1300–900 p.e.s.). Ky vendbanim është një nga më të hershmit dhe më të ruajturit në Europë, dëshmi e mënyrës së jetesës së banorëve parahistorikë në rajonin e Ballkanit. Në shekujt në vijim, Lini ka qenë pjesë e territoreve të Ilirisë juglindore dhe më vonë i Perandorisë Romake. Zbulimi më i rëndësishëm është ai i bazilikës paleokristiane me mozaikë shumengjyrësh, që daton në shek. V–VI, dhe që dëshmon për praninë e një komuniteti të zhvilluar shpirtëror dhe artistik në këtë zonë. Gjatë periudhës bizantine dhe osmane, fshati ruajti identitetin e tij kulturor dhe fetar, duke u bërë një qendër e vogël, por me qëndrueshmëri të admirueshme në kohë. Sot, historia e Linit shihet jo vetëm në monumente, por edhe në vetë strukturën sociale dhe kujtesën kolektive të banorëve. KAPITULLI IV – KULTURA, TRADITA DHE JETA SHOQËRORE Në Lin, kultura dhe tradita nuk janë pjesë e së kaluarës, por pjesë e jetës së përditshme. Banesat tradicionale me çati të pjerrëta, mure guri, avlli të bardha me lule ngjyra-ngjyra krijojnë një peizazh të ngrohtë dhe mikpritës. Rrugicat e ngushta me kalldrëm, ku fëmijët luajnë dhe të moshuarit ndajnë rrëfime, formojnë një rrjet të gjallë social. Traditat e dasmave, këngët e vjetra, vallëzimet tradicionale, peshkimi, punimet artizanale me grep dhe lesh, janë elementë të një trashëgimie të gjallë që mbetet e paprekur. Festa e Shën Marisë (15 gusht) është ngjarje kulmore, ku bashkohen banorët dhe emigrantët, duke rigjallëruar lidhjen me tokën amë. Vlerë të veçantë ka edhe roli i gruas në ruajtjen e traditës: ajo është bartësja e këngës popullore, e mjeshtërive të shtëpisë, e riteve familjare dhe e edukimit brez pas brezi. Kjo e bën Linin një shembull të rrallë të mbijetesës kulturore në kushtet e ndryshimeve moderne. KAPITULLI V – TURIZMI DHE ZHVILLIMI I QËNDRUESHËM Turizmi në Lin është rritur ndjeshëm vitet e fundit, falë njohjes ndërkombëtare të vlerave të tij kulturore dhe natyrore. Fshati vizitohet nga turistë të huaj, sidomos nga Europa Perëndimore, të cilët kërkojnë përvoja autentike larg turizmit masiv. Megjithatë, ky zhvillim sjell sfida: ndërtimet pa leje, mungesa e infrastrukturës ekologjike, dhe mungesa e kontrollit mbi fluksin turistik kërcënojnë autenticitetin e fshatit. Për të garantuar qëndrueshmëri, nevojitet një plan i integruar zhvillimi që të përfshijë: Ndërhyrje arkitektonike të kontrolluara me stil tradicional Përdorim të energjisë së pastër dhe sistem kanalizimesh modern Trajnim të banorëve për guida dhe mikpritje turistike Etiketim i produkteve lokale (mjedra, mjaltë, artizanat) Kështu, Lini mund të kthehet në një model të turizmit të mençur shqiptar. KAPITULLI VI – LINI DHE STATUSI I UNESCO-S Përfshirja e fshatit Lin në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s më 2019 si pjesë e zgjerimit të trashëgimisë së Liqenit të Ohrit, është një arritje historike për Shqipërinë. Ky status është dëshmi e vlerave të jashtëzakonshme që Lini mbart – si qytetërimi mbi ujë, mozaikët e lashtë, trashëgimia e gjallë dhe peizazhi natyror i mbrojtur. Por statusi i UNESCO-s është edhe përgjegjësi. Sipas Konventës së Parisit për Trashëgiminë Botërore, çdo vend duhet të raportojë rregullisht për gjendjen e ruajtjes së pasurisë, të aplikojë plan menaxhimi dhe të ndalojë çdo ndërhyrje që dëmton vlerat e autenticitetit. Aktualisht, nevojitet forcimi i rolit të institucioneve shqiptare në menaxhimin e zonës, përmirësimi i ndërveprimit me komunitetin dhe ndërtimi i një plani të integruar të zhvillimit, të mbështetur nga ekspertët e trashëgimisë, për të garantuar që Lini të mos humbasë autenticitetin përballë presionit të kohës. KAPITULLI VII – PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Studimi i fshatit Lin nuk është vetëm një përpjekje për të dokumentuar vlera të rralla historike dhe kulturore. Ai është një thirrje për vetëdije, përkujdesje dhe ndërgjegjësim kombëtar. Në një kohë kur globalizimi kërcënon të njësojë gjithçka, Lini është një kujtesë se rrënjët janë po aq të rëndësishme sa edhe degët. Rekomandohet që: Të krijohet një Agjenci e Posaçme për Menaxhimin e Trashëgimisë së Linit Të përfshihen ekspertë të fushave të ndryshme në një bord ndërdisiplinar Të hartohet një hartë digjitale GIS e çdo ndërtese e monumenti Të krijohen muze lokalë, qendra interpretimi dhe platforma edukimi Të mbështetet komuniteti me grante për zhvillim artizanal dhe turistik Nëse këto hapa ndërmerren me përkushtim, Lini jo vetëm që do të jetojë në histori, por do të frymëzojë të ardhmen. Materialet qe jane perdorur per studim: Prof. Apollon Baçe, Prof. Aurel Plasari, Dr. Luan Përzhita, Margarita Nikolla, banorët e Linit, DRTK Korçë, Ministria e Kulturës, UNESCO, Autor: Liliana Pere Të gjitha të drejtat të rezervuara.

