Mitologjia shqiptare është një pjesë shumë e vjetër e kulturës sonë

Rrevista Prestige

#inspirationdaily

#AlbanianMitologji

Mitologjia shqiptare është një pjesë shumë e vjetër e kulturës sonë, plot me tregime, besime dhe figura legjendare që rrjedhin nga koha para krishterimit.

Ajo na tregon se si kanë jetuar dhe menduar të parët tanë, si e kanë shpjeguar natyrën, fatin, të mirën dhe të keqen.

Në mitologjinë shqiptare gjenden qenie si Zana, Ora, E Bukura e Dheut, Kulshedra, Dragoi, Shtojzovallet, të cilat përfaqësojnë forcën, fatin, natyrën dhe mbrojtjen. Këto mite tregohen në legjenda, këngë popullore dhe përralla.

Për mitologjinë shqiptare kanë punuar shumë studiues, si Gjergj Fishta, At Bernardin Palaj, At Zef Valentini, Mark Tirta, Eqrem Çabej dhe shumë folkloristë të tjerë që kanë mbledhur e studiuar traditat tona.

Robert Elsie (1950–2017) është studiuesi që sistemoi në përmasë bashkëkohore shumë nga materialet kryesore anglisht-folëse për mitologjinë, besimet dhe folklorin shqiptar.

Vepra e tij më e përdorur si burim është A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture (si dhe përmbledhje të tregimeve popullore), ku ai grumbulloi, klasifikoi dhe komentoi qindra emra, terma dhe motive të folklorit shqiptar. Kjo punë mbetet referenca më e plotë dhe më e qasshme për lexuesin e huaj dhe studjuesin shqiptar.

Parime të përgjithshme të mitologjisë shqiptare (sipas Elsie)

Mitologjia shqiptare përmbledh elemente pagane para-kristiane që mbijetuan si përfytyrime të natyrës, krijesa hyjnore dhe shpirtra vendi. Ajo është e fragmentuar — çdo rajon ka variacione — por disa tipare të përbashkëta janë:

lidhja e fortë me natyrën (male, burime, pyje),

figura femërore të fuqishme që vendosin fatin ose mbrojnë hapësirat (zanat, orët),

krijesa monstruoze që përfaqësojnë katastrofa natyrore (kulshedra),

një cikël heroik (trimëria, drangoi) që lufton forcat e errëta,

dhe një sërë besimesh për shpirtrat e të vdekurve dhe shenjat e fatit. Elsie diskuton se shumë prej këtyre motiveve lidhen edhe me trashëgiminë ilire dhe ndikimet greke, romake e sllave.

Figurat kryesore — përshkrim i hollësishëm, funksion, variacione dhe kuptim simbolik

1) ZANA

Përshkrimi: Zana është shpirt i maleve dhe i natyrës — femër e bukur, por e fortë dhe ndonjëherë e papërmbajtshme. Jeton në male, shpella, lisa dhe burime. Mund të mbrojë luftëtarët dhe t’u japë atyre fuqi ose të hakmerret ndaj atyre që shkelin vendin e saj.

Funksioni mitik: mbrojtëse e hapësirave të egra dhe e energjisë jetësore; arketipi i “nënës-krijuese” dhe “yllit mbrojtës” i natyrës.

Variacione: Zana e malit, zana e lëndinës, zanat që lidhen me një vend të caktuar.

Simbolikë: forcë e papërkulshme e natyrës që shpërbleu ose ndëshkon sipas respektit që i tregohet. Elsie rrëfen se emri mund të lidhet etymologjikisht me Diana-n romake, por figura mori trajta lokale.

2) ORA (ORËT / FATI)

Përshkrimi: Orët janë femra të fatit; në disa rrëfime janë si parashikuese të jetës së njeriut, të lidhura me lindjen dhe fatin. Ka orë të mira dhe të këqija. Çdo njeri shpesh thuhet se ka “orën” e vet, një forcë që përcakton ngjarjet më të rëndësishme të jetës.

Funksioni mitik: kontrollojnë rrjedhën e jetës dhe ligjet morale të botës; shpesh janë arbitre të drejtësisë mitike.

