Search Results

'Thirrje zgjimi': Reshjet e ulëta të borës në Himalaje kërcënojnë sigurinë e ujit, paralajmëron studimi 'Thirrje zgjimi': Reshjet e ulëta të borës në Një studim i kohëve të fundit ka paralajmëruar se shkrirja e dëborës në Himalaje, e cila siguron rreth një të katërtën e ujit për 12 pellgjet kryesore të lumenjve në rajon, është në rrezik për shkak të reshjeve jashtëzakonisht të ulëta të borës në vitin 2024. "Kjo është një thirrje zgjimi për studiuesit, politikëbërësit dhe komunitetet në rrjedhën e poshtme," tha Sher Muhammad nga Qendra Ndërkombëtare për Zhvillimin e Integruar Malor (ICIMOD). "Akumulimi i ulët i borës paraqet një rrezik serioz për mungesën e ujit, veçanërisht këtë vit." Himalajet furnizojnë me ujë rreth 240 milionë njerëz në male dhe 1.65 miliardë njerëz në luginat e lumenjve më poshtë. Ndryshimet klimatike po shkaktojnë reshje të çrregullta, duke ndikuar në nivelet e borës. Këtë vit, reshjet e borës ranë sa gati një e pesta nën normalen në të gjithë rajonin Hindu Kush dhe Himalaja. Pellgu i Ganges pati qëndrueshmërinë më të ulët të borës me 17% nën mesataren. ICIMOD ka monitoruar borën për më shumë se dy dekada, duke vënë në dukje vitin 2024 si një anomali të rëndësishme. Autoriteteve u kërkohet të trajtojnë në mënyrë proaktive thatësirat e mundshme. Nivelet e qëndrueshmërisë së borës këtë vit janë të dytat më të ulëta në 22 vitet e fundit, duke zbritur ngushtë rekordin prej 19% në vitin 2018. Pellgu i lumit Helmand në Afganistan regjistroi qëndrueshmërinë e dytë më të ulët të borës me 32% nën normale. Pellgu i lumit Indus ishte 23% nën normalen, ndërsa pellgu i lumit Brahmaputra, që përfundon në Bangladesh, kishte qëndrueshmëri të borës "veçanërisht nën normale" në 15%. Miriam Jackson, një specialiste e lartë e kriosferës në ICIMOD, u kërkoi autoriteteve "të marrin masa proaktive për të adresuar situatat e mundshme të thatësirës".

Mimoza Karagjozi Kore Qëmtime në “Studime etimologjike në fushë të shqipes” të Eqrem Çabejt nga Mimoza Karagjozi Kore “Studime Etimologjike në fushë të shqipes” prej shtatë vëllimesh e E. Çabejt zë kryet e vendit në studimet tona albanologjike duke qenë një vepër e gjerë që ngërthen një studim të thelluar diakronik të leksikut të shqipes. Në këtë punim do të qëmtohen mesazhet shkencore që vinë deri në ditët tona, duke i dhënë vlerën e bashkëkohësisë kësaj vepre. Është vërejtur veçantia e një gjuhe e metode vetjake koherente në të gjithë veprën duke e bërë atë origjinale, të dalluar edhe për maturinë dhe lirinë e kombinimit, të paraqitura me objektivitet shkencor. Duke mos e studiuar leksikun e shqipes vetëm si qëllim në vetvete, por duke parë trajtat e fjalës, jetën dhe shtrirjen e saj, kjo vepër mbetet një kontribut i vyer edhe për studimet e historisë së gjuhës shqipe. Më në detaj është përzgjedhur në mënyrë të rastësishme Bleu III për të cilin jepet edhe një raport midis lemave të huazuara dhe atyre me burim vendas. Vërejtje të përgjithshme Studimet tona albanistike kanë njohur arritje të shënueshme në dekadat e fundit, por kreun e vendit në to e zë, pa dyshim, vepra madhore e emërtuar thjesht nga Eqrem Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”. Kjo vepër në 7 vëllime e pa dritën e botimit dorajdorës, derisa në vitin 2014 u realizua edhe botimi i vëllimit V, botim që plotësoi gjithë këtë korpus të punës prej katër dekadash të Eqrem Çabejt, që u prit me ngazëllim nga gjuhëtarët e veçanërisht ata të fushës, çka gjen shprehjen më të mirë në kumtin e B. Demirajt: “Consummatum est ~ u kompletua!” Puna për studimin etimologjik të leksikut të shqipes filloi në trajtë artikujsh prej tij të cilët u botuan fillimisht në “Buletinin e Universitetit Shtetëror të Tiranës” prej vitit 1960 deri më 1963 dhe në revistën “Studime Etimologjike” prej 1964 deri më 1968. Në vitet që pasuan E. Çabej i plotësoi më tej ato derisa në fundin e viteve ’70 filloi puna për botimin e veprës “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”. Për nevoja të momentit i ishim drejtuar kësaj vepre për të konsultuar etimologjinë e ndonjë fjale të veçantë, jetën e saj, por përpara 2 vitesh, së bashku me dy kolege, u përkujdesëm për redaktimin e të gjithë veprës për ta përgatitur edhe një herë për një botim të ri. Të rrokurit me punë dhe vështrim të kujdeshëm të gjithë kësaj ngrehine madhore që mund të quhet enciklopedi e shqipes, na bëri të kuptojmë më mirë filozofinë e punës, metodën dhe parimet e ndjekura, zgjidhjet racionale e të mbështetura shkencërisht, mesazhet shkencore që arrijnë deri në ditët tona, të cilat i japin ende kësaj vepre vlerën e bashkëkohësisë. Së pari, qysh në krye të herës E. Çabej përcakton qartë se ky punim ka një karakter të dyfishtë, ai është njëkohësisht kritik e ndërtimtar. Ky është një mesazh për këdo që nis një punë shkencore.[1]. Dokumentimi kritik, mbajtja qëndrim, paraqitja e gjendjes së studimit etimologjik të shqipes, vlerësimi objektiv i punës së mëparshme, kjo përbën njërën anë të dukshme të karakterit të përgjithshëm të kësaj vepre. Për këtë me skrupulozitet shkencor, me objektivitet dhe i mbështetur mbi parimet e avancuara të kohës ai shqyrtoi etimologji të dhëna më parë nga studiues të huaj si: G. Meyer, N. Jokl, Stieri, F. Miklosichi, H. Schuchardti, K. Brugmanni, A. Thumbi, W. Meyer‑Lübke, H. Helbigu, G. Weigandi, M. Lambertzi, C. Treimeri, M. Vasmeri, M. Bartoli, A. M. Seliščevi, P. Skoku, H. Barići, S. Puşcariu, O. Densusianu, A. Philippide, A. Rosetti, V. Pisani, V. Georgievi, V. Popovići, C. Tagliavini, S. Manni, W. Cimochowski, H. M. Ölbergu etj. Edhe pse përballë kishte gjuhëtarë të mëdhenj, ai shqyrtoi me kujdes shpjegimet e tyre etimologjike shumë prej të cilave konstatoi se ishin të sakta e të pranueshme, shumë të tjera të diskutueshme e deri të dyshimta e të tjera të shpjeguara pa kujdes ose në mënyrë spekulative. Për shembull, lema pështýj, pështymë ishte shpjeguar nga G. Meyer, Meyer-Lübke prej lat. sputire për sputare. Po kështu sipas tyre kishin shkuar edhe Weigandi, Puşcariu, Tagliavini. E. Çabej e shpjegon si fjalë e mbarë gjuhës, e cila del qysh te Buzuku dhe bazën e ka te një onomatope. Po kështu fjala rend II. “vrapoj, eci me vrap”, të cilën G. Meyer e sillte prej greqishtes e kjo pas sllavishtes. Me këtë pajtohej edhe G. Weigandi. E. Çabej vlerëson shpjegimin e N. Jokl që shihte një fjalë vendi. Për fjalën kaçe “në shpinë, kaliqafë, kaliboç” fjalë e toskërishtes jugore (Gjirokastër) shënuar së pari te Hahni (210). Jo nga turq. kiç “pjesë e mbrapme, vithe” (G. Meyer 182 te kaç), po nga kal-çe, prej kalë + turq. çe. Edhe sinonimet e kësaj: kaliqafë kalaqafë, kaliboç, kalapiç, kalikaç, përmbajnë fjalën kalë, gjithashtu optikalas; sh. kaliqafë, optikalas. Për sufiksin turk -çe në shqipen sh. A. Xhuvani – E. Çabej. (29v.)