Shqiperia viti 1308 dhe përshkrimin real nga dorëshkrimi mesjetar Descriptio Europae Orientalis, si dhe burime shkencore.

Nga Dr. Liliana Pere.

Hulumtim 

Shqiperia vitii 1308 dhe përshkrimin real nga dorëshkrimi mesjetar Descriptio Europae Orientalis, si dhe burime shkencore.

🇦🇱 Shqipëria e vitit 1308

Një rrëfim historik me fakte, analiza dhe shpjegime të thelluara

 Fakti 1 – Një burim i rrallë: Dorëshkrimi i vitit 1308

Në pranverë të vitit 1308, një klerik dominikan francez shkroi një përshkrim të Ballkanit Lindor për Charles, Kont i Valois’it, me qëllim përgatitjen e një kryqëzate kundër Bizantit. Teksti, i titulluar Anonymi Descriptio Europae Orientalis, përmban përshkrimin më të hershëm të hollësishëm për Shqipërinë në shek. XIV.

 Shpjegim:

Autori përmend Shqipërinë jo thjesht si një rajon gjeografik, por si një “krahine të madhe e njerëz të armatosur mirë”, që e dallon nga Greqia dhe Serbia. Ky është dokumenti i parë ku Shqipëria paraqitet me emrin e saj dhe me identitet të veçantë territorial dhe kulturor.

Fakti 2 – Struktura politike: pa mbret, por me princër lokalë

Në vitin 1308, Shqipëria nuk kishte një mbretëri të vetën të unifikuar. Ajo ishte pjesë e asaj që njihet si Mbretëria e Arbërisë (Kingdom of Albania), e themeluar nga Karl Anzhu i I-rë më 1272, por qeverisja reale ishte e shpërndarë mes princërve vendas, si:

Muzakajt në Berat

Thopiajt në Krujë dhe Mat

Gropajt në Dibër

Blinishtët në Zadrimë

 Shpjegim:

Sundimi ishte feudal dhe fragmentar. Çdo fis ose “sambet” kishte një lloj autonomie ushtarake dhe ekonomike. Vetëm Durrësi ishte nën kontroll të drejtpërdrejtë nga Anzhuinët, për shkak të rëndësisë së tij portuale dhe rrugës Via Egnatia.

 Fakti 3 – Territori dhe natyra: lumenj, male, tokë pjellore

Autori përmend katër lumenj kryesorë që ujitnin Shqipërinë:

Ersenta = Erzeni

Mathia = Mati

Scumpino = Shkumbini

Epasa = Osumi

Toka ishte e pasur për mish, djathë dhe qumësht, por jo shumë për grurë dhe verë.

 Shpjegim:

Kjo tregon një strukturë blegtorale të ekonomisë – dominonte rritja e bagëtive, jo bujqësia e specializuar. Rajonet malore si Tomorrica, Dibra, Pulti, ishin më shumë fshatra sesa qytete të zhvilluara.

 Fakti 4 – Qytetet dhe fshatrat

Vetëm Durrësi përmendet si qytet me rëndësi të vërtetë urbane. Të tjerat – si Berati, Kruja, Pulti, Këlcyra, Dibra, Tomorrica – përmenden si krahinë rurale me banorë të qëndrueshëm, që jetonin në shtëpi dhe paguanin haraç.

 Shpjegim:

Popullsia ishte e ndarë midis jetës nomade të luftëtarëve që lëviznin me kampe (tenda) dhe jetës fshatare të qëndrueshme. Ky kontrast i brendshëm do të ushqente më vonë ndarjet midis fiseve dhe popullsive qytetare.

 Fakti 5 – Pamja fizike dhe përshkrimet etnografike

Sipas autorit:

Shqiptarët kishin sy të përhimtë që ndriçonin natën

Kishin qen të egër, sa vrisnin si luanë

 Shpjegim:

Këto përshkrime janë të ngarkuara me mitologji dhe perceptim europian mesjetar mbi “të tjerët”. Syri që sheh natën mund të nënkuptojë aftësi për orientim në errësirë, ndërsa qentë luftarakë flasin për funksionin ushtarak të kafshëve në jetën shqiptare.

 Fakti 6 – Gjuha: identitet gjuhësor i veçantë

Autori shkruan qartë: “Shqiptarët flasin një gjuhë të ndryshme nga latinishtja, greqishtja dhe

 sllavishtja.”

 Shpjegim:

Kjo është një ndër dëshmitë më të hershme për ekzistencën e gjuhës shqipe si idiomë unike në Ballkan. Sipas Robert Elsie, ky është një tregues i pavarësisë kulturore që shqiptarët ruajtën pavarësisht ndikimeve të huaja.

