Një vështrim mbi figurat e Botës Arbëreshe (përfshirë arvanitët e Greqisë dhe arbëneshët e Zarës në Kroaci) në të dy fjalorët enciklopedikë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë*Dr. Vilma Proko

Një vështrim mbi

figurat e Botës Arbëreshe (përfshirë arvanitët e Greqisë

dhe arbëneshët e Zarës në Kroaci) në të dy fjalorët enciklopedikë

të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë*

Dr. Vilma Proko-Jazexhiu

Fjalorët enciklopedikë janë vepra shkencore e konsultimi me ndikim të gjerë shoqëror dhe me dobi të madhe për një masë shumë të gjerë përdoruesish. Siç vëren prof. E. Lafe, përvoja e botimeve enciklopedike origjinale në gjuhën shqipe është e paktë. Fjalori enciklopedik shqiptar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, i botuar më 1985 (më tej FESH 1) ishte vepra e parë enciklopedike në gjuhën shqipe, si një dëshmi e pasurisë së vlerave historike e kulturore të Shqiptarëve, ndërsa Fjalori Enciklopedik Shqiptar, në tri vëllime (vëll. 1 e 2 më 2008, vëll. 3 më 2009; – më tej FESH 2), “...një vepër e përmasave kombëtare, që mëton të japë në thellësi dhe në gjerësi, udhët e historisë së një kombi....” vijoi rrugën e çelur nga Fjalori i vitit 1985. Fjalori i ri, i hartuar me bashkëpunimin e shkencëtarëve e intelektualëve shqiptarë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi e Diaspora, pasqyron nivelin më të lartë të kërkimit e të informacionit shkencor për çështjet që trajtohen në të. FESH 2, vështruar si pjesë përbërëse e pandashme e Botës Shqiptare në rrethana të reja historike-politike të brendshme e të jashtme ndryshon cilësisht nga FESH 1 si nga konceptimi tërësor mbarëkombëtar, ashtu dhe nga kërkesat për trajtim e vlerësim objektiv të ngjarjeve, proceseve dhe veprimtarisë së personave të përfshirë në të.

FESH 2 përfshin në mënyrë më të gjerë se FESH 1 jo vetëm gjithë hapësirën gjeografike të shqiptarëve në Ballkan, por edhe Diasporën Shqiptare, të vjetrën dhe të renë, veprimtarinë e institucioneve e të figurave të njohura të saj, Arbëreshët e Italisë, të Zarës e të Greqisë dhe një varg personalitetesh arbëreshe nga bota e kulturës, artit etj., të cilët, ndonëse në vend të huaj për shekuj me radhë, jo vetëm që nuk u asimiluan, por kontribuuan në të gjitha format në lëvizjen kombëtare shqiptare dhe jetuan gjatë me ëndrrën e kthimit në atdheun e lashtë. Arbëreshët e emigruar para pesë shekujve në Itali janë një prej komuniteteve më të veçanta dhe më origjinale, të cilët ruajnë edhe sot traditat, gjuhën dhe kulturën e të parëve të tyre. Prandaj me të drejtë historia dhe letërsia e tyre përbëjnë një pjesë të çmueshme të historisë së popullit tonë. Vepra studimore e Arbëreshëve gërsheton hulumtimet e filologëve, antropologëve, historianëve të letërsisë e të kërkuesve për nxjerrjen në dritë jo vetëm të botës arbëreshe, por edhe të fisit shqiptar në tërësi. Ajo shërben si udhërrëfyese në rishqyrtime kritike për gjithë historinë e letërsisë shqipe, duke përfshirë periodizimin e saj.

