Hora e Arbëreshëve – Kujtesa Shqiptare në Zemër të Siçilisë

Hora e Arbëreshëve – Kujtesa Shqiptare në Zemër të Siçilisë

Historia e popujve është si një rrjedhë e gjatë lumesh: disa degë zhduken, disa tretën në det, por disa degë vazhdojnë të mbajnë ujin e burimit të tyre. Një degë e tillë është Hora e Arbëreshëve (Piana degli Albanesi), vendbanimi më i madh shqiptar në Itali.

Fjala “Hora” në shqip do të thotë “fshat” ose “vendbanim”, ndërsa në italisht quhet “Piana degli Albanesi” – Fusha e Shqiptarëve, duke reflektuar identitetin e komunitetit. Hora nuk është thjesht një qytet; ajo është një qendër identiteti dhe kulturash, një urë që lidh Shqipërinë mesjetare me botën moderne italiane.

---

Themelimi dhe Autonomia (1488)

Më 30 gusht 1488, pas vdekjes së Skënderbeut (1468) dhe pushtimit osman, shqiptarët e mërguar gjetën një strehë në Siçili dhe themeluan Horën e Arbëreshëve. Kjo nuk ishte thjesht një zhvendosje fizike; ishte rizgjim i identitetit kombëtar në një tokë të huaj.

Mbretëria e Siçilisë garantoi:

Autonomi administrative – banorët zgjedhnin vetë kryetarët dhe administronin drejtësinë.

Ruajtjen e gjuhës shqipe – në dokumente dhe liturgji.

Përdorimin e ritit bizantin në kishë.

Autonomia ishte si ujë për pemën e re, që i dha mundësinë rrënjëve të shqiptarëve të përthithnin jetën në një tokë të huaj dhe të lulëzonin brez pas brezi.

---

Ruajtja e Gjuhës dhe Kulturës

Gjuha

Shqipja arbëreshe ruhet në këngë, doktrina fetare dhe dokumente zyrtare, duke e bërë komunitetin një arkiv të gjallë të gjuhës së lashtë. Shumë shkolla dhe seminare arbëreshe, si ajo e Lekë Matrëngës, garantuan mësimin e gjuhës për brezat e rinj.

Veshjet tradicionale

Veshjet janë pasuria më e madhe vizuale e komunitetit:

Mbi 800 kostume femërore ruhen vetëm në Horë.

Pashkët dhe dasmat kthejnë qytetin në muze të gjallë, me fustanella të kuqe, arta dhe purpur, të qendisura me mëndafsh dhe stolisura me ar.

Ballkonet stolisin qilima shekullorë, që simbolizojnë trashëgiminë dhe krenarinë familjare.

Çdo fustan, çdo qilim është një flamur i heshtur, një poezi që rrëfen historinë e një kombi që nuk u shua.

Traditat dhe zakonet

Festa të Pashkëve dhe të Krishlindjeve mbajnë ritin e vjetër arbëror.

Dasmat ruajnë këngë dhe rituale të lashta, duke përfshirë vajtimet e nuses.

Mikpritja është e shenjtë: mysafiri trajtohet me bujari dhe respekt, si në Shqipëri.

---

Figura dhe Studiues të Shquar

Lekë Matrënga (1567–1619)

Autor i “E Mbësuame e Krështerë” (1592), përkthim i parë i tekstit fetar në shqip.

Themelues i shkollës së parë shqipe në Piana.

Fr. Gjergj Guxeta

Themelues i Seminarit Greko-Shqiptar të Palermos (1734).

Në bashkëpunim me Antonio Brancato themeloi Kolegj për vajzat arbëreshe (1733).

Demetrio Camarda (1821–1882)

Gjuhëtar dhe patriot, autor i “Gramatikës Krahasuese të Gjuhës Shqipe” dhe koleksioneve folklorike.

Giuseppe Schirò (1865–1927)

Poet, publicist, folklorist neo-klasik; publikoi “Rapsodie Albanesi” (1887) dhe poezi si “Te dheu i huaj” (1900).

Christina Gentile Mandalà (1856–1919)

Mbledhëse e folklorit dhe përkthyese.

Këta emra janë fenerë që ndriçuan identitetin arbëror, duke mbajtur gjallë gjuhën dhe kulturën në një botë që rrezikonte të harronte.

---

Ritet dhe Feja

Arbëreshët janë katolikë të ritit bizantin, një praktikë që i lidh me ortodoksinë lindore.

