Sami Frashëri rilindas i shquar, dijetar i madh, shkrimtar publicist, dhe ideologu i lëvizjes kombëtare
- Jun 1, 2024
- 15 min read
Updated: Jul 3, 2024
Personalitete/Sami Frashëri (1850-1904) ishte rilindas i shquar, di
jetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare
Sami Frashëri (1 qershor 1850-18 qershor 1904), rilindës, erudit dhe dijetar i përmasave botërore
Sami Frashëri (1850-1904) ishte rilindas i shquar, dijetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare
01/06/2018 Personalitete
Sami Bej Frashëri, njëri ndër personalitetet më të shquara të kombit, por edhe i kulturës botërore u lind më 1 qershor të vitit 1850, në fshatin Frashër të Përmetit. Ka vdekur më 18 qershor 1904, në Stamboll. Ai ishte rilindas i shquar, dijetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në literaturën e huaj është i njohur me emrin Shemseddin Sami.
Lindi në Frashër të Përmetit më 1 qershor 1850. Ishte një nga djemtë e Halit bej Dakollarit. Mësimet e para i mori në fshatin e lindjes. Më 1865 së bashku me pesë vëllezërit e tij dhe dy motrat u vendos në Janinë. Këtu së bashku me vëllanë, Naimin, Sami Frashëri kreu shkollën e mesme greke “Zosimea”, ku përveç kulturës së përgjithshme, përvetësoi krahas greqishtes së re e të vjetër edhe gjuhën latine si dhe gjuhën frënge dhe atë italiane. Në Tetovë, nga Mahmut Efendiu (Kalkendelenli Mahmut Efendi), mësoi arabisht, persisht dhe turqisht .
Më 1872 u vendos në Stamboll ku zhvilloi një veprimtari të gjerë patriotike për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të popullit shqiptar dhe bashkëpunoi me përfaqësuesit më përparimtarë të lëvizjes demokratike-borgjeze turke. Ishte një ndër organizatorët kryesorë të “Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare” dhe me themelimin e “Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip” (1879) u zgjodh kryetar i saj.
Samiu drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe “Drita” dhe pastaj “Dituria” (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një numër të madh artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat “Abetare e gjuhës shqipe” (1886), “Shkronjtore e gjuhës shqipe” (gramatika, 1886) dhe “Shkronjë” (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky traktat u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe i cili mbeti i pabotuar. Gjithashtu ai la në dorëshkrim një përmbledhje këngësh popullore shqiptare.
Çështjen shqiptare Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi, sidomos në gazetën turke “Terxhuman-i Shark”. Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to. Çështjen shqiptare dhe historinë e popullit shqiptar Sami Frashëri i trajton edhe në veprat në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare.
Si dijetar i madh Sami Frashëri dha kontributin e tij të vyer në disa fusha të shkencës ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke (Kamus-i türki, 1901) i cili ruan vlerën e vet të madhe edhe në ditët e sotme. Fjalori “Kamus-i türki” përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë Samiu ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e një gjuhe letrare. Samiu është edhe autor i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht 1882); turqisht-frëngjisht 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi). Vepra madhore e Sami Frashëri në gjuhën turke është Enciklopedia e tij “Kamus-ul alâm” (1900) në 6 vëllime, ku Samiu u jep një vend tëdukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e Samiut gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohura.
Si shkrimtar Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare Sami Frashëri “Besa”, e botuar më 1875 (?) e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq në teatrin perandorak në Stamboll më 1874, një vit para se të botohej.
Për popullarizimin e dijeve shkencore shkroj disa libra dhe broshura, të ciat i përmblodhi në “Bibliotekën e xhepit”, hartoi tekste të ndryshme, botoi antologji me pjesë të zgjedhura nga letërsia botërore dhe kryesisht orientale, ai la në dorëshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhësisë dhe e letërsisë. Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar. Ai ka bashkëpunuar me shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta si psh: “” (“Mëngjezi” 1876), ku për një kohë ishte kryeredaktor, (“Java”) etj.
Në punën krijuese të Sami Frashëri një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, e kryesisht ato nga frëngjishtja. Ai shquhej për kulturën e tij të gjerë në shumë fusha. Biblioteka personale e tij kishte 20,000 vëllime. Për veprimtarinë patriotike edhe për frymën përparimtare që përshkon veprat e tij Porta e Lartë e ndoqi dhe e persekutoi Sami Frashërin, duke e internuar e izoluar. Vitet e fundit atij i qe ndaluar të dilte nga shtëpia. Atdhetari i shquar vdiq në Stamboll.