Fjalori enciklopedik shqiptar 2008–2009 (si vepër në tri vëllime me mbi 7500 zëra gjithsej, ku rreth 2400 janë zëra persona (përpjesëtimi me zërat e tjerë rreth 1:3), e tejkalon në gjerësi Fjalorin e vitit 1985 (me rreth 5000 zëra gjithsej, ku 675 janë zëra persona (përpjesëtimi afër 1:7). E tejkalon gjithashtu në thellësi dhe objektivitet shkencor, duke kapërcyer vështimet e interpretimet ideologjike të zbatuara nga ideologjia dhe politika e kohës kur u hartua. Këto vlera të reja shfaqen në mënyrë më të qartë në pasqyrimin e veprimtarisë kulturore dhe letrare të Arbëreshëve të Italisë, Zarës, Greqisë dhe në përgjithësi të Diasporës Shqiptare, të vjetër dhe të re, duke e parë atë si pjesë përbërëse të pandashme të Botës Shqiptare, në përputhje me rrethanat e reja historiko-politike të brendshme dhe të jashtme, duke pasur objekt vëmendjeje gjithashtu një numër personalitetesh të huaja politike nga bota e artit dhe nga fusha të tjera, të lidhura drejtpërdrejt me botën arbëreshe ose që patën ndikim në zhvillime të ndryshme të saj.Një nga diasporat me një jetë të pasur kulturore, madje që i ka dhënë kulturës shqiptare disa kryevepra të letërsisë së saj, është “diaspora jonë e arbëreshëve të Italisë”, me veprën e saj të parë letrare “E mbsuame e krështerë” e L. Matrangës (1592). Nga fillimet e saj deri në shek. XVIII kjo letërsi u shkrua nga klerikët e ritit bizantin (N. Brankati, N. Filja, N. Keta), që përshtatën nga italishtja e krijuan edhe vetë lirika fetare në shqip. Vepra më e rëndësishme që u botua në atë kohë qe poema “Gjella e Shën Mërisë Virgjër” (1762) e J. Varibobës. Me veprat e J. De Radës (gjysma e parë e shek. XIX), letërsia arbëreshe hyri në hullinë e zhvillimeve romantike, e sidomos me veprën e parë të letërsisë romantike shqiptare, poemën liriko-epike “Këngët e Milosaos” (1836), vlerësuar edhe nga nga V. Hugo si një “vepër e përkryer romantike”. Me vëllimin e Z. Serembes “Poezi italisht dhe këngë origjinale përkthyer nga shqipja”, kjo letërsi u pri pas llojeve më të përhapura lirike: këngës, sonetit, elegjisë, odës etj. Me to ajo formësoi, veç motiveve atdhetare, edhe motive të mendimit, të dashurisë, të peizazhit etj. Pas vdekjes së Skiroit letërsia arbëreshe erdhi duke u shuar; gjatë gjysmës së dytë të shek. XX nisi të përjetojë një rilindje të re që u përurua me përmbledhjen poetike “Bubuqe t’egra” (1946) të Dushko Vetmos (F. Solano).

Është vërejtur një shpërpjesëtim midis njohjes së ndihmesës së Arbëreshëve, sidomos të atyre të Italisë në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe për themelimin e shtetit shqiptar (që ka zënë vend tashmë në studimet tona shkencore e në tekstet shkollore e universitare) dhe njohjes mbi politikat dhe qëndrimet e shtetit shqiptar ndaj Arbëreshëve. Ideja që shteti shqiptar edhe në periudhat para pluralizmit demokratik ka zhvilluar, sipas mundësive të veta, një politikë aktive ndaj Arbëreshëvet dhe i ka ndihmuar në mjaft forma është e saktë, po jo e plotë. Arbëreshët, në fakt, nuk kanë qenë aspak të pranishëm në jetën ekonomike, shoqërore dhe politike të Shqipërisë së pavarur të pas luftës, po lidhjet janë zhvilluar kryesisht në fushën kulturore. Që më 1960, me interesimin e shtetit shqiptar, u zhvillua në Bari (9–10 prill) një kuvend studimesh, ku morën pjesë me kumtesa edhe prof. Aleks Buda e prof. Dhimitër S. Shuteriqi. Ritmi i zhvillimeve të mëtejshme ka qenë i ngadalshëm deri nga vitet ’70. “Java e parë kulturore shqiptare” (10–17 prill 1977) shënoi shkëmbimet zyrtare midis Universitetit të Tiranës dhe Katedrës së Gjuhës Shqipe të Universitetit të Kalabrisë. Në mënyrë të veçantë, bashkëpunimi me veprimtarinë shkencore të studiuesve të Diasporës Arbëreshe të Italisë u shfaq në konferenca, simpoziume e seminare të ndryshme të organizuara në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoni.