"Korsari" i Lord Byronit dhe shqiptari romantik në imagjinatën europiane ======================================= Më 17 korrik 1814, u botua për herë të parë poema e famshme "The Corsair" (Korsari) e Lord Byronit, një nga poetët më të njohur të romantizmit europian. Në vetëm një ditë, 10,000 kopje të poemës u shitën, një sukses i jashtëzakonshëm që dëshmoi ndikimin e Byronit në publikun britanik të kohës. Ky sukses letrar nuk ishte thjesht i një vepre me elemente melodramatike, por i një ndjeshmërie të re europiane që përqafoi figurën e të huajit të rrezikshëm, të bukur, të dhimbshëm – figurë që shpesh ndërthurej me stereotipin e shqiptarit. Personazhi qendror i poemës, Conrad, është një "homme fatale" tipik byronian – pirat dhe rebel, por me një kod të brendshëm nderi. Ai është i gatshëm të rrezikojë gjithçka, përfshirë edhe dashurinë e tij, Medora, për të shpëtuar Gulnare, robëreshë në harem, nga duart e një Pashai osman. Edhe kur ka mundësi të shpëtojë veten duke vrarë Pashain që flinte, ai nuk e bën – një akt që e përforcon si figurë të kodit kalorësiak në një botë amorale. Ai mbetet, siç thotë vetë Byroni, "Me një virtyt të vetëm dhe një mijë krime", një hero tragjik që ndërtohet në kontrastin mes dhunës, nderit dhe pasionit. Në këtë personazh ndërthuret fryma e njeriut të lirë të Lindjes së Afërt, që nuk i përket asnjë perandorie, por as nuk dorëzohet ndaj asaj që është e padrejtë. Ndikimi i Byronit nuk ishte vetëm letrar. Një nga ilustrimet më të famshme që shoqëroi poemën u realizua më vonë nga Eugène Delacroix, piktori francez romantik, i cili i veshi personazhet e Korsarit me kostume tradicionale shqiptare, duke përdorur fustanellën, jelekun dhe armët karakteristike të luftëtarëve shqiptarë të shekullit XIX. Në këtë mënyrë, imagjinata europiane për shqiptarët mori formë vizuale përmes një akti artistik që bashkonte ekzotikën, rebelimin dhe fisnikërinë. Kjo nuk ishte rastësi. Byroni vetë kishte udhëtuar në Shqipëri në vitet 1809–1810 dhe kishte mbetur thellësisht i impresionuar nga shqiptarët, veçanërisht nga mikpritja dhe pamja e tyre e egër e krenare. Ai u fotografua në portretin e famshëm me veshje shqiptare nga Thomas Phillips dhe përherë e ruajti në kujtesë Shqipërinë si një vend burrash të fortë e të lirë. Në shekullin XIX, ndërkohë që kombet po fillonin të artikulonin identitete të qarta dhe të ndërtonin mitet e tyre themeluese, shqiptarët u shfaqën në kulturën europiane si figura të ndërmjetme: as orientale, as plotësisht perëndimore, por gjithmonë të lidhur me konceptet e lirisë, pasionit dhe ndershmërisë individuale. Ata ishin njëkohësisht pjesë e perandorisë osmane dhe jashtë saj, aktorë të një bote në përplasje. Byroni e mishëroi këtë tension në figurën e Conradit, që ndonëse nuk përmendet si shqiptar në mënyrë eksplicite, përfaqëson estetikisht dhe shpirtërisht shumë nga cilësitë që Byroni i kishte vëzhguar gjatë qëndrimit të tij në Shqipëri. Kostumet shqiptare, kodi i nderit, qëndrimi burrëror dhe përbuzja ndaj pushtetit të padrejtë ishin elemente që poezia romantike i përqafoi si pjesë të një identiteti që sfidonte konformizmin dhe shoqëritë e shtypura. Sot, “The Corsair” mbetet jo vetëm një nga poemat më të lexuara të Byronit, por edhe një dritare për të kuptuar se si Shqipëria dhe shqiptarët u bënë pjesë e imagjinatës kulturore europiane në shekullin XIX. Nga vargjet te ilustrimet, ata ishin sinonim i njeriut të lirë, luftëtarit me zemër të ndershme dhe rebelit të pafalshëm. Në një kohë kur identiteti kombëtar shqiptar ishte ende në përpunim, një poet anglez si Byroni dhe një piktor francez si Delacroix ndihmuan në përjetësimin e një imazhi që më pas do të ushqente frymën e Rilindjes Kombëtare shqiptare. Dhe pikërisht në këtë ndërthurje të kulturës dhe politikës, letërsisë dhe kujtesës, “Korsari” mbetet një testament i lidhjes shpirtërore që shqiptarët kanë pasur me idealet e lirisë në Europën romantike. © Dorian Koçi