Variacione: në disa folklorë ato janë të lidhura me zilezën e fëmijës, me rito propitiative, ose me shenjat që paralajmërojnë një fat të madh.

3) KULSHEDRA

Përshkrimi: Një krijesë e frikshme, shpesh e përshkruar si gjarpër ose dragua me shumë koka. Ajo sjell fatkeqësi si zjarre, përmbytje, thatësi dhe tërmete; në folklor kërkon nderime ose flijime.

Funksioni mitik: personifikim i forcave shkatërruese natyrore dhe e keqes që duhet mposhtur për të rikthyer rendin.

Variacione: numri i kokave, fuqia e saj dhe mënyra e dobësimit ndryshojnë sipas zonave; shpesh mposhtet nga një hero ose një dragua tjetër.

Simbolikë: betejë kosmike e rendit kundër kaosit — fitore që shpërblen trimërinë dhe bashkimin e komunitetit.

4) DRANGOI (DHE HEROI I EPIT)

Përshkrimi: Drangoi është figura heroike — njeriu trim, shpesh me ndihmën e një fuqi hyjnore (p.sh. e një zane), që lufton kulshedrën dhe mbrojti fshatin. Në epikën shqiptare (Kângë Kreshnikësh) kemi heronj si Muji e Halili që bëjnë veprime të jashtëzakonshme.

Funksioni mitik: simbol i rezistencës komunitare, guximit, dhe ripërtëritjes së rendit.

Variacione: tek epika kreshnike heronjtë kanë detyra, ndjenja nderi, dhe motive familjare e klanore.

Simbolikë: model i virtyteve që ruajnë shoqërinë (besa, nderi, sakrifica).

5) SHTOJZOVALLET (SHTOJZOVALLET / SHTOJZOVA)

Përshkrimi: Krijesa të vogla femërore, të hijshme dhe lozonjare që kërcejnë natën në dele apo në malin e errët. Janë të ngjashme me peri femra prej folkorit evropian (xhepa/ fairies), por me karakteristika lokale.

Funksioni mitik: shpesh japin bekime (ose mallkime) — janë të ndjeshme ndaj respektit dhe rregullave të natyrës.

Variacione: disa tregime thonë se marrin fëmijë (u marrin fëmijët njerëzorë) ose i ndihmojnë ata që sillen mirë me natyrën.

6) LUGATI (VAMPIRI / SHPIRT I PAFUND)

Përshkrimi: Lugati është një figurë e lidhur me shpirtrat e vdekur që nuk gjejnë qetësi — i ngjashëm me vampirin ballkanik. Shfaqet natën, sjell sëmundje dhe trazira në familje.

Funksioni mitik: kujtesë dhe mekanizëm social për t’u siguruar se ritualet funerale dhe morali shpirtëror janë respektuar; tregon pasojat e dhunimit të zakoneve.

Variacione: emërtimi dhe tiparet ndryshojnë — disa rajone kanë versione lokale me karakteristika të veçanta.

7) E BUKURA E DHEUT (ZONJA E NËNDHESHME)

Përshkrimi: E Bukura e Dheut është një zonjë e mrekullueshme nga bota nëndheshme: shumë e bukur, e fuqishme, shpesh e lidhur me thesare dhe prova për heronjtë. Heroi që guxon të hyjë në vendin e saj përballet me tundime dhe prova.

Funksioni mitik: simbolizon provën e pastrimit shpirtëror dhe përballjen me fshehtësitë e natyrës; shpesh tregtia e fuqisë dhe dëshirës.

Variacione: në disa tregime ajo mund të jetë e mirë (ndihmon), në të tjera josh dhe provokon humbje.

Motive dhe rite të lidhura (ç’na mësojnë për shoqërinë)

1. Flukset natyrore — shumë mite shpjegojnë dukuritë natyrore (bora, thatësira, përmbytje) si prani e krijesave mitike; kjo tregton përpjekjen e komunitetit për të kontrolluar dhe kuptuar natyrën.