Në zhvillimin e lidhjeve shkencore shqiptare-arbëreshe ka merita të veçanta një studiues i shquar, që do t’i jepte gojë historisë së arbëreshëve, siç e nënvizon studiuesi i mirënjohur i sotëm Matteo Mandalà në artikullin “Në botën e arbëreshëve të Italisë” profesor Eqrem Çabejn, i cili “ishte ndër të paktët studiues që vinin në qendër të vëmendjes tekstin, problemet dhe strukturën e tij, – në radhë të parë gjuhën, por edhe stilin, pra, formën dhe shkrimin, – pa lënë mënjanë edhe gjithçka që rrethonte tekstin (autorin, kontekstin historiko-kulturor, diakroninë tekstore). Shkrimet e tij studimore për Botën Arbëreshe, me vlerë udhërrëfyese për studiuesit e rinj, qëndrimet e tij, të karakterizuara nga maturia, takti dhe thellësia e mendimit, sot marrin vlerë të veçantë dhe na japin përmasat moderne të shkencës së albanologjisë nëse i shohim në tërësinë e tyre, pleksur bashkë aspektet gjuhësore me ato kulturore, pra, qoftë kontributet organike dhe sistematike, si botimi kritik i “Mesharit”, qoftë edhe studimet me frymëmarrje të gjerë historiko-kulturore si ato që përfshihen “Në botën e arbëreshëve të Italisë””.

FESH 1 themelonte një traditë të re në fushën e botimeve origjinale enciklopedike në gjuhën shqipe dhe përveç kësaj merite të rëndësishme historike, kjo nismë ishte një dëshmi e qartë e pasurisë së vlerave tona historike e kulturore, një dëshmi e lashtësisë dhe e njësisë së kombit shqiptar. Pjesa e kulturës dhe letërsisë arbëreshe në këtë fjalor ishte një përpjekje relativisht e suksesshme për të shpalosur në larminë e ngjyrave të veta të veçanta që e pasuronin spektrin e letërsisë shqiptare, historinë dhe zhvillimin e letërsisë në atë degë të Diasporës shqiptare që u transplantua në Itali dhe që eci paralelisht me letërsinë e zhvilluar në Shqipëri, por duke gjetur edhe pika kontakti me të.

FESH 1 synonte të sintetizonte në mënyrë të plotë përvojën e manualeve dhe teksteve mësimore me karakter didaktik dhe studimor nga fusha e letërsisë, e gjuhësisë, e historisë dhe kulturës shqiptare në përgjithësi. Krahas kulturës dhe letërsisë së Arbëreshëve të Italisë, në FESH 1 gjetën pasqyrim edhe Arbëreshët e trevave të tjera, të Zarës e të Greqisë, por natyrisht vendin kryesor e zënë Arbëreshët e Italisë, të cilët, për shkak të kushteve historike-kulturore dhe politike njohën një evolucion të ndjeshëm duke prirë në procesin e zhvillimit letrar e të zgjimit kulturor dhe duke bashkëvepruar me letërsinë që u zhvillua në atdhe, herë-herë duke ia kaluar dhe duke i dhënë përvojë.

FESH 1 përbën një përvojë të çmuar në pasqyrimin e personaliteteve letrare, historike dhe kulturore arbëreshe të cilave u dha jetë ajo bashkësi. Në të spikasin figura të shquara që arritën një nivel europian si J. De Rada, G. Dara, Z. Serembe, të cilët i prinë letërsisë së krijuar në atdhe dhe e përfaqësuan para botës europiane përmes variantit italisht të veprave të tyre. Pranë tyre qëndrojnë autorë me merita historiko-estetike. I tillë është Variboba, i cili në FESH 1 paraqitet i reduktuar, ndërsa në FESH 2, përcaktohet si i pari shkrimtar me tematikë fetare që i dha dinjitet të vërtetë artistik letërsisë arbëreshe dhe shqiptare dhe që kishte një origjinalitet të veçantë në trajtimin e subjektit fetar në kuadrin e letërsisë europiane. I tillë është gjithashtu nismëtari i disa gjinive dhe i llojeve të reja në letrat arbëreshe, Santori, krijimtaria e gjerë e të cilit nuk njihej sa duhej në kohën kur u botua FESH 1.