Liturgjia zhvillohet me ikona, këngë korale dhe gjuhë liturgjike të lashtë.

Priftërinjtë shpesh janë të martuar, siç lejon riti bizantin.

Institucione si Seminari i Palermos dhe Kolegji i Shën Adrianit në San Demetrio Corone formuan breza priftërinjsh dhe intelektualësh.

Feja është mburojë shpirtërore e identitetit, duke lidhur secilin individ me rrënjët e tij shqiptare.

---

Monumentet dhe Episodet Historike

Monumenti i Skënderbeut (2017): ngritur pas një ndeshjeje futbolli mes Kosovës dhe arbëreshëve.

535-vjetori i themelimit (30 gusht 2023): festa ku qyteti u mbush me flamuj, këngë dhe ngjyra arbëreshe.

Muzeu i Horës: ruan kostume, dorëshkrime dhe flamuj shqiptarë.

Kur loja e topit shndërrohet në monument dhe fëmijët mbajnë flamurin e Bashkisë, historia bëhet përvojë e gjallë.

---

Ekonomia dhe Dija

Dija: Seminare dhe kolegje që formuan priftërinj, intelektualë dhe studiues të gjuhës.

Ekonomia: Shumë jetuan me bujqësi dhe blegtori, zona malore kufizoi mundësitë për tregti dhe industri. Shumë emigruan për të gjetur mundësi të reja.

Një kontrast i thellë: shpirti i pasur, xhepi i varfër.

---

Qytetet Arbëreshe në Itali

Siçili: Piana degli Albanesi, Contessa Entellina, Santa Cristina Gela, Mezzojuso.

Kalabri: San Demetrio Corone, Lungro, Civita, Frascineto, San Giorgio Albanese, Santa Sofia d’Epiro, Caraffa di Catanzaro.

Basilicata: San Costantino Albanese, San Paolo Albanese.

Molise: Campomarino, Montecilfone, Portocannone.

Apulia: San Marzano di San Giuseppe, Chieuti.

Kampania: Greci (Katundi).

Secili qytet është yll arbëresh që ndriçon kujtesën shqiptare.

---

Rëndësia Historike dhe Trashëgimia

Hora dhe qytetet e tjera arbëreshe janë monumente të gjalla të identitetit shqiptar.

Ruajnë gjuhën, zakonet, fesë dhe kulturën për mbi 500 vjet.

Demonstrim se një komb mund të mbijetojë pa shtet, duke ruajtur vetëm rrënjët e tij.

Për Shqipërinë dhe diasporën, ato janë pasqyrë e rrënjëve dhe frymëzim për unitet.

Reflektim përfundimtar: Hora është një katedrale kujtese, ku çdo fustan, këngë, ikonë dhe monument rrëfen historinë e një kombi që nuk e harroi kurrë veten. Ajo është dritë për shqiptarët, një dëshmi se identiteti nuk shuhet nga koha, deti ose largësia.

✨️✨️✨️✨️

Ndërsa arbëreshët ishin të pasur me kulturë dhe dijet, ekonomia e tyre shpesh mbeti e kufizuar nga kushtet natyrore dhe shoqërore. Hora, si shumica e qyteteve arbëreshe, ndodhet në zonë malore të Siçilisë, me toka të pjerrëta që e bënin bujqësinë të vështirë. Shumë familje mbijetuan duke punuar tokën, duke kultivuar grurë, misër, ullinj dhe vreshta, ndërsa blegtoria ishte një burim jetese shtesë.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të mëdha, shumë familje mbetën të varfra krahasuar me fqinjët italianë. Italia veriore po zhvillohej industrialisht, ndërsa jugi dhe Siçilia mbetën larg standardit ekonomik. Kjo u bë një nga arsyet që shumë arbëreshë u detyruan të emigrojnë drejt Amerikës, Argjentinës dhe Kanadasë, duke kërkuar mundësi më të mira

Në këtë sfond ekonomik të vështirë, arsimi ishte një pasuri shpirtërore dhe strategjike. Arbëreshët e Horës themeluan seminare dhe shkolla që nuk shërbenin vetëm për edukim fetar, por edhe për ruajtjen e gjuhës dhe kulturës:

Seminari Greko-Shqiptar i Palermos: formoi priftërinj të aftë në liturgji dhe gjuhë, duke ruajtur traditën bizantine.