 Fakti 7 – Feja: midis katolicizmit dhe ortodoksisë

Në shumë krahina, feja ishte e dyfisht, disa ishin katolikë, disa skizmatikë (ortodoksë). Por autori thekson: “Nëse predikon katoliku, ata tregohen si të vërtetë latinë.”

 Shpjegim:

Kjo tregon se në vitin 1308, katolicizmi kishte depërtuar shumë, veçanërisht në zonat afër Durrësit dhe bregdetit, për shkak të misionarëve dominikanë dhe françeskanë.

 Fakti 8 – Studiues të huaj që kanë analizuar dorëshkrimin

Robert Elsie – studiues kanadez për historinë dhe gjuhën shqipe

Oliver Jens Schmitt – historiografi më i thelluar për mesjetën shqiptare

Radu Florin Madgearu – mbi strukturën ushtarake të rajonit

Krzysztof Grzesik – botues i analizës së dorëshkrimit origjinal të 1308

 Fakti 9 – Rruga kryesore: Via Egnatia

Durrësi ishte porta e Via Egnatia, një rrugë antike romake që lidhte Adriatikun me Selanikun dhe më pas me Kostandinopojën. Ajo përdorej për tregti, ushtri dhe misionarë.

Shpjegim:

Kjo rrugë bëri që Durrësi të jetë qendra strategjike e Perëndimit, andaj u përzgjodh si baza e Princit të Tarantos dhe porti i planifikuar për ushtrinë e kryqëzatës.

 Fakti 10 – A kishte flamur? A kishte alfabet?

Flamur kombëtar shqiptar nuk ka dëshmi në 1308 – vetëm më vonë me Skënderbeun (shek. XV).

Nuk kishte alfabet shqip të përdorur zyrtarisht.

Por ekzistonin forma gojore dhe zakone ligjore që kalonin brez pas brezi.

 Shqipëria e vitit 1308 paraqitet si një tokë me identitet të veçantë, gjuhë të panjohur, popullsi luftëtare dhe kulturë të qëndrueshme, ndonëse e fragmentuar politikisht.

Ja një prezantim vizual dhe i detajuar i hartës së Shqipërisë sipas Descriptio Europae Orientalis (1308), krahinave, qyteteve, rrugëve dhe elementeve kryesore – me shpjegime për çdo pjesë:

 1. Hartë e përgjithshme e mbretërisë Anzhuine dhe krahinave shqiptare (1308)

Zona e përfshirë me ngjyrë rozë tregon kufijtë e përafërt të “Mbretërisë së Arbërit” – që varionin nga Durrësi në bregdet deri te Dibra dhe Pulti në lindje; përfshin Beratin, Krujën, Tomorrin dhe Këlcy­r­ën.  

 2. Qytetet dhe vendet kryesore

Vendbanim/gjë

Emri mesjetar

Pozicioni dhe rëndësia në 1308

Durrësi Duracium

Qendra kryesore urbane dhe port tradit

Berat

Berat Qendër e familjes Muzaka, qytet me influencë lokale

Krujë Kruya Shtyllë politike pranë fisit Thopia

Pult Pultum Zona e fortifikuar, kontrollue nga Gropajt

Dibër Dibra Fshat i rëndësishëm i kohezionit kombëtar

Këlcyra Clisara Pikë fitimie dhe ekonomike midis malinës dhe bregut

Tomorrica Tomorista Zona malore – kultivon bletë, bagëti dhe pemë

Shpjegim: Këto vende pasqyrojnë një model të përzier të jetës urbane dhe rurale, me Durrësin si port strategjik dhe qytetet e tjera si qendra feudo-familjare.

 3. Rruga kryesore: Via Egnatia

Nis nga Durrësi, ndjek lumin Shkumbin (Scumpino), kalon male si Candavia (Jabllanicë), kalon pranë liqenit të Ohrit, dhe vazhdon në Selanik e më tutje. Kjo rrugë ishte arteria kryesore e transportit, ushtrisë dhe misionarëve ‑ rreth 1 120 km e gjatë  .

Pikat e veçanta: Ad Quintum, afër Librazhdit (prag lëshimi te dy degët që vinin nga Durrësi dhe Apollonia)  .

Është rruga që lidh botën perëndimore me lindjen – Romë–Byzant, një pikë strategjike për kapjet ushtarake dhe tregtinë.

 4. Relievi dhe lumenjtë

Katër lumenjtë kryesorë:

Erzeni (Ersenta) – lum i madh për finanacia dhe bagëti, afër Durrësit.