Krahas meritave historike, njohëse dhe vlerësuese FESH 1 ka pasur edhe disa kufizime në paraqitjen e autorëve të letërsisë arbëreshe dhe të veprimtarisë së tyre, lidhur edhe me njohuritë e pamjaftueshme për tërë fondin e veprave të këtyre shkrimtarëve, të cilët në shumicën e tyre nuk patën mundësi botimi (apo shfaqjeje të veprave të tyre dramaturgjike që u prinë atyre të atdheut mëmë). Duhet pasur parasysh edhe rrethana se Shqipëria në vitet ’70–’80 ishte vend ateist dhe kjo ka sjellë që veprat me tema fetare dhe autorët e tyre të trajtoheshin deri diku në mënyrë të përciptë (p.sh. L. Matranga, J. Variboba etj.), nga ana tjetër vlerësohej e vihej në dukje se në veprat autorëve arbëreshë bashkëkohorë kishte filluar të trajtohej ‟tema e Shqipërisë së re në formë përshtypjesh nga realiteti socialist shqiptar”.

Një kufizim i rëndësishëm ka qenë mospërfshirja, ose vlerësimi kritik i hiperbolizuar në FESH 1 i disa figurave letrare kulturore me rëndësi në panoramën letrare arbëreshe dhe në kuptim më të gjerë në letërsinë shqiptare. Kështu ndodh me Skiroin, për të cilin theksohet komprometimi i tij me fashizmin, madje të shkruarit e një vepre himnizuese në këtë plan si ‟Këngët e Liktorit” (1926), duke mos pasur parasysh që shkrimtari vdiq më 1927, pra, para se fashizmi të shfaqte plotësisht përmasën e vet negative, që në kaosin politik dhe ideologjik të asaj kohe mjaft intelektualë italianë u gënjyen nga politika e këtij regjimi, i cili dukej se do të vendoste rregull e do të sillte mirëqenie. Një argumentim shterues jep K. Kodra te Poetika e Zef Skiroit. Ndërkaq që te FESH 2 na shfaqet një tjetër panoramë: në historinë e folkloristikës shqiptare Skiroi është ndër më të shquarit.

Një arritje dhe pasurim në të dy Fjalorët janë figurat e shquara të Arbëreshëve të Zarës që kanë kontribuar në zhvillimin e kulturës shqiptare si historiani i Antikitetit dhe ilirologu A. Stipçeviç, shkrimtari Sh. Deshpali dhe dramaturgu e poeti J. Rela.

Në të dy Fjalorët janë përfshirë si shqiptarë të diasporës e si arbëreshë Papa Klementi XI; humanistët M. Maruli – me prejardhje nga një familje arbërore nga Moreja; L. Tomeu – i lindur në Venedik në një familje të mërguar nga Durrësi, Pal Pjetër Engjëlli – i lindur në krahinën e Venetisë, filologu dhe historiani i letërsisë G. Petrota, publicisti P. Skaljone – botues i shtypit italo-shqiptar në SHBA, poeti V. Stratigo, studiuesit A. Stratiko dhe M. Shambra e ndonjë tjetër personalitet.

Në FESH 2 pasqyrohet edhe pjesëmarrja dhe kontributi i Arbëreshëve në fushën e politikës, të shkencë, kulturës, artit dhe në jetën kishtare në Itali, me figura të tilla si F. Krispi (politikam ish-kryeministër i Italisë), Z. Krispi (helenist, profesor i Universitetit të Palermos, peshkop), A. Albani (kardinal dhe koleksionist arti, pinjoll i familjes Albani të vendosur në Itali në shek. XVII), Papa Klementi XI (Xhovani Françesko Albani), Gj. Basta (strateg dhe gjeneral me famë europiane); është shtuar edhe emri i një figure historike, komandant i kalorësisë së lehtë në Mbretërinë e Francës, Mërkur Bua, që rridhte nga një familje e njohur kalorësish stratiotë nga qyteti i Artës në Çamëri.