Titujt e veprave:
Gjave (1876)
Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet (1899) [2]
Besa dramë (osmanisht) [2]
Kamus-i Turki fjalor (osmanisht-
Kamus al alam enciklopedia e parë osmane e gjeografisë dhe historisë.[2]
Kamus-i Fransevi, 1882 Fjalor osmanisht-frëngjisht
Kamus-i Fransevi, 1885 Fjalor osmanisht-frëngjisht
Kamus-i Arabi, Fjalor arabisht-osmanisht
Dheu Është Flori[2]
Dashuria e Talatit për Fitneten
Himmetu-l-Himam fi neshri-l-Islam
SAMI FRASHËRI (1850 – 1904) FIGURA MË E SPIKATUR E RILINDJES KOMBËTARE SHQIPTARE
NGA
EDITORI
7 JANAR, 2023
12 MINUTA PËR TË LEXUAR
2 COMMENTS
Një historiografi e Sami Frashërit, e përkthyer nga gjuha turke
SAMI FRASHËRI (1850 – 1904) FIGURA MË E SPIKATUR E RILINDJES KOMBËTARE SHQIPTARE DHE HISTORISË MODERNE TURKE
Shemsettin Sami Frashëri, i njohur ndër shqiptarët si Sami Bej Frashëri, ka qenë dhe mbetet një nga figurat më të spikatura jo vetëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, por edhe të vetë historisë moderne turke. Me veprat e tij madhore: /Kamus’i Fransevi (1882-1905, fjalor frengjisht – turqisht), Kamus’i Fransevi (1885, fjalor turqisht – frengjisht), Kamus’ul Alam (6 vëllime, 1889 – 1898, enciklopedi e përgjithshme), Kamus’i Arabi (1898, fjalor arabisht – turqisht, i papërfunduar), Kamus’i Turki (2 vëllime, 1899 – 1900), / Sami Frashëri, si shkrimtar dhe akademik, zuri një vend të patjetërsuar në historinë e kohës ku ai jetoi dhe punoi. Në vijim pashtriku.org boton një historiografi të Sami Frashërit, të përkthyer nga gjuha turke. ( * )
Përgatitës enciklopedish, fjalorësh dhe shkrimtar turk me origjinë shqiptare. Ky është shkrimtari i romanit të parë të shkruajtur me shkronjat truke “Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1872)”, i enciklopedisë së parë turke “Kamus-ul Alam (1889-1898) dhe i fjalorit të parë [në kuptimin e plotë të fjalës] modern turqisht “Kamus-i Turki (1901). Gjithashtu ka shkruar edhe fjalorët “Kamus-i Fransevi” frengjisht dhe “Kamus-i Arabi” arabisht. Së bashku me vëllain e tij të madh Abdyl Frashërin, kanë bërë alfabetin e parë të gjuhës shqipe duke përdorur shkronjat latine dhe ato greke në 1879. Kurse në 1886 ka shkruar një libër mbi gramatikën e gjuhës shqipe. Vëllai i tij, Naim Frashëri, pranohet si themeluesi i poezisë shqiptare. Njëkohëshit (Shemsettin Sami) është edhe babai i Ali Sami Jen, themeluesi i klubit sportiv Galatasaray.
Ka lindur në vitin 1850 në Shqipërinë jugore, në një fshat të quajtur Frashër të rrethit të Beratit. Ai është djali i dytë nga gjashtë fëmijët e Halit’it (i ati) të familjes Frashëri. Kurse dy prej fëmijëve të tjerë, Naimi dhe Abduli kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë. Arsimin e mesëm e ka mbaruar në shkollën e mesme Zosimea në Janinë, e cila ndodhet në Greqinë e sotme. Krahas greqishtes së vjetër (dhe te re), frengjistes dhe italishtes, ai mësoi edhe turqisht, arabisht dhe persisht. Meqenëse familja e tij ishte e besimit bektashi, ai zgjodhi të ndiqte rrugën e tyre.