[2] E mund të vazhdojmë me çerdhe f. të cilën G. Meyeri (446) e mendonte për një huazim të vjetër prej sll. čerda= sll. e vj. kishtare črĕda, kurse E. Çabej e shënon si fjalë vendi. Përveç shqyrtimit të punës së të tjerëve, E. Çabej ndërtoi të gjitha format e fjalës brenda shqipes e nga ana tjetër siç shprehet dhe vete, në rastet kur etimologjia e një fjale, e dhënë prej të tjerëve, paraqitet e drejtë, ai përsëri e përforcoi atë me të dhëna të reja. Në këtë mënyrë ai vlerësoi dhe trashëgiminë e studiuesve shqiptarë edhe pse nuk mund të flitej deri atëherë për studime të mirëfillta etimologjike mbështetur në parime të rrepta shkencore, si: P. Mazreku, N. Keta, E. Mashi, V. Dorsa, J. De Rada, Th. Mitko, N. Gazulli dhe sidomos Dh. Kamarda, K. Kristoforidhi, M. Camaj, A. Xhuvani. Zgjidhjet që kishin dhënë shpesh ishin arbitrare, intuitive, megjithatë ai i vlerësoi dhe shumë prej tyre i pranoi. Koha në të cilën punoi, kishte dhe kufizimet e veta, por ai me guximin dhe paanshmërinë e shkencëtarit mori në shqyrtim dhe citoi deri në detaj edhe punën e atyre që sistemi i konsideroi të padëshirueshëm, madje i kishte dënuar. Edhe pse nuk u pasqyruan në botimin e kësaj vepre, duke u censuruar, në skedat vetjake të E. Çabejt (për të cilat falenderojmë të bijën që na i vuri në dispozicion) gjejmë emrat: B. Palajt, B. Dema, V. Volaj, Sh. Bardhi, M. Camaj[3], veprën « Lahuta e Malcis » e shumë zgjidhje të paraqitura në to i ka pranuar si të drejta. Sigurisht, siç e shpjegon dhe vetë, parimisht ka kaluar në heshtje sprovat e kota të diletantëve pa kompetencë. Mbështetjen më të madhe në nxjerrjen e konkluzioneve të tilla E. Çabej e gjeti te njohja e mirë e gjuhës amtare, e dialekteve e të folmeve shqipe në të gjitha trevat ku jetonin shqiptarë, të dhëna për të cilat vit pas viti që ai punonte, po shtoheshin e për këtë kanë meritë gjithë gjuhëtarët e kësaj periudhe. Mbështetej, gjithashtu në materialin e trashëgimisë shkrimore të shqipes prej të cilave vinin fjalë të vjetra e të pavëna re në studimet e mëparshme. Çabej nuk kishte qëllim që në këtë punim madhor të studionte shqipen si qëllim në vetvete e për vetveten, por synimi ishte më i gjerë se kaq, të përcaktohej nga ana e leksikut karakteri specifik i shqipes dhe vendi i saj në rrethin e gjuhëve të tjera indoeuropiane me një formulim më të prerë nga ç’është bërë gjer më sot, thotë ai. Një punë e tillë duhet të kryhet dhe për sistemin fonetik e sistemin morfologjik të saj, për të arritur në një gjykim më përfundues në këtë çështje[4]. Kjo bëri që në këtë vepër shqipja të gjente një ridimension së brendshmi, të shqyrtoheshin fjalë e trajta të tyre në të gjitha të folmet, dialektet, tekstet e hershme. Kështu për fjalën Çup “kënd, qoshe” ai jep të gjitha variantet në të folmet e shqipes: çep “sqep; kënd, çip, qoshe”, cep “skanj; qoshe, kënd i dalë; sup; sqep”, qep, sqep, thep, çip “kënd, qoshe”, s-qup, sup. Sigurisht që këto okurrenca albanologët e huaj nuk mund t’i jepnin dot. Duke njohur mirë gjuhën amtare, jetën që kishte bërë fjala, rrudhjen e përdorimit të saj, variantet parake e ato të vonshme, shtrirjen brenda e jashtë trevave politike aktuale, të gjitha këto bënë që gjuhëtari ynë të dilte në përfundime të rëndësishme për historinë e gjuhës shqipe, për trevat ku ishin shtrirë shqiptarët e të parët e tyre. Objektiviteti shkencor e përshkon gjithë këtë vepër. E. Çabej nuk mori në shqyrtim vetëm fjalë të cilat mund t’i analizonte, krahasonte e në fund të jepte një përfundim bindës. Ai nuk iu shmang edhe atyre që mbeten ende të pazgjidhura, duke lënë një derë të hapur për ata që do të vijonin të merreshin me etimologji. Nga ana tjetër nuk i vuri vetes detyrë të shtonte me çdo kusht përqindjen e elementit të trashëguar të leksikut prandaj edhe për disa fjalë të shpjeguara si vendase E. Çabej tregoi burimin e huaj, p.sh . edhe pse Meyer, Helbig e Bariç fjalën foshnjë e shpjegojnë si të shqipes E. Çabej e lë të diskutuar, megjithese pranon që shtrihet në të gjitha të folmet. Po kështu gjegjem për të cilën pranon se është fjalë e gjuhës mbarë, sot e vjetruar, por pranon se etimologjitë e gjertanishme janë të gjitha për të hedhur poshtë. U mungon ose mbështesa formale ose kuptimore, disa krejt fantastike.[5] Pasqyrë dhe analizë e vëllimit III Për të parë më konkretisht e shqyrtuar më në detaj, morëm në shqyrtim Bleun III (C , Ç, D) të gjithë kësaj vepre, përzgjedhur në mënyrë të rastësishme prej nesh, ku mund të jepet dhe një pasqyrë e etimologjisë së lemave të përzgjedhura prej tij. Këtij vëllimi për fat të mirë, E. Çabej arriti t’i jepte dorën e fundit, ndryshe nga vëllimet e tjera qe mbetën në dorën e parë. Duke pasur parasysh që ai nuk është një fjalor etimologjik në kuptimin klasik (si p.sh .Fjalori etimologjik i K. Topallit) në të gjenden lema që E. Çabej e gjeti të arsyeshme t’i shqyrtojë duke diskutuar punën e paraardhësve, po kështu gjenden të tjera që nuk kanë përdorim në gjuhën shqipe, por mund të kenë dalë në veprën e dikujt dhe janë bërë objekt analize nga etimologë të mëparshëm, madje dhe ndonjëra e kuptuar gabim prej të huajve, p.sh . dëtónj “i kam një borxh dikuj”. Kjo fjalë-shpjegon E. Çabej- nga sa dimë, nuk ekziston në Shqipëri. G. Meyeri pas gjithë gjasësh e ka marrë prej Zef Kamardës, ose dëshýll m. “humbje në luftë, thyemje” fjalë e përdorur nga Fan Nolit, dëshylli–i Beratit, “Historia e Skënderbeut” (1921) formim pas frgj. désastre, it. disastro: nuk ka hyrë në përdorim të gjuhës. Me këtë duam të theksojmë se një pasqyrë e tillë paraqet pjesërisht gjendjen reale të shqipes kur është shkruar vepra. Kështu do të pritej që pas lemës foljore di të vinin diabet, diademë, diafragmë, diagnozë, diagonale, dialekt, dialog etj. Përkundrazi vinë lema të tilla që sot nuk përdoren dhe shumicës nuk iu dihet kuptimi, ndihen të vjetruara e shumë prëj tyre vinë prej turqishtes : dibá f. “lloj kumashi i mëndafshtë”, dibét m. “cipë e zezë e ndritshme, dibël mb. “i ligshtë etj. Kjo u realizua prej tij me qëllim për të parë karakterin historik të fjalëve. Në këtë vëllim janë parë 849 njësi leksikore (= C 174, Ç 263, D 412), duke përjashtuar variantet dialektore të lemës kryesore, të cilat shpjegohen te shkronja përkatëse e lemës bazë, p.sh . cacpuríq m., mb. lihet pa sqaruar, sepse eshte variant i Spurdhíq ; cagë f.: sh. cak, caherë ndf.: sh. ca ; çeshtíj: sh. teshtíj ; dyzllúk m.; sh. Tozllúk etj. Po i paraqesim të klasifikuara më poshtë lemat e këtij vëllimi : C Ç D fjalë shqipe 119 92 149 =360 greqizma (gjithë etapat) 13 5 16 =34 latinizma 2 2 24 =28 sllavizma 17 35 44 =96 turqizma 5 107 122 =234 veneciane 7 ……. 4 =11 italianizma 4 7 21 =32 arab ..….. ..….. 1 = 1 anglisht ..….. ..….. 