Një figurë e veçantë është edhe arbëreshi i Sicilisë G. Bukola (Buccola), i cili vlerësohet si një ndër psikologët që hodhën bazat e psikologjisë eksperimentale në Itali në gjysmën e dytë të shek. XIX. Po ashtu imzot P. Skiroi, i cili rizbuloi “Mesharin” e Gj. Buzukut në v. 1910 dhe qe studiuesi i parë i tij; Z. Skiro, filolog bizantinist dhe profesor i gjuhës shqipe në Univesitetin e Romës.

Në FESH 2 kanë gjetur trajtimin e duhur disa figura të shquara të kulturës arbëreshe si imzot Z. Skiroi (Plaku) që shihet me një vështrim më objektiv, duke vënë theksin tani mbi vlerat e ndjeshme kulturore e letrare të veprimtarisë së frytshme të tij që u shtjellua në kapërcyell të dy shekujve (XIX–XX), duke zënë vendin që do të linte zbrazët De Rada dhe duke pasur kontakt të drejtpërdrejtë me vëllezërit e atdheut të origjinës.

Një varg personalitetesh të letërsisë dhe të shkencës letrare arbëreshe që mungonin në botimin e parë, kanë gjetur vendin e tyre në FESH 2, si: Xhuzepe Gradilone dhe Françesko Solano, me të cilët mund të thuhet se zë fill letërsia arbëreshe e pasluftës, si edhe mjaft zëra shkrimtarësh bashkëkohorë, si Ll. Perone – mbledhës e studiues i folklorit dhe i traditave kulturore arbëreshe, Z. Skiro Maji – veprimtar shoqëror dhe drejtor i revistës “Mondo Albanese”, V. Ujko, poezia e të cilit në disa vëllime në v. ‘70–‘80 shënoi një stad të ri në letërsinë moderne arbëreshe. Mund të ishte shtuar krahas tyre edhe poetesha e parë arbëreshe dhe shqiptare, Maria Antonia Braile, e cila ndonëse një figurë minore, është autorja e disa vjershave lirike të këndshme.

Zëri F. A. Santori është pasuruar me zbulimet e reja të dorëshkrimeve të tij që e paraqesin si shkrimtar nismëtar të disa gjinive dhe llojeve si edhe shumë pjellor. Me rastin e 200-vjetorit të lindjes (2019) veprës së tij iu dha rëndësi e veçantë nga studiuesit arbëreshë dhe shqiptarë, u organizuan dy konferenca të rëndësishme ndërkombëtare: një në Kozencë, ku krahas një vargu kumtesash për herë të parë u vështrua edhe veprimtaria e Santorit si fjalëkrijues dhe një në Tiranë, e para e organizuar nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë për këtë autor, në të cilën u shtjellua figura e Santorit në tërë kompleksitetin e vet në dritën e dorëshkrimeve të zbuluara vitet e fundit. Në të dyja botimet e FESH është përfshirë historiani i letërsisë dhe folkloristi M. Markianó për kontributin e rëndësishëm si krijues dhe kritik e letrar, me studimin e parë monografik themelor “Shqipëria dhe vepra e Jeronim De Radës – L’Albania e l’opera di Girolamo De Rada”, që i bëri një shërbim shumë të madh çështjes shqiptare, por që ende nuk është botuar i përkthyer në gjuhën shqipe.

Nga radhët e Arbëreshëve të Greqisë kanë dalë figura të shquara që kanë kontribuuar në zhvillimin e kulturës shqiptare dhe në pavarësinë kombëtare të mëmëdheut të lashtë. Në qoftë se te FESH 1 kanë gjetur pasqyrim figurat e shkrimtarit dhe publicistit të Rilindjes A. Kullurioti, e filologëve P. Kupitori dhe P. Furiqi, te FESH 2, këtyre personaliteteve u është shtuar një figurë e shquar politike, T. Pangallos – ministër i Mbrojtjes (1922), Kryeministër (1925–1926) dhe President i Greqisë (1926–1930), si edhe ithtari i krijimit të një shteti shqiptaro-grek O. Andruco.