2. Ritet funerare dhe frika nga lugati — kujdes për të vdekurit, rite pas vdekjes dhe mënyra për të shmangur kthimin e shpirtërave të pakënaqur.

3. Flijimet dhe propitiacionet — në raste të rralla, për të “qetësuar” forcat shkatërruese (motiva e kulshedrës).

4. Heroizmi si model shoqëror — kulti i heroit (Muji e Halili) promovon vlerat e barazisë, besës dhe sakrificës.

Elsie tregon se këto motive reflektojnë strukturën e shoqërisë patriarkale, kodet e nderit dhe shpërndarjen e roleve brenda komunitetit.

Origjina dhe shtresa historike — si u formua ky kompleks mitik

Shumë elemente shpjegohen si mbeturina të besimeve ilire/paraklasike, të përpunuara më vonë nga ndikime greke, romake dhe sllave.

Krishtërimi dhe më vonë islami nuk i fshinë dot këto elemente: shumica u “asmiluan” gjallërisht brenda praktikave popullore (p.sh. figura pagane që transformohen në përralla ose vëllezërime me shenjtorë).

Elsie thekson se mitologjia shqiptare është një mozaik ku çdo rrënjë historike ka lënë gjurmë, dhe shpesh nuk mund të dëshmohet një lidhje lineare, por më tepër një përziemje.

Shembuj tregimesh dhe sekuenca tipi (për tu bërë i qartë)

Tregimi tipik i drangoit dhe kulshedrës: fshati vuajti nga një kulshedër; një trim (drangoi) niset, përfitohet nga ndihma e një zane (ose edhe e një gjëje magjike), dhe pasi i këput kokat kulshedrës, e mposht dhe rikthen paqen. Mesazh: bashkimi, trimëria dhe marrëdhënia me natyrën rivendosin rendin.

Tregimi i E Bukurës së Dheut: heroi zbulon një botë nëndheshme, nënshkruan rregulla (p.sh. mos hap dyert pas një periudhe), e shkel marrëveshjen dhe përfundon në provë humbjeje/kurimi — mesazh: respekt i ligjit hyjnor dhe vetëkontroll.

Si i ka paraqitur Elsie këto materiale (metodologjia)

Elsie mbledh prova: variante gojore nga terreni, referenca historike, dhe përkthime; ai jep përkufizime, burime dhe krahasime krahasuese (me mitologjitë fqinjë). Vepra e tij është kryesisht një fjalor/enciklopedi i termave me koment shkencor për secilin. Për këdo që do të punojë më tej, ai ofron bibliografi të pasur.

Burime për të lexuar më tej (të rekomanduara)

Robert Elsie — A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (2001) — referenca kryesore.

Koleksione të tregimeve popullore të Elsie (përmbledhje të përrallave dhe legjendave).

Artikuj dhe hyrje për mitologjinë shqiptare në enciklopedi dhe tekste shkencore (p.sh. faqe për Albanian paganism).

Përfundim i shkurtër (çfarë tregon kjo mitologji për ne sot)

Mitologjia shqiptare tregon një kulturë me lidhje të forta me tokën, me një moral të qartë komunitar dhe me një trashëgimi të përzier historike. Figurave si zana, ora, kulshedra e drangoi nuk duhet t’u shikojmë thjesht si përralla: ato janë mekanizma të ardhshem për të kuptuar marrëdhënien njeri–natyrë, rregullat e shoqërisë dhe frikën ose shpresën kolektive për përplasjen midis rendit dhe kaosit. Elsie i ofron lexuesit një hartë të pasur, sistematike dhe të dokumentuar për të eksploruar këto zgavra kulturore.

Krahasimi i Mitologjisë Shqiptare dhe asaj Greke (rrjedhshëm)

Mitologjia shqiptare dhe ajo greke, edhe pse i përkasin popujve të ndryshëm dhe periudhave të ndryshme historike, kanë shumë pika të përbashkëta, por edhe dallime të theksuara që i japin secilës identitetin e vet. Të dyja mitologjitë janë krijuar si mënyra për të shpjeguar botën, natyrën, fatin dhe marrëdhëniet njerëzore, por i qasen këtyre temave në mënyra të ndryshme.