Mati (Mathia) – në zonën e Thopiajve, burim jetese bujqësore dhe blegtorale.

Shkumbini (Scumpino/Genusus) – arteria e rrugës antike, lidh Gjirin me lindjen.

Osumi (Epasa) – në jug, në zonën malore të Tomorrist; ujë jete për Tantën dhe brezat fshatarë.

Shpjegim: Këto lumenj ishin kolona ushqimi, transporti dhe jetese për komunitetet e asaj kohe, dhe bashkuar me relievin malor, përcaktonin kufij kulturash dhe politikash.

 5. Kufijtë e krahinave sipas raportit të vitit 1308

Muzakajt në Berat, rreth pazareve dhe rrugëve tregtare.

Thopiajt mbulonin Matin, Krujën, zonat në veri-lindje.

Gropajt ishin predominant në Dibër dhe Pult, për zotërim të zonave malore.

Blinishtët në zonën e Zadrimës si fis ujqrësh blegtorale.

Këlcyrë, si port i rëndësishëm në rrugë tregtare malore dhe bregdetare.

 6. Ndërtimet e pasura historike

Ura e Kamarës (Elbasan) e lidhur me Shkumbinin – pikë strategjike historike në rrugën e karvanëve  .

Kalaja e Elbasanit – e ndërtuar në antikitet, transformuar ndër shekuj; në 1308 shërbente si pikë kontrolli për egnatinë  .

Ad Quintum – stacion i rëndësishëm midis Durrësit dhe Apollonisë  .

 7. Interpretim i pasqyrës historike

Kjo hartë dhe zgjatja e krahinave tregojnë:

Durrësi si qendër politike, ekonomike dhe militare.

Muzakajt-Amplituda, Thopiajt-Fisi i Matit, Gropajt – struktura që formësuan identitet fisnor shqiptar.

Rruga e fuqishme ushtarako-tregtare – Via Egnatia – si ndërmjetës në identitetin nacional në formim.

Lumenjtë e maleve shënojnë kufijtë natyrore dhe identitetin e përbashkët kulturor.

 8. Përmbledhje

Hartat prezantojnë Shqipërinë e 1308 si territor i fragmentuar, me fiset që kishin autoritet të brendshëm.

Durrësi dominon me të gjitha tiparet e një qyteti mesjetar – port, rrugë, administrim latin.

Krahinat e brendshme ishin të organizuara rreth zemrave fisnore, të lidhura me lumenjtë dhe rrugët.

Rrugët dhe lumenjtë krijonin rrjetin ekzistencial midis jetës rurale, fisnore dhe të egnatizmit administrativ latin.

Shqipëria e vitit 1308, sipas Descriptio Europae Orientalis, e ndërtuar mbi toponime origjinale dhe interpretime shkencore:

1. Raioni i “Mbretërisë Anzhuine” në Durrës

🌐 Zona rozë në hartë përfshin bregdetin deri në brendësi – nga Durrësi (Duracium) te Dibra dhe Pulti, emra tregues të zotërimeve lokale në vitin 1308  .

2. Qytetet dhe zonat kryesore

Durrësi (Duracium) – port strategjik, qendër urbane e Anzhuinëve

Berati – selia e Muzakajve, krahinë feudo-familjare

Kruja – në kontrollin e Thopiajve

Pult (Pultum) – territor i fortifikuar, nën Gropajt

Dibra (Dibra) – krahinë kryesore fshatarësh dhe bagëtie

Këlcyra (Clisara) – pasur për tregti dhe fruta

Tomorrica (Tomurista) – zonë malore dhe blegtoria  

3. Rruga kryesore: Via Egnatia

Kalon nga Durrësi përmes Shkumbinit, Librazhdit, Elbasanit dhe Pogradecit, deri në Ohër dhe më tej në Selanik–Konstandinopojë. Ishte rruga kre! për misione ushtarake, zyrtare dhe tregtare  .

4. Rrjedhat kryesore ujore

1. Erzeni (Ersenta) afër Durrësit

2. Mati (Mathia) – në veri-lindje

3. Shkumbini (Scumpino) – aks qendror

4. Osumi (Epasa) – jug

Këto lumenj ishin themeli për jetën rurale dhe ndërtimi i fshatrave  .

5. Kufijtë e fiseve dhe krahinave

Fis Krahinë/territor

Muzakajt rreth Beratit

Thopiajt Mat–Krujë, veri-lindje

Gropajt Pult–Dibër

Blinishtët zona e Zadrimës

Matarangat jug-perëndim

Këlcyrë–Clisara ndërthur port–mali

 Këto struktura pasqyronin një model feudo-familjar, me pushtet lokal, por të një bashkësie për rrugë, tregti e fe.