1 = 1 arumune 3 ……. …… = 3 spanjisht 1 ……. ……. = 1 etimologji të diskut. 3 12 23 = 38 etimologji dyfishe ..….. 3 7 =10 849 Kjo pasqyrë na krijon një ide të raportit të fjalës vendase me fjalët e huaja, e cila nga vëllimi në vëllim pa dyshim është e ndryshme (shih për vëllimin V B. Demiraj) [6] përveç këtij përpjestimi, kjo pasqyrë është shprehje e historisë së popullit tonë, e kontakteve me kultura e popuj të tjerë, ku dallohet ndikimi më i madh nga gjuhët e pushtuesve historikë, si sllavishtja, turqishtja. Kjo i jep kësaj vepre jo vetëm karakterin e një fjalori thjesht etimologjik, por dhe atij historik e tregon qartë se nuk kemi qenë një popull i izoluar, por jemi përballur me kontakte intesive e të gjata. Këtë e bën më të qartë dallimi prej autorit edhe të fazave nëpër të cilat ka kaluar fjala. Ai bën një shtresëzim kohor të leksikut, kështu e njëjta fjalë ka hyrë fillimisht nga latinishtja e më vonë përsëri nga italishtja duke i dhënë etimologji të dyfishtë fjalës latin, desperare, dhe it. disperare . Në klasifikimin që kemi bërë kemi përdorur vetëm termin sllavizma, por shumë prej tyre janë periferike e të serbishtes, kurse në Jug mbizotërojnë ato prej bullgarishtes, duke nënkuptuar përsëri një faktor historik: Fjala cep m. II. “vile rrushi e vogël ”, Çabej e cilëson : Huazim krahinor prej sllavishtes. Në Veri prej serbokroatishtes, në geg. jugore prej maq. Cepka. Kur sqarimi i etimologjisë të ndonjë zëri të veçantë si në rastin e fjalës druaj druej “kam frikë ” qëllimisht futet në tjetër hulli nga studiues të huaj E. Çabej mban qëndrim, madje me tone të ashpra, që nuk është në natyrën e gjuhës së tij, e thotë është një dështim pseudoshkencor, pjellë e një përpjekjeje sistematike shovene për të mohuar me çdo kusht ndikime të shqipes në rumanishten [7] Ka zëra në këtë vepër që nga përmasat e trajtimit, argumentet e shumta, shembujt nga të gjitha arealet e shqipe, krahasimet me indoevropianishten e gjuhët e tjera mund të përbënin një artikull shkencor siç ka ndodhur me lemën e porsapërmendur sqarimi i së cilës shtrihet nga f. 413-f. 416. Në këtë vëllim sikurse në të gjithë veprën e tij janë trajtuar përveç leksikut të përgjithshëm edhe një varg etnonimesh, antroponimesh e toponimesh që shërbejnë si argumente për probleme themelore siç janë çështja e autoktonisë së shqiptarëve dhe e vendit të formimit të gjuhës shqipe, fjalë e terma të besimeve fetare që hedhin dritë për kohën dhe rrugët e depërtimit të krishterimit: Drin m., emër lumi (shq), Drisht m. emër qyteti (shq), Dorsa familje arbëreshe (shq), Dodë emër personal (lat), Dedë m., emër personal (shq) etj. E. Çabej në studimet e tij e kishte shpallur si një parim themelor idenë se “Gjuhët nuk janë madhësi që ekzistojnë në vetvete; ato janë të lidhura ngushtë me njerëzit që i flasin, me popujt si bartësit e atyre gjuhëve, prandaj historia e gjuhëve në thelb është pasqyrë e historisë së popujve e të kulturave”[8]. Në këtë Ble për shumë zëra janë treguar jo vetëm lëvizjet e fjalëve brenda gjuhës shqipe, por edhe shtegtimi i tyre në gjuhët fqinje: cark m. “vend i thurur me thupra ” fjale e shqipes që ka hyre dhe në arumanisht, rumanisht e greqishte nga njw “thark ”[9]; cilidó ciladó e shqipes ka hyre dhe në arumanishte etj; cerma, ka shkuar prej shqipes dhe në greq. e re, τσέρμα; cime, lloj peshku i vogel ka shkuar dhe në gr. e re veriore, τσίµα; shqip dosë ka shkuar dhe në disa gjuhë fqinje; skr. Dasanče; dashur ka shkuar dhe tek aromunët, dašur, debe f. “enë druri në formë të një gjymi” të vogël ka shkuar dhe në serbokroatishten; degë ka shkuar dhe në aromunishten, deagă; dorëzanë ka shkuar dhe në dialektet e serbishtes, dromsa sh. “thërrime”, me s si në çamërishten, forma që ka hyrë prej shqipes në greqishten e Moresë, vτρóµιζες “groshë të holla”. I gjithë studimi ngërthen punën e palodhur e të përkushtuar të këtij dijetari në të gjitha fushat e studimit historik të gjuhës: fonetikë dhe gramatikë historike të saj, leksikologji dhe dialektologji historike si dhe histori e kulturës shqiptare. Njohja shumë e mirë e tyre bëri që materiali të trjatohet midis maturisë dhe lirisë së kombinimit, duke i dhënë gjithë punës së tij karakteristika unike, vetjake, prandaj i gjejmë me vend fjalët e gjuhëtari austriak H. Ölberg “Është për të ardhur keq që Çabej nuk formoi një shkollë gjuhësore indoeuropiane të tijën”. Do ta përmbyllnim këtë kumtesë me vlerësimin domethënës të I. Ajetit: “Vepra e rëndësishme e E. Çabejt shënon një kontribut të pazëvendësueshëm në studimet e historisë së gjuhës dhe të kulturës shqiptare. Ai i la popullit shqiptar dhe kulturës së tij një vepër, e cila do të mbetet e gjallë si sot, si në motet që do të vijnë.”[10] © 2024 Mimoza Kore. Të gjitha të drejtat janë të autores. Shënim: imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney. Literatura Ajeti, I. (1982) Studime etimologjike në fushë të shqipes, I, Prishtinë. Çabej, E. (1975) Studime gjuhësore, V, Prishtinë Çabej, E. (1982) Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu I, Tiranë. Çabej, E. (1996) Studime etimologjike në fushë të shqipes Bleu IV, Tiranë. Demiraj, B. (2014 ) “Eqrem ÇABEJ: Studime etimologjike në fushë të shqipes”, Bleu V (K-M), SHB Çabej, Tiranë. [1] E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu I, f. 26. [2] E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu V, 2014. [3] pela-t fshm. “dallgët, tallazet”. Këtë fjalë të geg. veriore e dëshmon B. Palaj (HD X 84 shën. 27) si pelat “tallazet e mëdha”, “majet e tallazeve, qi, tânë shkumë rrxohen nëpër valë” për Brebullë të Berishës: s’lanë pelat me dalë kush Drinin; f. 301: kuri “vend i thelluar në dhe” që ka Puka (B. Palaj f.282 Bleu VI. Për kuptimin e parë do pasur parasysh kuri “vend i thelluar në dhe” që ka Puka (B. Palaj),M.Camaj kori “çarranik a thark për bulmet, përpara shtëpisë” në Qerret të Pukës, f.283 B.Vi [4] E. Çabej, Bleu 1. f.27. [5] E. Çabej, Bleu IV, f.267 [6] . B Demiraj, Eqrem ÇABEJ: Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu V (K-M), SHB Çabej, Tiranë 2014, 478 f.; ISBN 978-99956-35-20-6 [7] E. Çabej, Shpjegimi i fjalës rumune prej një *drugia të “substratit”, e afër kinse me irl. drong “çetë”, sll. e vj. kishtare drugъ”shok” etj. te Russu (CL VII 120, Revue de Ling. VIII 2 265, Die Sprache der Thrako-Daker 238v., El. aut. 96v.) është një dështim pseudoshkencor, pjellë e një përpjekjeje sistematike shovene për të mohuar me çdo kusht ndikime të shqipes në rumanishten, Bleu III, f.415. [8] Çabej, Studime gjuhësore, V, Prishtinë 1975, f. 10. [9] E. Çabej, “Ndërkaq fjala greke e aromune (e rumune) nga ana e tyre rrjedhin prej një * cark-u të shqipes, trajtë më e vjetër e thark-ut të sotëm”, Bleu III, f. 16. [10] I. Ajeti, Studime etimologjike në fushë të shqipes, I, 1982, f. 32.