Ka punuar një kohë si sekretar (shkruajtës i letrave) i guvernatorit në Janinë. Në 1871 shkoi në Stamboll dhe filloi të punojë në një shtypshkronjë. Gjatë kësaj kohe gjithashtu u mor me botimin (pjesë-pjesë) e romaneve “Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1872-1873)”. Ka punuar edhe në gazetat “Siraxh” dhe “Hadika” te Ebuzzija Teufik’it. Këto gazeta më vonë u mbyllën meqënëse filluan të shkruanin kundër osmanllinjve të rinj. Pas famës që fitoi me shfaqjen e tragjedisë “Majori Plak” të përkthyer nga frengjishtja në 1874, shkruajti dhe vuri në skenë shfaqjen “Besa”, e cila trajtonte problemet e Shqipërisë së asaj kohe.
Në 1874 u dërgua në Trablusgarp për të drejtuar punimet në gazetën e vilajetit. Shemsettini qëndroi atje, nëntë muaj. Përpara kësaj detyre ai udhëtoi për në Itali. Me t’u kthyer në Stamboll në 1876 së bashku me Mihran Efendi Nakashjan filluan të botonin gazetën “Sabah”. Kjo gazetë fitoi një popullaritet të madh në një kohë të shkurtër dhe u arrit të botohej me tirazh shumë të madh, gjë që nuk ishte parë, deri në atë kohë, në shtypin turk.
Në 1877 qëndroi për një kohë në Rodos dhe punoi si mbajtës i vulave të guvernatorit. Pas kthimit, shkrimin e tij “Shundan Bundan” [Nga këtu për atje] që shkruante tek gazeta Sabah e vazhdoi tek gazeta Tercuman’i Shark. Gjatë kësaj kohe u mor shumë edhe me çështjet e Shqipërisë. Nga njëri krah përkrahte “Lëvizja për Bashkimin Shqiptar” të drejtuar nga vëllai i tij Abduli, nga krahu tjetër dilte kundër ndarjes së Shqipërisë nga Shteti Osman.
Në 1880 me urdhër të Sulltan Abdulhamid’it u thirr në pallat dhe filloi punën në Komisionin e Kontrollit Ushtarak si sekretar. Këtë punë e vazhdoi deri në fund të jetës së tij dhe nga përfitimet ekonomike që mori këtu, pati më shumë kohë dhe mundësi për t’iu kushtuar edhe më shumë librave të tij. Gjatë këtyre viteve përktheu librin “Robinson Kruzo” të Daniel Defoe’s dhe librin “Të mjerët” të Viktor Hygo’s. Në vitet 1882-1883 botoi veprën e tij të madhe të parë “Kamus-i Fransevi” (fjalor frengjisht-turqisht) dhe në 1885 një pjesë të po kësaj vepre në turqisht-frengjisht. Si rezultat i kësaj vepre, Sulltan Abdulhamid’i e dekoroi atë me medaljen e nderit. Duke filluar nga viti 1889 dhe për nëntë vjet shkruajti (vetë) dhe botoi enciklopedinë “Kamus-ul Alam” pas së cilës u bë edhe një nga shkrimtarët më me zë në Turqi.
Akoma pa e përfunduar “Kamus-ul Alam” në 1896-1897 botoi pjesë-pjesë fjalorin me të gjerë arabisht-turqisht. Arriti të botojë vetëm 504 faqe deri tek shkronja “xhim”. Në 1898 pas rregullimeve që i bëri Shemsettin Sami, u botuan nëpër gazeta një seri artikujsh. Në 1899 filloi të shkruaj fjalorin e parë turqisht-turqshit “Kamus-i Turki” sipas parimeve moderne të asaj kohe. Në 1901 pasi e botoi këtë vepër të madhe, ia dedikoi veten plotësisht kërkimeve mbi gjuhën turke. Në 1902 përgatiti përkthimin e “Kutadgu Bilik” dhe në 1903 të “Orhun Abideleri”. Ai ndërroi jetë në shtëpinë e tij në Erenköy, akoma pa e mbaruar veprën e tij “Ortaçağ Kipçakçası” (Kipçak, është një fis turk që gjatë shekujve XI-XV ka jetuar në brigjet e Detit të Zi, kurse në ditët e sotme jetojnë në Egjipt dhe Siri). Edhe pse me origjinë shqiptare dhe i interesuar drejtpërsëdrejti me çështjet e Shqipërisë, ka mbrojtur përherë modernizimin e shtetit Osman dhe ka theksuar shumë rëndësinë e turqishtes si gjuhë e përbashkët e perandorisë. Për studimin e turqishtes, modernizimin dhe mësimin e saj në fusha të ndryshme, jo vetëm në kohën e Shemsettin Samiut, por në të gjitha kohërat kanë qenë të pakët personat si ai.