6. Ndërtimet strategjike

Kalaja e Durrësit kontrollonte rrugën kryesore dhe hyrjen nga deti.

Kalaja e Pultit dhe Dibra siguronin mjet mbrojtjeje në lindje.

Kalaja e Elbasanit përforconte Via Egnatia-n në pjesën qendrore  .

7. Interpretim historik i hartës

Durrësi mbante mbizotërim administrative dhe tregtare.

Krahinat e brendshme dëshmonin strukturën fisnore, të lidhur me lumenjtë dhe malin.

Via Egnatia ishte rruga që “ujiti” Shqipërinë me kulturën perëndimore.

Kufijtë natyrorë si lumenjtë dhe malet ndistronin identitetin kulturor dhe politik.

Kjo hartë përmbledh një Shqipëri të vitit 1308 – territor i fragmentuar, me Anžhuinët që kontrollonin portin, fise që sundonin brenda kopësëve natyrore, dhe një rrjet rrugësh e lumenjsh që krijonin lidhjet e para kombetare

 Autorët e huaj që kanë shkruar për Shqipërinë e vitit 1308 dhe dorëshkrimin Descriptio Europae Orientalis

1. Autori anonim dominikan – një klerik francez, me gjasë nga Urdhri i Predikuesve, shkroi në pranverën e vitit 1308 për Kontin Charles të Valois, një përshkrim të hollësishëm të Europës Lindore, me theks të veçantë mbi Shqipërinë. Dorëshkrimi mbetet një nga dokumentet më të hershme dhe më të rëndësishme ku Shqipëria paraqitet me emër, identitet, gjuhë dhe strukturë politike të veçantë.

2. Olgierd A. Górka – historian dhe studiues polak, botoi për herë të parë dorëshkrimin origjinal latin në vitin 1916 në Krakov, duke e bërë të mundur që bota akademike ta njohë tekstin e vitit 1308 si “Descriptio Europae Orientalis”.

3. Robert Elsie – albanolog kanadez, përkthyes dhe studiues i njohur, analizoi pjesë kyçe të dorëshkrimit në veprën “Early Albania: A Reader of Historical Texts” (2003), duke nxjerrë në pah dëshminë e hershme për gjuhën shqipe, organizimin shoqëror dhe besimin fetar të shqiptarëve të Mesjetës.

4. Ryszard Grzesik – historian polak i specializuar në mesjetën e Europës Lindore, ka përgatitur një version të komentuar kritik të dorëshkrimit, me analiza gjuhësore dhe kontekst historik.

5. Dragana Kunčer – studiues dhe filologe e Europës Juglindore, ka kontribuar në përkthimet dhe interpretimet e mëvonshme të tekstit në gjuhë moderne si serbishtja, kroatishtja dhe rumanishtja.

6. Oliver Jens Schmitt – historian zviceran dhe një nga studiuesit më të rëndësishëm të historisë mesjetare shqiptare, ka analizuar strukturat politike dhe raportin midis krahinave shqiptare dhe pushteteve të huaja në veprat e tij si “Skënderbeu” dhe “Shqiptarët: Një histori e shkurtër”.

7. Radu Florin Madgearu – studiues rumun dhe ekspert në fushën e historisë ushtarake të Ballkanit, ka shkruar mbi strukturën mbrojtëse dhe strategjinë e krahinave shqiptare, duke vendosur Shqipërinë e vitit 1308 në kontekstin më të gjerë të përplasjes latine-bizantine në librin “The Wars of the Balkan Peninsula”.

8. Antony R. Leopold – historian britanik që ka hulumtuar mbi përshkrimet perëndimore të Europës Lindore gjatë Mesjetës dhe raportin e tyre me planifikimet ushtarake e fetare të kohës.

9. Judit Csákó – studiuese hungareze, e cila ka kontribuar në përkthimin, analizën filologjike dhe krahasimin e Descriptio Europae Orientalis me burime të tjera mesjetare europiane.

 Përmbledhje

Këta autorë dhe studiues përfaqësojnë një mozaik ndërkombëtar që ka kontribuar në ndriçimin e njërës prej dëshmive më të hershme dhe më të çmuara për Shqipërinë si identitet i veçantë në Europën e shekullit XIV. Falë tyre, sot kemi një kuptim më të qartë për strukturën politike, gjuhësore, fetare dhe kulturore të Shqipërisë së vitit 1308.

Nga:

Dr.Liliana Pere.