Në rrethanat e reaj kur u hartua FESH 2 është e natyrshme që do ta tejkalonte botimin e mëparshëm si në gjerësi ashtu edhe thellësi për sa i përket pasqyrimit të kulturës dhe letërsisë së Diasporës Arbëreshe (Itali, Zarë, Greqi), në vështrim të përgjithshëm, në përfshirjen e organeve të shtypit dhe zërave persona që përfaqësojnë ato figura të cilat spikatin në zhvillimin kulturor dhe letrar të Diasporës (sidomos të Italisë).

Nga këndvështrimi i sotëm mund të themi se në FESH 2 mund të ishin përfshirë një numër edhe më i madh arbëreshësh. Dy mendoj se janë arsyet: së pari, atmosfera historike e viteve kur këto tri vëllime u përgatitën kur tërë vëmendja qe drejtuar në problemet e brendshme të Shqipërisë pluraliste demokratike dhe të Kosovës së çliruar, gjë që përcaktoi edhe vendin e veçantë që Kosova në tërësi ka zënë në këtë Fjalor enciklopedik; së dyti, duhet thënë se në vitet e trazuara të tranzicionit dhe ndërtimit të mundimshëm të demokracisë nuk u ndoq një politikë kulturore që të nxiste kërkimin në minierat ende të pashfrytëzuara të arkivave shtetërore dhe private të Arbëreshëve të Italisë ku gjendeshin e gjenden ende mjaft dorëshkrime të pazbuluara (çka e dëshmon zbulimi i rëndësishëm i para disa viteve i romanit të zhdukur prej më shumë se një shekulli të Santorit, “Bija e mallkuar”). Veç kësaj nuk u arrit të formohej një grup i mirë studiuesish të rinj të letërsisë arbëreshe, që ta pasuronin ndjeshëm njohjen e derisotme të saj.

Andaj sot, në epokën e internetit, rrjeteve sociale, informacionit të mediave të shkruara dhe atyre on line, facebook-ut apo dhe instagram-it ka ardhur çasti për një bashkërendim të tërë forcave shkencore dhe institucionale në Shqipëri, Kosovë, në katedrat e shqipes të mbajtura nga Arbëreshët e Italisë dhe në të gjithë Diasporën për krijimin e një bazë të dhënash (data base) për gjithçka ka të bëjë me botën arbëreshe, me morinë e studimeve për të (të botuara ose dorëshkrime) dhe me studimet e studiuesit e saj, të gjuhës, letërsisë, historisë, kulturës popullore, traditave, folklorit etj. Kjo bazë të dhënash, që duhet të ndërtohet në bashkëpunim edhe me studiuesit arbëreshë e me institucionet shkencore-kulturore ku përfaqësohen Arbëreshët, do të përbënte mbështetjen e domosdoshme për gjallërimin e studimeve rreth thesareve kulturore të Arbëreshëve dhe për hartimin e një Fjalori Enciklopedik të Arbëreshëve të Italisë, të Greqisë, të Zarës në Kroaci, e më gjerë.

Me këtë artikull nuk kemi synuar të japim thjesht një vështrim të përgjithshëm për figurat e Botës Arbëreshe në FESH 1 dhe 2 të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, por edhe të tregojmë vlerat e shquara letrare, kulturore, shkencore e historike që përfaqësojnë, duke theksuar njëkohësisht nevojën për zgjerimin e mëtejshëm të studimeve në këtë fushë. Siç dihet, Akademia e Shkencave e Shqipërisë ka ndërmarrë projektin e hartimit të Enciklopedisë shqiptare në disa vëllime në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Sigurisht në këtë Enciklopedi Bota Arbëreshe do të gjejë pasqyrim mjaft më të gjerë e të thelluar. DrVilma Proko