Fjalori turqisht-turqisht “Kamus-i Turki” është shkruajtur me turqishten osmane dhe përbëhet nga tre gjuhe (turqisht, arabisht, persisht). Fjalëve arabisht dhe persisht, ashtu si edhe në fjalorët e vjetër, i është kushtuar një kujdes i veçantë në përdorimin e tyre në gjuhën e përditshme. Këtyre fjalëve nuk u është dhënë kuptimi i tyre i vërtetë, por kuptimi sipas gjuhës së përdorur turke. Gjithashtu i është kushtuar kujdes i veçantë edhe fjalëve të huazuara nga gjuhët perëndimore. Por ajo që është më e rëndësishmja është se kujdesi më i veçantë i është kushtuar turqishtes (shtylla kurrizore e osmanishtes) dhe etimologjisë së saj. Shemsettin Sami ka mbrojtur përherë çështjen e thjeshtimit dhe turqizimit të gjuhës, prandaj për këtë, shumë herë ka kërkuar që nëse nevojitet t’i kthehet përseri burimeve të turqishtes së vjetër (madje edhe të turqishtes së lindjes [Çağatayca]).
Libri “Shqipëria çfarë ishte, çfarë është, çfarë do të bëhet” pishtari i Rilindjes Kombëtare, i përket Shemsettin Samiut. Duke iu mbështetur kësaj vepre, ky bashkë me Naimin dhe Abdulin quhen si kokat e mendjes kombëtare shqiptare. Në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë, në njërin prej shesheve të tij, gjendet edhe busti i Samiut. Libri “Shqipëria çfarë ishte, çfarë është, çfarë do të bëhet” për herë të parë në 1899 u shkruajt në gjuhën shqipe (pa emrin e autorit). Më vonë u botua në frengjisht dhe në 1904 pas vdekjes së Shemsettin Samit ky libër u botua në Sofje (bashkë me emrin e tij si autor) i përkthyer nga gjuha shqipe në turqisht fjalë për fjalë.
Historianët turq, në përgjithësi nuk e pranojnë këtë si vepër të Shemsettin Samit, por këtë ngjarje e vlerësojnë si një përpjekje e tij për të rritur edhe më shumë famën e tij në Rilindjen Kombëtare (shqiptare). Duke marrë parasysh interesin e madh që ka treguar Shemsettin Samiu në çështjet turke dhe ato osmane, mendohet se kjo e vërteton në një farë mënyre këtë mendim. Përkundër kësaj nuk ka asnjë pikë dyshimi për autorësinë e tij në veprat e tij shqipe.
Romani “Taashuk-i Talat dhe Fitnat” i Shemsettin Samit që nga 1872 filloi të botohej pjesë – pjesë në gazetën “Hadika”. Dhe në verën e vitit 1873 përfundoi botimi i tij. Ky roman që tregon për dashurinë e Talat’it me Fitnat’it, në letërsinë turke vlerësohet si romani i parë turqisht. Vepra e Shemsettin Samit (romani) i shkruar me shkronja turke, është një çështje që nuk është vërtetuar plotësisht nëse ky është romani i parë ose jo. Por, për nga popullariteti që ka fituar, ky është padyshim romani i parë.
V e p r a t
– Roman
Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1873)
– Teatër
Besa (1874)
Sejdi Jahja (1875)
Gave (1876)
Mezalim-i Endulus (nuk është botuar)
Vixhdan (nuk është botuar)
– Përkthime
Florian, Galatée (1773)
Dumanoir & d’Ennery – Majori Plak (1874)
Daniel Defoe – Robinson Kruzo
Viktor Hygo – Të mjerët (1880, mungon vëllimi i fundit)
Ali bin Ebi Talib – Esh’ar-i Muntehabe (1900, përkthime nga Divan’i i Ali bin Ebu Talib)
– Fjalor dhe Enciklopedi
Kamus-i Fransevi (1882-1905, fjalor frengjisht-turqisht)
Kamus-i Fransevi (1885, fjalor turqisht-frengjisht)
Kamus-ul Alam (6 vëllime, 1889-1898, enciklopedi e përgjithshme)
Kamus-i Arabi (1898, fjalor arabisht-turqisht, i papërfunduar)
Kamus-i Turki (2 vëllime, 1899-1900)
– Librat e gramatikës (gjuhësore)
Usul-i Tenkit dhe Tertib (1886)
Nev’usul Sarf-i Turki (1891, gramatika moderne turqisht)
Elif-ba Turki (1898, libër për mësimin e arabishtes, sipas metodës së re]
Usul-i Xhedid-i Kauaid-i Arabije (1910, libër për mësimin e arabishtes, sipas metodës së re)
Tatbikat-i Arabije (1911)
Përveç këtyreve, ka shkruajtur edhe libra të vegjël mbi astronominë, gjeologjinë, historia e Islamit, antropologjinë, gratë, mitologjinë, gramatikën. Ka mbledhur anekdoda në një botim me dy vëllime “Letaif”. Ka mbledhur fjalë të urta në një botim me katër vëllime “Emsal”. Ka botuar për ciklet shkollore alfabete dhe libra leximi. Njëkohësisht ka botuar edhe disa vepra në shqip së bashku me librin e gramatikës “Abetarja e Shkronjëtorja”.