Personalitete/Sami Frashëri (1850-1904) ishte rilindas i shquar, di jetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare Sami Frashëri (1 qershor 1850-18 qershor 1904), rilindës, erudit dhe dijetar i përmasave botërore Sami Frashëri (1850-1904) ishte rilindas i shquar, dijetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare 01/06/2018 Personalitete Sami Bej Frashëri, njëri ndër personalitetet më të shquara të kombit, por edhe i kulturës botërore u lind më 1 qershor të vitit 1850, në fshatin Frashër të Përmetit. Ka vdekur më 18 qershor 1904, në Stamboll. Ai ishte rilindas i shquar, dijetar i madh, shkrimtar, publicist dhe ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në literaturën e huaj është i njohur me emrin Shemseddin Sami. Lindi në Frashër të Përmetit më 1 qershor 1850. Ishte një nga djemtë e Halit bej Dakollarit. Mësimet e para i mori në fshatin e lindjes. Më 1865 së bashku me pesë vëllezërit e tij dhe dy motrat u vendos në Janinë. Këtu së bashku me vëllanë, Naimin, Sami Frashëri kreu shkollën e mesme greke “Zosimea”, ku përveç kulturës së përgjithshme, përvetësoi krahas greqishtes së re e të vjetër edhe gjuhën latine si dhe gjuhën frënge dhe atë italiane. Në Tetovë, nga Mahmut Efendiu (Kalkendelenli Mahmut Efendi), mësoi arabisht, persisht dhe turqisht . Më 1872 u vendos në Stamboll ku zhvilloi një veprimtari të gjerë patriotike për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të popullit shqiptar dhe bashkëpunoi me përfaqësuesit më përparimtarë të lëvizjes demokratike-borgjeze turke. Ishte një ndër organizatorët kryesorë të “Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare” dhe me themelimin e “Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip” (1879) u zgjodh kryetar i saj. Samiu drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe “Drita” dhe pastaj “Dituria” (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një numër të madh artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat “Abetare e gjuhës shqipe” (1886), “Shkronjtore e gjuhës shqipe” (gramatika, 1886) dhe “Shkronjë” (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky traktat u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe i cili mbeti i pabotuar. Gjithashtu ai la në dorëshkrim një përmbledhje këngësh popullore shqiptare. Çështjen shqiptare Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi, sidomos në gazetën turke “Terxhuman-i Shark”. Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to. Çështjen shqiptare dhe historinë e popullit shqiptar Sami Frashëri i trajton edhe në veprat në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare. Si dijetar i madh Sami Frashëri dha kontributin e tij të vyer në disa fusha të shkencës ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke (Kamus-i türki, 1901) i cili ruan vlerën e vet të madhe edhe në ditët e sotme. Fjalori “Kamus-i türki” përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë Samiu ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e një gjuhe letrare. Samiu është edhe autor i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht 1882); turqisht-frëngjisht 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi). Vepra madhore e Sami Frashëri në gjuhën turke është Enciklopedia e tij “Kamus-ul alâm” (1900) në 6 vëllime, ku Samiu u jep një vend tëdukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e Samiut gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohura. Si shkrimtar Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare Sami Frashëri “Besa”, e botuar më 1875 (?) e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq në teatrin perandorak në Stamboll më 1874, një vit para se të botohej. Për popullarizimin e dijeve shkencore shkroj disa libra dhe broshura, të ciat i përmblodhi në “Bibliotekën e xhepit”, hartoi tekste të ndryshme, botoi antologji me pjesë të zgjedhura nga letërsia botërore dhe kryesisht orientale, ai la në dorëshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhësisë dhe e letërsisë. Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar. Ai ka bashkëpunuar me shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta si psh: “” (“Mëngjezi” 1876), ku për një kohë ishte kryeredaktor, (“Java”) etj. Në punën krijuese të Sami Frashëri një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, e kryesisht ato nga frëngjishtja. Ai shquhej për kulturën e tij të gjerë në shumë fusha. Biblioteka personale e tij kishte 20,000 vëllime. Për veprimtarinë patriotike edhe për frymën përparimtare që përshkon veprat e tij Porta e Lartë e ndoqi dhe e persekutoi Sami Frashërin, duke e internuar e izoluar. Vitet e fundit atij i qe ndaluar të dilte nga shtëpia. Atdhetari i shquar vdiq në Stamboll. Titujt e veprave: Gjave (1876) Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet (1899) [2] Besa dramë (osmanisht) [2] Kamus-i Turki fjalor (osmanisht- Kamus al alam enciklopedia e parë osmane e gjeografisë dhe historisë.[2] Kamus-i Fransevi, 1882 Fjalor osmanisht-frëngjisht Kamus-i Fransevi, 1885 Fjalor osmanisht-frëngjisht Kamus-i Arabi, Fjalor arabisht-osmanisht Dheu Është Flori[2] Dashuria e Talatit për Fitneten Himmetu-l-Himam fi neshri-l-Islam SAMI FRASHËRI (1850 – 1904) FIGURA MË E SPIKATUR E RILINDJES KOMBËTARE SHQIPTARE NGA EDITORI 7 JANAR, 2023 12 MINUTA PËR TË LEXUAR 2 COMMENTS Një historiografi e Sami Frashërit, e përkthyer nga gjuha turke SAMI FRASHËRI (1850 – 1904) FIGURA MË E SPIKATUR E RILINDJES KOMBËTARE SHQIPTARE DHE HISTORISË MODERNE TURKE Shemsettin Sami Frashëri, i njohur ndër shqiptarët si Sami Bej Frashëri, ka qenë dhe mbetet një nga figurat më të spikatura jo vetëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, por edhe të vetë historisë moderne turke. Me veprat e tij madhore: /Kamus’i Fransevi (1882-1905, fjalor frengjisht – turqisht), Kamus’i Fransevi (1885, fjalor turqisht – frengjisht), Kamus’ul Alam (6 vëllime, 1889 – 1898, enciklopedi e përgjithshme), Kamus’i Arabi (1898, fjalor arabisht – turqisht, i papërfunduar), Kamus’i Turki (2 vëllime, 1899 – 1900), / Sami Frashëri, si shkrimtar dhe akademik, zuri një vend të patjetërsuar në historinë e kohës ku ai jetoi dhe punoi. Në vijim pashtriku.org boton një historiografi të Sami Frashërit, të përkthyer nga gjuha turke. ( * ) Përgatitës enciklopedish, fjalorësh dhe shkrimtar turk me