Kolegji i Shën Adrianit në San Demetrio Corone: ofronte edukim për vajza arbëreshe, duke nxitur intelektualizmin dhe ruajtjen e vlerave kulturore.

Shkolla e Lekë Matrëngës: mësoi shqip, letërsi dhe religjion, duke mbajtur gjallë gjuhën e komunitetit.

Shumë arbëreshë u bënë mësues, priftërinj, studiues dhe poetë, duke e shndërruar dijen në mjet mbijetese shpirtërore për identitetin kombëtar. Arsimi nuk ishte vetëm një mënyrë për të pasuruar mendjen, por edhe një armë kundër harresës kulturore.

Jeta e përditshme

Në familjet arbëreshe:

Gratë dhe vajzat punonin veshjet tradicionale dhe qilimat që sot janë muze të gjallë të trashëgimisë.

Burri dhe djemtë punonin tokën ose migronin për punë sezonale.

Festa dhe ritualet fetare ishin qendra e jetës shoqërore, ku komuniteti bashkohej për të ruajtur zakonet dhe traditat.

Çdo dasmë, festë Pashke apo Krishlindjeje ishte mundësi për të transmetuar vlerat dhe gjuhën e gjeneratës tjetër.

Reflektim artistik: Në çdo rrugë të Horës, çdo ballkon me qilim shekullor, çdo fustan i endur me dorë, shihet historia e një kombi që pavarësisht varfërisë materiale, është i pasur në shpirt dhe dije.

---

Kishat, Monumentet dhe Trashëgimia Vizuale

Hora e Arbëreshëve është e njohur për kulturën dhe arkitekturën e saj fetare, që përçon mesazhe të fuqishme historike dhe shpirtërore. Kishat e qytetit janë zemra e jetës arbëreshe, ku tradita bizantine dhe arkitektura siciliane bashkohen në mënyrë harmonike:

Kisha e Shën Marisë së Asumptionit (Chiesa Madre): qendra e fesë dhe qytetit. Ikonostasi i saj bizantin, me ikona të arta dhe ngjyra të thella, ruan mesazhet e shekujve dhe lidh historinë me liturgjinë.

Kisha e Shën Adrianit: vendtakim për komunitetin, ku zhvillohen ritet fetare dhe festa tradicionale.

Monumenti i Skënderbeut (2017): një simbol i unitetit shqiptar, ngritur pas një ndeshjeje futbolli midis diasporës arbëreshe dhe shqiptarëve nga Kosova.

Këto monumente dhe kisha nuk janë thjesht gurë e bronz; ato janë shenja të kujtesës kolektive, që lidhin identitetin, historinë dhe artin.

Festat dhe Zakonet

Festat janë kohë reflektimi, gëzimi dhe transmetimi i traditës:

Pashkët: gratë vishen me fustanella të kuqe, arta dhe purpur, ndërsa qyteti stoliset me qilima shekullorë dhe ikona të shenjta. Kjo është një muze e gjallë e trashëgimisë arbëreshe.

Dasmat: ruajnë këngë dhe rituale të lashta, si vajtimet e nuses dhe valle tradicionale.

Krishlindjet: janë një periudhë kur kisha, shtëpitë dhe sheshet mbushen me dritë, muzikë dhe simbole arbëreshe.

Jeta e Përditshme dhe Ekonomia

Jeta në Horë nuk ka qenë e lehtë, megjithatë kultura dhe dijet e ruajtura kanë mbajtur komunitetin të fortë. Toka pjerrë, mungesa e industrisë dhe izolimi gjeografik e bënë bujqësinë të vështirë, dhe shumë familje mbetën të varfra krahasuar me fqinjët italianë.

Punët bujqësore: grurë, misër, ullinj dhe vreshta, si dhe blegtori për mbijetesë.

Arsimi: Seminaret dhe kolegjet arbëreshe formuan priftërinj dhe intelektualë që ruajtën gjuhën, historinë dhe kulturën.

Emigrimi: për shkak të varfërisë, shumë familje u larguan për Amerikë, Argjentinë dhe Kanada, duke ruajtur lidhjet me Horën përmes festave dhe rrjeteve familjare.

Arbëreshët ishin si një pemë me rrënjë të thella: tokën e punonin për jetën, dijen e kultivuan për shpirtin. Varfëria nuk mundi të shuante dritën e identitetit dhe trashëgimisë.

Përveç Horës, arbëreshët jetojnë në qytete të tjera të rëndësishme:

Siçili: Contessa Entellina, Santa Cristina Gela, Mezzojuso.