____________
*) E përktheu dhe e përshtati në shqip: Andi Kallushi, 07. 08. 2010
Burimet:
– Shkrimi më me vlerë i shkruar për Shemsettin Samin është bërë nga Prof. Dr. Ömer Faruk Akun dhe kjo është botuar nga Alfa Yayınları Istanbul (1998).
– Islam Ansiklopedisi, M.E.B. vëllimi i 11’të, faqet 411-422.
***
Një përgjigjie për mohuesit e pellazgëve
PELLAZGËT KANË FOLUR KËTË GJUHË QË FLASIM NE SOT, KA THËNË SAMI FRASHËRI
“Pa dyshim Pellazgët janë kombi më i vjetër arian i Europës. Ka shumë fakte dhe shumë rrëfime që na tregojnë se Pellazgët që ne na duken si një përrallë për faktin që janë një komb shumë i lashtë, kanë folur këtë gjuhë që flasim edhe ne sot e kësaj dite. Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë. ” – kështu ka shkruar Sami Frashëri në librin “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”.
Në vazhdim lexoni një fragment të shkëputur nga ky libër:
“Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë.
Shqiptarët flasin një nga më të vjetra e më të bukura gjuhë të dheut. Gjuhët që kanë qënë të ngjashme dhe bashkëkohëse me gjuhën shqipe janë zhdukur prej mijëra vjetësh, dhe nuk fliten më në asnjë vend të botës. Në vendin e tyre fliten gjuhët që rrjedhin prej tyre. Shqipja si gjuhë është e ngjashme me greqishten e vjetër, me latinishten, me sanskritishten gjuhë e vjetër e Indisë, me zendishten gjuhë e Persisë së vjetër, me keltishten, me teutonishten etj. Por këto gjuhë që numëruam më sipër janë me të reja se gjuha shqipe dhe kanë mijëra vjet që nuk fliten më, dhe rrojnë të shkruara vetëm në faqet e disa librave shumë të vjetër. Këto gjuhë quhen “gjuhë të vdekura”, dhe shqipja, gjuha jonë që është më e vjetër nga ato është e gjallë dhe flitet edhe sot si në kohën e Pellazgëve.
Pa dyshim Pellazgët janë kombi më i vjetër arian i Europës. Ka shumë fakte dhe shumë rrëfime që na tregojnë se Pellazgët që ne na duken si një përrallë për faktin që janë një komb shumë i lashtë, kanë folur këtë gjuhë që flasim edhe ne sot e kësaj dite. Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë.
***
Gramatika e gjuhës shqipe, lakimi dhe zgjedhimi, hollësia e nyjeve, dhe e përemrave e të tjera bukuri të kësaj gjuhe, që jo vetëm asnjë nga gjuhët e sotme nuk i ka, por as gjuhët e vjetra nuk i kanë, na tregojnë që shqipja është një gjuhë shumë e vjetër dhe na vjen nga kohët e qëmotëshme e ruajtur e paprishur dhe e pandryshuar. Shënja e kombit është gjuha. Çdo komb njihet me anë të gjuhës. Ata njerëz që harrojnë apo nuk flasin më gjuhën e tyre, me kalimin e kohës bëhen qytetarë të atij kombi që i flasin gjuhën. Shumë qytetërime që janë zhdukur mos pandehni se vdiqën ose u vranë të gjithë, jo, por u përzien me kombe të tjerë dhe morën gjuhën e tyre dhe u bënë pjesë e tyre.