Në mitologjinë shqiptare, figurat hyjnore janë më të lidhura me natyrën dhe vendin konkret ku jetojnë njerëzit. Zanat e maleve, Orët e fatit dhe E Bukura e Dheut janë shpirtra të fuqishëm femërorë që shfaqen në male, pyje, burime uji apo thellësi të tokës. Edhe pse nuk ka një panteon të organizuar si ai i Olimpit, këto figura ndërveprojnë me njeriun, e ndihmojnë ose e ndëshkojnë, sipas moralit dhe drejtësisë së tyre natyrore. Mitologjia shqiptare është e përhapur në mënyrë gojore dhe çdonjë komunitet mund të ketë variantet e veta të të njëjtit mit.

Ndërsa mitologjia greke është e strukturuar shumë më qartë. Ajo ka një rend hyjnor të mirëpërcaktuar, ku Zeus sundon mbi Olimpin dhe perënditë e tjera si Athina, Apolloni, Hera apo Poseidoni kanë rolet e tyre specifike. Perënditë greke janë të fuqishme, por njëkohësisht veprojnë si njerëzit: dashurojnë, zemërohen, hakmerren, gabojnë. Ato krijojnë konflikte, ndihmojnë ose dëmtojnë heronjtë, dhe ky ndërveprim i jep mitologjisë greke një dimension dramatik dhe filozofik të pakrahasueshëm. Ajo ka shërbyer si bazë për letërsinë, teatrin dhe mendimin antik.

Herojtë tek shqiptarët, si Muji e Halili apo dragojtë mbrojtës, janë të lidhur ngushtë me komunitetin e tyre. Ata luftojnë për mbrojtjen e fshatit, të nderit dhe të natyrës, duke u ndihmuar shpesh nga forca si zanat. Heroizmi shqiptar ka një karakter tokësor dhe praktik: është një detyrë që kryhet për të mirën e të tjerëve. Ndërsa heronjtë grekë, si Herakliu, Perseu, Odiseu apo Akili, janë figura të mëdha individuale që kërkojnë lavdi dhe famë. Sfida e tyre është personale, udhëtimi i tyre shpesh i gjatë dhe i mbushur me prova për të dëshmuar forcën, mendjen apo guximin e tyre.

Krijesat mitologjike shqiptare janë më të lidhura me peizazhin dhe natyrën e vendit. Kulshedra, një përbindësh që sjell thatësira dhe shkatërrime, është shpesh kundërshtari i dragojve. Shtojzovalat janë shpirtra të vegjël që sjellin bekim ose mallkim, ndërsa lugatët pasqyrë frikën e njeriut nga vdekja pa qetësi. Në mitologjinë greke, krijesa si Meduza, Minotauri, Hidra e Lerna apo Sirenat personifikojnë rrezik, tundim ose prova për heronjtë dhe shpesh kanë histori të detajuara që lidhen me perënditë dhe botën hyjnore.

Edhe motivet janë të ngjashme, por përpunohen ndryshe. Të dyja mitologjitë merren me fatin, me përballjet e njeriut me sfida të mëdha dhe me lidhjen e tij me natyrën. Por në mitologjinë shqiptare, fati shpesh varet nga Orët dhe është më i thjeshtë, më i ndjerë në jetën e përditshme. Në atë greke, Moirat dhe perënditë e tjerë ndikojnë në mënyrë më dramatike, duke krijuar histori të gjata me konflikte të thella morale.

Në fund, funksioni i dy mitologjive është i ngjashëm: ato synojnë të shpjegojnë botën dhe t’i japin kuptim jetës. Dallimi qëndron në mënyrën se si janë ruajtur dhe sa të zhvilluara janë bërë. Mitologjia greke u bë pjesë e kulturës botërore, e shkruar dhe e sistemuar. Mitologjia shqiptare, edhe pse më modeste dhe e ruajtur gojarisht, mbart një trashëgimi të pasur shpirtërore dhe një lidhje të jashtëzakonshme me natyrën dhe identitetin e popullit.