origjinë shqiptare. Ky është shkrimtari i romanit të parë të shkruajtur me shkronjat truke “Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1872)”, i enciklopedisë së parë turke “Kamus-ul Alam (1889-1898) dhe i fjalorit të parë [në kuptimin e plotë të fjalës] modern turqisht “Kamus-i Turki (1901). Gjithashtu ka shkruar edhe fjalorët “Kamus-i Fransevi” frengjisht dhe “Kamus-i Arabi” arabisht. Së bashku me vëllain e tij të madh Abdyl Frashërin, kanë bërë alfabetin e parë të gjuhës shqipe duke përdorur shkronjat latine dhe ato greke në 1879. Kurse në 1886 ka shkruar një libër mbi gramatikën e gjuhës shqipe. Vëllai i tij, Naim Frashëri, pranohet si themeluesi i poezisë shqiptare. Njëkohëshit (Shemsettin Sami) është edhe babai i Ali Sami Jen, themeluesi i klubit sportiv Galatasaray. Ka lindur në vitin 1850 në Shqipërinë jugore, në një fshat të quajtur Frashër të rrethit të Beratit. Ai është djali i dytë nga gjashtë fëmijët e Halit’it (i ati) të familjes Frashëri. Kurse dy prej fëmijëve të tjerë, Naimi dhe Abduli kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë. Arsimin e mesëm e ka mbaruar në shkollën e mesme Zosimea në Janinë, e cila ndodhet në Greqinë e sotme. Krahas greqishtes së vjetër (dhe te re), frengjistes dhe italishtes, ai mësoi edhe turqisht, arabisht dhe persisht. Meqenëse familja e tij ishte e besimit bektashi, ai zgjodhi të ndiqte rrugën e tyre. Ka punuar një kohë si sekretar (shkruajtës i letrave) i guvernatorit në Janinë. Në 1871 shkoi në Stamboll dhe filloi të punojë në një shtypshkronjë. Gjatë kësaj kohe gjithashtu u mor me botimin (pjesë-pjesë) e romaneve “Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1872-1873)”. Ka punuar edhe në gazetat “Siraxh” dhe “Hadika” te Ebuzzija Teufik’it. Këto gazeta më vonë u mbyllën meqënëse filluan të shkruanin kundër osmanllinjve të rinj. Pas famës që fitoi me shfaqjen e tragjedisë “Majori Plak” të përkthyer nga frengjishtja në 1874, shkruajti dhe vuri në skenë shfaqjen “Besa”, e cila trajtonte problemet e Shqipërisë së asaj kohe. Në 1874 u dërgua në Trablusgarp për të drejtuar punimet në gazetën e vilajetit. Shemsettini qëndroi atje, nëntë muaj. Përpara kësaj detyre ai udhëtoi për në Itali. Me t’u kthyer në Stamboll në 1876 së bashku me Mihran Efendi Nakashjan filluan të botonin gazetën “Sabah”. Kjo gazetë fitoi një popullaritet të madh në një kohë të shkurtër dhe u arrit të botohej me tirazh shumë të madh, gjë që nuk ishte parë, deri në atë kohë, në shtypin turk. Në 1877 qëndroi për një kohë në Rodos dhe punoi si mbajtës i vulave të guvernatorit. Pas kthimit, shkrimin e tij “Shundan Bundan” [Nga këtu për atje] që shkruante tek gazeta Sabah e vazhdoi tek gazeta Tercuman’i Shark. Gjatë kësaj kohe u mor shumë edhe me çështjet e Shqipërisë. Nga njëri krah përkrahte “Lëvizja për Bashkimin Shqiptar” të drejtuar nga vëllai i tij Abduli, nga krahu tjetër dilte kundër ndarjes së Shqipërisë nga Shteti Osman. Në 1880 me urdhër të Sulltan Abdulhamid’it u thirr në pallat dhe filloi punën në Komisionin e Kontrollit Ushtarak si sekretar. Këtë punë e vazhdoi deri në fund të jetës së tij dhe nga përfitimet ekonomike që mori këtu, pati më shumë kohë dhe mundësi për t’iu kushtuar edhe më shumë librave të tij. Gjatë këtyre viteve përktheu librin “Robinson Kruzo” të Daniel Defoe’s dhe librin “Të mjerët” të Viktor Hygo’s. Në vitet 1882-1883 botoi veprën e tij të madhe të parë “Kamus-i Fransevi” (fjalor frengjisht-turqisht) dhe në 1885 një pjesë të po kësaj vepre në turqisht-frengjisht. Si rezultat i kësaj vepre, Sulltan Abdulhamid’i e dekoroi atë me medaljen e nderit. Duke filluar nga viti 1889 dhe për nëntë vjet shkruajti (vetë) dhe botoi enciklopedinë “Kamus-ul Alam” pas së cilës u bë edhe një nga shkrimtarët më me zë në Turqi. Akoma pa e përfunduar “Kamus-ul Alam” në 1896-1897 botoi pjesë-pjesë fjalorin me të gjerë arabisht-turqisht. Arriti të botojë vetëm 504 faqe deri tek shkronja “xhim”. Në 1898 pas rregullimeve që i bëri Shemsettin Sami, u botuan nëpër gazeta një seri artikujsh. Në 1899 filloi të shkruaj fjalorin e parë turqisht-turqshit “Kamus-i Turki” sipas parimeve moderne të asaj kohe. Në 1901 pasi e botoi këtë vepër të madhe, ia dedikoi veten plotësisht kërkimeve mbi gjuhën turke. Në 1902 përgatiti përkthimin e “Kutadgu Bilik” dhe në 1903 të “Orhun Abideleri”. Ai ndërroi jetë në shtëpinë e tij në Erenköy, akoma pa e mbaruar veprën e tij “Ortaçağ Kipçakçası” (Kipçak, është një fis turk që gjatë shekujve XI-XV ka jetuar në brigjet e Detit të Zi, kurse në ditët e sotme jetojnë në Egjipt dhe Siri). Edhe pse me origjinë shqiptare dhe i interesuar drejtpërsëdrejti me çështjet e Shqipërisë, ka mbrojtur përherë modernizimin e shtetit Osman dhe ka theksuar shumë rëndësinë e turqishtes si gjuhë e përbashkët e perandorisë. Për studimin e turqishtes, modernizimin dhe mësimin e saj në fusha të ndryshme, jo vetëm në kohën e Shemsettin Samiut, por në të gjitha kohërat kanë qenë të pakët personat si ai. Fjalori turqisht-turqisht “Kamus-i Turki” është shkruajtur me turqishten osmane dhe përbëhet nga tre gjuhe (turqisht, arabisht, persisht). Fjalëve arabisht dhe persisht, ashtu si edhe në fjalorët e vjetër, i është kushtuar një kujdes i veçantë në përdorimin e tyre në gjuhën e përditshme. Këtyre fjalëve nuk u është dhënë kuptimi i tyre i vërtetë, por kuptimi sipas gjuhës së përdorur turke. Gjithashtu i është kushtuar kujdes i veçantë edhe fjalëve të huazuara nga gjuhët perëndimore. Por ajo që është më e rëndësishmja është se kujdesi më i veçantë i është kushtuar turqishtes (shtylla kurrizore e osmanishtes) dhe etimologjisë së saj. Shemsettin Sami ka mbrojtur përherë çështjen e thjeshtimit dhe turqizimit të gjuhës, prandaj për këtë, shumë herë ka kërkuar që nëse nevojitet t’i kthehet përseri burimeve të turqishtes së vjetër (madje edhe të turqishtes së lindjes [Çağatayca]). Libri “Shqipëria çfarë ishte, çfarë është, çfarë do të bëhet” pishtari i Rilindjes Kombëtare, i përket Shemsettin Samiut. Duke iu mbështetur kësaj vepre, ky bashkë me Naimin dhe Abdulin quhen si kokat e mendjes kombëtare shqiptare. Në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë, në njërin prej shesheve të tij, gjendet edhe busti i Samiut. Libri “Shqipëria çfarë ishte, çfarë është, çfarë do të bëhet” për herë të parë në 1899 u shkruajt në gjuhën shqipe (pa emrin e