Kështu u zhdukën Maqedonasit, Thrakët, Frigasit, dhe shumë popullësi të tjera që nuk ishin pellazgë d.m.th. shqiptarë si ne, pra këto popullësi sot nuk janë por u zhukën dhe u harruan sepse humbën gjuhën e tyre. Por shqiptarët e atij vendi që sot quhet Shqipëri e kanë ruajtur fort mirë gjuhën e tyre, dhe kështu edhe sot në këtë vend flitet gjuha e Pellazgëve të lashtë.
– Si kanë mundur shqiptarët të ruajnë gjuhën e tyre të plotë e të paprishur për një kohë kaq të madhe?
– Si ka mundësi që gjuha shqipe nuk është prishur dhe nuk është ndryshuar edhe pse nuk ka pasur shkronja dhe libra, dhe duke mos qënë e shkruar dhe duke mos e mësuar nëpër shkolla, kur gjuhë të shkruara dhe të krijuara me kujdes të madh janë prishur aq shumë sa sot quhen gjuhë të tjera?
Përgjigja e këtyre pyetjeve është fare e lehtë: Shqiptarët e kanë mbajtur gjuhën dhe kombin e tyre jo me shkronja, jo me dituri dhe sa me qytetërim, por vetëm me pastërti, duke qënë gjithmonë vetëm dhe duke mos u përzjerë me të tjerë, dhe duke mos futur të huaj në vendin e tyre. Të qëndruarit larg nga e gjithë bota, nga dituritë, nga tregëtia me një fjalë të jetuarit nëpër male, u ka ruajtur shqiptarëve kombin dhe gjuhën.
Se përse shqiptarët nuk kanë menduar të shkruajnë gjuhën e tyre, kjo është një çudi e madhe. Nuk flasim për ato fise të vegjël dhe të shpërndarë të Pellazgëve dhe të Ilirëve të vjetër, sepse ata duke jetuar nëpër male nuk kishin nevojç që të shkruanin dhe as nuk u vinte ndër ment një gjë e tillë. Por Maqedonasit që kishin një mbretëri të sofistikuar, ashtu edhe mbretëria e Pirros në Epir dhe e Teutës në Iliri përse nuk patën nevojë që të shkruajnë gjuhën e tyre? Filipi i Maqedonisë që donte që të zgjeronte mbretërinë e tij dhe të pushtonte Greqinë, përse nuk bëri të shkruhej gjuha e tij ashtu si greqishtja?
Aleksandri i Madh le të themi që nuk pati kohë, por Ptolemenjtë që zgjuan diturinë dhe gjuhën greke në Aleksandri, si nuk menduan për gjuhën e tyre që ti bënin një palë shkronja, duke parë të gjithë kombet e Azisë dhe të Egjiptit që shkruanin cilido në gjuhën e tij? Romakët mësonin filozofinë në gjuhën greke, por kishin bërë shkronja edhe për gjuhën e tyre latinishten, kështu që shumë gjëra i shkruanin dhe i lexonin në këtë gjuhë.
Johan George von Hahn (1811-1869), filologu i madh gjerman, ka shkruar shumë të vërteta për Shqipërinë, dhe ka gjetur në një vend të Shqipërisë një gur të shkruar shqip me disa shkronja të cilat u ngjajnë shumë shkronjave fiqinishte edhe duken të marra prej atyre por pa qenë vetë ato.
Por këto shkronja nuk janë parë gjetkë, dhe as dihet që të kenë qenë të përdorura në Shqipëri. Disa varre dhe të tjerë gurë të shkruara me shkronja greke në Azinë e Vogël afër Angoresë, si edhe disa të tjerë të shkruara me shkronja latine në Etruri të Italisë, gjuha e të cilëve (gjuha e shkruar mbi varret dhe gurët) nuk është as greqisht as latinisht, duken të jenë shkruar në gjuhën shqipe prej Frigasve dhe Etruskëve të vjetër, të cilët ishin Pellazgë d.m.th. shqiptarë. Kuptohet që shqiptarët e vjetër kanë shkruar gjuhën e tyre me ato shkronja që njihnin, kështu që ata shkruanin herë me shkronja arabe, herë me shkronja greke dhe latine. Kjo ka ndodhur sepse shqiptarët nuk kanë menduar kurrë që të përgatitnin një palë shkronja për të shkruar gjuhën e tyre: dhe gjuha shqipe kishte mbetur deri në kohën tonë gjuhë e pashkruar.”