Kalabri: San Demetrio Corone, Lungro, Civita, Frascineto, San Giorgio Albanese, Santa Sofia d’Epiro, Caraffa di Catanzaro.

Basilicata: San Costantino Albanese, San Paolo Albanese.

Molise: Campomarino, Montecilfone, Portocannone.

Apulia: San Marzano di San Giuseppe, Chieuti.

Kampania: Greci (Katundi).

Secili qytet është një yll arbëresh që ndriçon kujtesën shqiptare, duke kontribuar në një trashëgimi kolektive që lidh shekuj të tërë.

---

Rëndësia Historike dhe Trashëgimia

Hora e Arbëreshëve dhe qytetet e tjera arbëreshe janë më shumë se komunitete: ato janë monumente të gjalla të historisë shqiptare, që dëshmojnë se identiteti mund të mbijetojë pa territor dhe pa shtet, duke u mbështetur në gjuhë, zakone, fesë dhe kulturë.

Ruajtja e gjuhës: gjuhë e shkruar dhe e folur për mbi 500 vjet.

Kultura dhe veshjet tradicionale: muze të gjallë, që tregojnë rrënjët dhe krenarinë e shqiptarëve.

Figura intelektuale dhe fetare: Matrënga, Guxeta, Camarda, Schirò dhe Mandalà, që mbajtën gjallë dritën e identitetit.

Festat dhe monumentet: Pashkët, dasmat, kisha dhe Monumenti i Skënderbeut, që bashkojnë komunitetin dhe diasporën.

Hora është një katedrale kujtese dhe muze e gjallë, ku çdo fustan, këngë, ikonë dhe monument rrëfen historinë e shqiptarëve. Ajo është dritë për shqiptarët, dëshmi se identiteti nuk shuhet nga koha, deti ose largësia, dhe shembull frymëzues i qëndresës kulturore.

Në çdo hap, çdo festë dhe çdo simbol, arbëreshët tregojnë se një komb mund të mbijetojë përmes dijes, fesë, traditës dhe pasionit për identitetin.

Abstrakt:

Hora e Arbëreshëve (Piana degli Albanesi) është një nga vendbanimet më të mëdha shqiptare në diasporë, themeluar më 30 gusht 1488 nga emigrantët shqiptarë pas pushtimit osman. Ky komunitet ka ruajtur gjuhën, zakonet, fesë dhe kulturën për mbi pesë shekuj, duke shërbyer si një monument i gjallë i identitetit kombëtar shqiptar. Ky studim shqyrton themelimin dhe autonominë e Horës, ruajtjen e gjuhës dhe kulturës, figurat historike dhe intelektuale që kanë kontribuar në përparimin e komunitetit, kisha dhe monumentet që simbolizojnë trashëgiminë, zakonet dhe festat tradicionale, jetën ekonomike dhe arsimin, si dhe qytetet e tjera arbëreshe në Itali. Analiza thekson rëndësinë historike dhe trashëgiminë kulturore të komunitetit, duke demonstruar se identiteti mund të mbijetojë përmes dijes, fesë dhe traditës, pavarësisht sfidave ekonomike dhe gjeografike.

---

Referencat

1. Giuseppe Schirò, Rapsodie Albanesi, Palermo, 1887.

2. Demetrio Camarda, Test of Comparative Grammar on Albanian Language, Torino, 1864.

3. Lekë Matrënga, E Mbësuame e Krështerë, Piana degli Albanesi, 1592.

4. Christina Gentile Mandalà, Mbledhje etnografike dhe përkthime folklorike, Palermo, 1856–1919.

5. Antonio Brancato & Fr. Gjergj Guxeta, Themelimi i Kolegjeve dhe Seminarëve arbëreshe, Palermo, shekulli XVIII.

6. Giuseppe Schirò di Modica, Studime mbi folklorin dhe letërsinë arbëreshe, 1900–1927.

7. Piana degli Albanesi Municipality Archives, dokumente historike dhe privilegje administrative, 1488–1900.

8. Kisha e Shën Marisë së Asumptionit, Piana degli Albanesi, material arkitekturor dhe liturgjik, 1500–sot.

9. Istituto Centrale per la Demoetnoantropologia, Roma, Etnografia dhe dokumente për veshjet dhe traditat arbëreshe, 1950–2020.

10. Rrjeti i Komuniteteve Arbëreshe, www.arbereshe.org, akses 2025.