autorit). Më vonë u botua në frengjisht dhe në 1904 pas vdekjes së Shemsettin Samit ky libër u botua në Sofje (bashkë me emrin e tij si autor) i përkthyer nga gjuha shqipe në turqisht fjalë për fjalë. Historianët turq, në përgjithësi nuk e pranojnë këtë si vepër të Shemsettin Samit, por këtë ngjarje e vlerësojnë si një përpjekje e tij për të rritur edhe më shumë famën e tij në Rilindjen Kombëtare (shqiptare). Duke marrë parasysh interesin e madh që ka treguar Shemsettin Samiu në çështjet turke dhe ato osmane, mendohet se kjo e vërteton në një farë mënyre këtë mendim. Përkundër kësaj nuk ka asnjë pikë dyshimi për autorësinë e tij në veprat e tij shqipe. Romani “Taashuk-i Talat dhe Fitnat” i Shemsettin Samit që nga 1872 filloi të botohej pjesë – pjesë në gazetën “Hadika”. Dhe në verën e vitit 1873 përfundoi botimi i tij. Ky roman që tregon për dashurinë e Talat’it me Fitnat’it, në letërsinë turke vlerësohet si romani i parë turqisht. Vepra e Shemsettin Samit (romani) i shkruar me shkronja turke, është një çështje që nuk është vërtetuar plotësisht nëse ky është romani i parë ose jo. Por, për nga popullariteti që ka fituar, ky është padyshim romani i parë. V e p r a t – Roman Taashuk-i Talat dhe Fitnat (1873) – Teatër Besa (1874) Sejdi Jahja (1875) Gave (1876) Mezalim-i Endulus (nuk është botuar) Vixhdan (nuk është botuar) – Përkthime Florian, Galatée (1773) Dumanoir & d’Ennery – Majori Plak (1874) Daniel Defoe – Robinson Kruzo Viktor Hygo – Të mjerët (1880, mungon vëllimi i fundit) Ali bin Ebi Talib – Esh’ar-i Muntehabe (1900, përkthime nga Divan’i i Ali bin Ebu Talib) – Fjalor dhe Enciklopedi Kamus-i Fransevi (1882-1905, fjalor frengjisht-turqisht) Kamus-i Fransevi (1885, fjalor turqisht-frengjisht) Kamus-ul Alam (6 vëllime, 1889-1898, enciklopedi e përgjithshme) Kamus-i Arabi (1898, fjalor arabisht-turqisht, i papërfunduar) Kamus-i Turki (2 vëllime, 1899-1900) – Librat e gramatikës (gjuhësore) Usul-i Tenkit dhe Tertib (1886) Nev’usul Sarf-i Turki (1891, gramatika moderne turqisht) Elif-ba Turki (1898, libër për mësimin e arabishtes, sipas metodës së re] Usul-i Xhedid-i Kauaid-i Arabije (1910, libër për mësimin e arabishtes, sipas metodës së re) Tatbikat-i Arabije (1911) Përveç këtyreve, ka shkruajtur edhe libra të vegjël mbi astronominë, gjeologjinë, historia e Islamit, antropologjinë, gratë, mitologjinë, gramatikën. Ka mbledhur anekdoda në një botim me dy vëllime “Letaif”. Ka mbledhur fjalë të urta në një botim me katër vëllime “Emsal”. Ka botuar për ciklet shkollore alfabete dhe libra leximi. Njëkohësisht ka botuar edhe disa vepra në shqip së bashku me librin e gramatikës “Abetarja e Shkronjëtorja”. ____________ *) E përktheu dhe e përshtati në shqip: Andi Kallushi, 07. 08. 2010 Burimet: – Shkrimi më me vlerë i shkruar për Shemsettin Samin është bërë nga Prof. Dr. Ömer Faruk Akun dhe kjo është botuar nga Alfa Yayınları Istanbul (1998). – Islam Ansiklopedisi, M.E.B. vëllimi i 11’të, faqet 411-422. http://www.turkceciler.com/semsettin_sami.html *** Një përgjigjie për mohuesit e pellazgëve PELLAZGËT KANË FOLUR KËTË GJUHË QË FLASIM NE SOT, KA THËNË SAMI FRASHËRI “Pa dyshim Pellazgët janë kombi më i vjetër arian i Europës. Ka shumë fakte dhe shumë rrëfime që na tregojnë se Pellazgët që ne na duken si një përrallë për faktin që janë një komb shumë i lashtë, kanë folur këtë gjuhë që flasim edhe ne sot e kësaj dite. Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë. ” – kështu ka shkruar Sami Frashëri në librin “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”. Në vazhdim lexoni një fragment të shkëputur nga ky libër: “Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë. Shqiptarët flasin një nga më të vjetra e më të bukura gjuhë të dheut. Gjuhët që kanë qënë të ngjashme dhe bashkëkohëse me gjuhën shqipe janë zhdukur prej mijëra vjetësh, dhe nuk fliten më në asnjë vend të botës. Në vendin e tyre fliten gjuhët që rrjedhin prej tyre. Shqipja si gjuhë është e ngjashme me greqishten e vjetër, me latinishten, me sanskritishten gjuhë e vjetër e Indisë, me zendishten gjuhë e Persisë së vjetër, me keltishten, me teutonishten etj. Por këto gjuhë që numëruam më sipër janë me të reja se gjuha shqipe dhe kanë mijëra vjet që nuk fliten më, dhe rrojnë të shkruara vetëm në faqet e disa librave shumë të vjetër. Këto gjuhë quhen “gjuhë të vdekura”, dhe shqipja, gjuha jonë që është më e vjetër nga ato është e gjallë dhe flitet edhe sot si në kohën e Pellazgëve. Pa dyshim Pellazgët janë kombi më i vjetër arian i Europës. Ka shumë fakte dhe shumë rrëfime që na tregojnë se Pellazgët që ne na duken si një përrallë për faktin që janë një komb shumë i lashtë, kanë folur këtë gjuhë që flasim edhe ne sot e kësaj dite. Emrat e perëndive që Pellazgët u faleshin, i ka huazuar mitologjia e grekëve dhe romakëve, por edhe shumë fjalë të tjera që historia i ka ruajtur si emra vendesh etj,.. duken që janë fjalë thjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pellazgët kanë folur mijra vjet më parë të njëjtën gjuhë që flasim edhe ne sot, pothuajse pa ndryshime, ose me aq pak ndryshime saqë po të dilte ndonjë pellazg do të mund të flisnim me të si flet një gegë me një toskë. *** Gramatika e gjuhës shqipe, lakimi dhe zgjedhimi, hollësia e nyjeve, dhe e përemrave e të tjera bukuri të kësaj gjuhe, që jo vetëm asnjë nga gjuhët e sotme nuk i ka, por as gjuhët e vjetra nuk i kanë, na tregojnë që shqipja është një gjuhë shumë e vjetër dhe na vjen nga kohët e qëmotëshme e ruajtur e paprishur dhe e pandryshuar. Shënja e kombit është gjuha. Çdo komb njihet me anë të gjuhës. Ata njerëz që harrojnë apo nuk flasin më gjuhën e tyre, me kalimin e kohës bëhen qytetarë të atij kombi që i flasin gjuhën. Shumë qytetërime që janë zhdukur mos pandehni se vdiqën ose u vranë të gjithë, jo, por u përzien me kombe të tjerë dhe morën gjuhën e tyre dhe u bënë pjesë e tyre. Kështu u zhdukën Maqedonasit, Thrakët, Frigasit, dhe shumë popullësi të tjera që nuk ishin pellazgë d.m.th. shqiptarë si ne, pra këto popullësi sot nuk janë por u zhukën dhe u harruan sepse humbën gjuhën e tyre. Por shqiptarët e atij vendi që sot quhet Shqipëri e kanë ruajtur fort mirë gjuhën e tyre, dhe kështu edhe sot në këtë vend flitet gjuha e Pellazgëve të lashtë. – Si kanë mundur shqiptarët të ruajnë gjuhën e tyre të plotë e të paprishur për një kohë kaq të madhe? – Si ka mundësi që gjuha shqipe nuk është prishur dhe nuk është ndryshuar edhe pse nuk ka pasur shkronja dhe libra, dhe duke mos qënë e shkruar dhe duke mos e mësuar nëpër shkolla, kur gjuhë të shkruara dhe të krijuara me kujdes të madh janë prishur aq shumë sa sot quhen gjuhë të tjera? Përgjigja e këtyre pyetjeve është fare e lehtë: Shqiptarët e kanë mbajtur gjuhën dhe kombin e tyre jo me shkronja, jo me dituri dhe sa me qytetërim, por vetëm me pastërti, duke qënë gjithmonë vetëm dhe duke mos u përzjerë me të tjerë, dhe duke mos futur të huaj në vendin e tyre. Të qëndruarit larg nga e gjithë bota, nga dituritë, nga tregëtia me një fjalë të jetuarit nëpër male, u ka ruajtur shqiptarëve kombin dhe gjuhën. Se përse shqiptarët nuk kanë menduar të shkruajnë gjuhën e tyre, kjo është një çudi e madhe. Nuk flasim për ato fise të vegjël dhe të shpërndarë të Pellazgëve dhe të Ilirëve të vjetër, sepse ata duke jetuar nëpër male nuk kishin nevojç që të shkruanin dhe as nuk u vinte ndër ment një gjë e tillë. Por Maqedonasit që kishin një mbretëri të sofistikuar, ashtu edhe mbretëria e Pirros në Epir dhe e Teutës në Iliri përse nuk patën nevojë që të shkruajnë gjuhën e tyre? Filipi i Maqedonisë që donte që të zgjeronte mbretërinë e tij dhe të pushtonte Greqinë, përse nuk bëri të shkruhej gjuha e tij ashtu si greqishtja? Aleksandri i Madh le të themi që nuk pati kohë, por Ptolemenjtë që zgjuan diturinë dhe gjuhën greke në Aleksandri, si nuk menduan për gjuhën e tyre që ti bënin një palë shkronja, duke parë të gjithë kombet e Azisë dhe të Egjiptit që shkruanin cilido në gjuhën e tij? Romakët mësonin filozofinë në gjuhën greke, por kishin bërë shkronja edhe për gjuhën e tyre latinishten, kështu që shumë gjëra i shkruanin dhe i lexonin në këtë gjuhë. Johan George von Hahn (1811-1869), filologu i madh gjerman, ka shkruar shumë të vërteta për Shqipërinë, dhe ka gjetur në një vend të Shqipërisë një gur të shkruar shqip me disa shkronja të cilat u ngjajnë shumë shkronjave fiqinishte edhe duken të marra prej atyre por pa qenë vetë ato. Por këto shkronja nuk janë parë gjetkë, dhe as dihet që të kenë qenë të përdorura në Shqipëri. Disa varre dhe të tjerë gurë të shkruara me shkronja greke në Azinë e Vogël afër Angoresë, si edhe disa të tjerë të shkruara me shkronja latine në Etruri të Italisë, gjuha e të cilëve (gjuha e shkruar mbi varret dhe gurët) nuk është as greqisht as latinisht, duken të jenë shkruar në gjuhën shqipe prej Frigasve dhe Etruskëve të vjetër, të cilët ishin Pellazgë d.m.th. shqiptarë. Kuptohet që shqiptarët e vjetër kanë shkruar gjuhën e tyre me ato shkronja që njihnin, kështu që ata shkruanin herë me shkronja arabe, herë me shkronja greke dhe latine. Kjo ka ndodhur sepse shqiptarët nuk kanë menduar kurrë që të përgatitnin një palë shkronja për të shkruar gjuhën e tyre: dhe gjuha shqipe kishte mbetur deri në kohën tonë gjuhë e pashkruar.”

“Nëna” – Poezi nga Agim Doçi Një jetë tek nëna, kokën e mbështeta Nga gjoksi i saj, unë kurrë s’u ndava Një jetë të tërë, më rriti malli.. Dhe kurrë me nënën, unë nuk e çmalla! Kur isha i vogël, nëna më thoshte; – do bëhesh gjysh, e s’do jetë vonë.! Më mori malli, për të gjith’ nënat sa shumë mallë kam, sa më mungojnë…. Kur isha i vogël, mes qiellit e tokës Më dukej se nëna, më e mirë e botës.. Ish nëna ime …. askush tjetër… Legjenda e nënës, e re dhe e vjetër….. S’je mbretëreshë, as perëndi Ndonëse e gjithë bota, të bie nën gjunjë Fjala e nënës, si me magji Dritë i jep jetës, të bën fatlum.! Do ishte qielli dhe më i kaltër…!? Do ishte hëna më pak e zbehtë?… Do ishte toka, ndoshta më e pasur?! Kur mungon Nëna…nuk është e lehtë. Më merr shpesh malli, ta puth në duar. Më merr shpesh malli, t’ia dëgjoj zërin para pasqyrës… s’e kam harruar Kur Nëna merrte në duar krehërin… Dhe zbukurohej, siç di veç nëna… Kur nga shërbimi kthehej babai. Ia kish zili, madje dhe hëna…! Nga malli i madh..më vjen te qaj. Tani jam plakur, zbardhur nga thinjat Madje dhe mbesat : – O GJYSH! – më thonë. Seç NDJEVA MALL, PËR TË GJITHË Nënat.!!! Sa shumë kam mall…sa më mungojnë. Ju nuk e keni njohur nënën time Ajo hijeshon e buzëqeshur në fotografi Më vjen në ëndrra…më vjen në kujtime Ajo ishte si të gjitha Nënat – det me dashuri Nuk e mbaj mend, të zemëruar Me mall kujtoj, fjalën e ngrohtë Sa dashuri, më ka dhuruar. Në sytë e saj, nuk pashë kurrë lotë. Ndaj themi Nënë, kur na ther zemra! Ndaj vjen çdo natë, nëna në ëndrra! Dorën e saj, e ndjej në gjumë…. Ndonëse më fal, kurrë s’i thashë unë!… Në ëndrra Nënë, po më vjen rrallë Ndonëse tek varri, kam ardhur shpesh Çdo lot i imi, pikon veç mallë Ti nuk më flet, vetëm buzëqesh….. PROMOTED CONTENT Agim Doçi ka lindur më 9 maj 1948.vdiq 24 .06. 2024 Është një poet dhe autor këngësh shumë i njohur shqiptar. Ēshtë arsimuar në Shkodër deri në gjimnaz dhe ka vazhduar më pas studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike. Ka punuar si inxhinier në Montimet Industriale duke marrë pjesë në shumë objekte të rëndësishme si Fabrika çimentosh, Metalurgjik, Superfosfat Laç, Poligrafik Tiranë etj. Në vitet e fundit të '80 ka punuar pranë Kombinatit të Drurit "Misto Mame" si kryeinxhinier për energjinë. Në 1989 dënohet duke u caktuar të punojë me tre turne në fabriken e letër-kartonit. Përfshihet në lëvizjet e dhjetorit 1990. Ēshtë autor i shumë teksteve të këngëve shqipëtare, fituesi i mbi 50 çmimeve, ndër to dhe dy herë perfaqësues me tekstet e tij në Eurovizion. Veçohet bashkëpunimi me kompozitorin Edmond Zhulali në shumë këngë të festivaleve në Shqipëri dhe me mbi 100 këngë për luftën e Kosovës. Mund të përmenden kënge shumë të njohura si "Marrshi i UCK-së", "A vritet pafajsia". Ka botuar disa libra me poezi si 'Hajde dru me pre', 'Rrëzuar mbi vetminë', 'Rituali i kryqëzimit'. Pergatiti. Liliana Pere

Imazhe fantastike dhe ndjesi magjike, që të fal Kep Merli, në Jug të Sarandës, i njohur më herët si “Kepi i Zogut të Zi”, pasi shekuj më parë në këtë vend magjepsës strehoheshin koloni zogjsh shtegtarë, ndërsa shkurret e dendura të mërsinës njiheshin si bimët mitike të Afërditës, Perëndeshës së Dashurisë dhe Bukurisë. Kepi i Stillos (gjerësi 39° 41′ 03” V gjatësi 19° 59′ 02”L). Është kepi më jugor i Shqipërisë dhe del për në det nga vija e përgjithshme me largësi 7 kabël në drejtim jugperëndim. Kepi është shkëmbor dhe duke u larguar nga bregu, formon një majë të rrumbullakët, ku 2.0 milje në V .V L të tij arrin lartësinë 269 m mbi nivelin e detit. Brigjet e kepit janë të lartë dhe thellësitë afër vijës bregdetare janë të mëdha. Barasthellësia 5 m kalon nga vija bregdetare e kepit 40-50 m, kurse barazthellësia 20 m i kalon 220-225 m. Kepi i Stillos eshtë i pastër nga rreziqet e nënujshme. Kepi lidhet me një rrugë këmbësore me fshatin e Vrinës. Ishulli i Vogël Stilo. Ndodhet rreth 3 kabël në juglindje të kepit me të njëjtin emër. Ishulli është shkëmbor dhe pjesërisht i veshur me shkurre me një shtrirje paralele me bregun dhe rreth një kabël në jug të këtij të fundit. Ka një gjatësi rreth 150 m dhe gjerësi 60-65 m. Përreth ishullit thellësitë janë të njëllojta dhe barasthellësia 5 m kalon nga bregu i ishullit 20-25 m. Thellësia ndërmjet bregut e ishullit është 7.3 m. Gryka e Batit. Është grykë e vogël, që formohet ndërmjet kepit të Stilos në jug dhe kepit të Shën Mëhillit, në veri. Kjo grykë futet në kontinent me drejtim VL me gjatësi 3.0 kabël dhe gjerësi të hyrjes 0.6 kabël. Anijet e vogla gjejnë mbrojtje nga erërat dhe deti në drejtim verior, lindor dhe juglindor. Kjo grykë është e hapur nga jugperëndimi dhe pjesërisht nga jugu. Në dy kepet që formojnë grykën e Batit në distancën 3 kabel nga bregu janë instaluar 3 grupe vaskash për rritjen e peshkut, ato janë të rrethuara me shenja për ditën dhe me ndriçim për natën. Lundërtarët duhet të bëjnë kujdes për të kaluar në distancën 2-3 kabël nga vaskat e peshkut. #AlbaniaAllSenses #KepMerli #BeautifulAlbania

Faik Konica: Shqipëria, kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore Shqipëria gjendet e vendosur gjeografikisht në pjesën juglindore të Evropës, në mes të Greqisë dhe Jugosllavisë, me të cilat ka kufij tokësorë dhe e ndan nga Italia deti “i shqetësuar” Adriatik, i quajtur dikur nga Horaci “inquietus Hadriaticus”. Në pjesën ku afrohen më tepër të dy vendet, tek Kanali i Otrantos, një largësi prej vetëm gjashtëdhjetë miljesh e ndan Italinë nga Shqipëria. Italianët e Puljes shpeshherë e quajnë Shqipërinë “I latra sponda”, që do të thotë “bregu tjetër”. Shqipëria u njoh si shtet i pavarur në vitin 1913. Deri në atë kohë ishte skaji më perëndimor i Perandorisë turke otomane. Sikundër u vendos nga ish atëherë gjashtë fuqitë e mëdha, vendi ka një sipërfaqe prej afro 11.000 miljesh katrore, me një gjatësi veri-jug prej afro 180 miljesh dhe nga perëndimi deri në skajin më lindor prej 85 miljesh. I Në kohët e lashta Shqipëria quhej Iliri dhe deri në mesjetën e vonë, pikërisht deri në shekullin e njëmbëdhjetë ajo njihej vetëm me këtë emër. Pastaj, për disa qindra vjet me radhë nisën të përdoren njëkohësisht emrat Arbëri (Albania) dhe Iliri; vetëm nga fundi i shekullit të katërmbëdhjetë emri Arbëri (Albania) fitoi mbi emrin e vjetër. Është interesante të kujtojmë se Shekspiri e ka vendosur në Iliri ngjarjen e një prej komedive të tij më të bukura me titull “Nata e dymbëdhjetë”; shumica e lexuesve nuk e dinë se aty bëhet fjalë për Shqipërinë e sotme. Populli vetë e quan vendin Shqipëri. Nuk dihet çfarë do të thotë emri Iliri. Emri “Arbëri” (Albania) është shpjeguar sikur ka lidhje me rrënjën alp, prandaj do të thotë “vend malor”. Porse kjo është një etimologji popullore; sipas mendimit të dijetarëve një fis me emrin Arbër (Albanë) i dha emrin të gjithë vendit në një epokë të caktuar. Ky proces i shtrirjes së një emri është i njohur edhe për vende të tjera; për shembull krahina e Heladës në Thesali i dha emrin të gjithë Greqisë, emri i fisit të Anglëve në Britaninë e Madhe arriti të përfshinte të gjithë Anglinë, emri i kantonit të vogël Shvic u shtri për të treguar të gjithë Helvetinë, nën formën e re Svicerland. Dyshimi në rastin tonë lind nga fakti se Arbërit (Albanët) nuk kanë luajtur ndonjë rol të veçantë në histori dhe është e vështirë të kuptohet si arritën të mënjanojnë një emër aq të njohur si atë të Ilirisë. Besohet përgjithësisht se emri Shqipëri do të thotë vend i shqipeve; disa të tjerë e lidhin me fjalën shkëmb, pra “vend shkëmbor”. Të dyja këto janë etimologji popullore, të cilat dijetarët i shikojnë me një farë përbuzjeje tallëse. Sipas këtyre dijetarëve emri Shqipëri rrjedh nga fjala shqipe shqiptoj.1 Pra Shqipëri do të thotë “vendi ku njerëzit e kuptojnë njëri-tjetrin”; por edhe kjo etimologji profanëve u duket artificiale. Kjo vjen sikur Anglia të quhej Jes-land. Kjo është diçka për t’u krenuar. Poeti i madh Dante, a nuk e quajti Italinë, në një varg të pavdekshëm “vendi i bukur ku tingëllon si-ja”? (il bel paese dove il si suona). Sido që të jetë puna, etimologjitë popullore, megjithëse nuk mund të merren seriozisht nga pikëpamja filologjike, janë me interes për faktin se shumë herë shërbejnë si pikënisje opinionesh dhe besëtytnish të ndryshme. në Shqipëri është kaq rrënjësor besimi që kjo fjalë do të thotë “vendi i shqipeve”, saqë një besëtytni e çuditshme e ndalon vrasjen e shqipeve; ky shpend për popullin është po aq i shenjtë sa ishte dikur ujkonja për romakët e vjetër. Kjo etimologji popullore duhet të jetë shumë e vjetër, sepse historianët na kanë lënë të shkruar një pohim të sulltan Mehmetit II, i cili pushtoi Kostandinopolin më 1453 dhe i drejtoi vetë ushtritë kundër Shqipërisë. Kur po thyhej qëndresa e një kalaje shqiptare, ai thirri: “Më në fund do të hyjmë në folenë e shqipes”. Etimologjia tjetër popullore, sipas së cilës Shqipëri do të thotë vend shkëmbor, i ka bërë të besojnë shumë njerëz (për çudi edhe disa shqiptarë) që Shqipëria qenka një vend i thatë, joprodhues. Më kujtohet këtu një ngjarje e vogël në Londër më 1913. Një anglez, me qëndrim miqësor ndaj Shqipërisë, e pyeti një delegat në Konferencën e Ambasadorëve, çfarë do të eksportonte Shqipëria për të nxjerrë shpenzimet e mbajtjes së qeverisë. Ai delegati, që kishte lindur jashtë shtetit nga prindër shqiptarë dhe që nuk kishte qenë ndonjëherë në vendin e vet, u përgjigj më shumë me humor se me takt dhe vërtetësi, se Shqipëria do të eksportonte gurë. Kështu pra kemi dy etimologji, që ndonëse asnjëra nuk i përgjigjet së vërtetës, na interesojnë mbasi nga ato kanë zënë fill shumë besime të çuditshme. Më mirë ta lëmë mënjanë çështjen e etimologjisë dhe të mbajmë një qëndrim shkencor, duke pohuar që nuk kemi dokumente të na ndriçojnë me saktësi në lidhje me kuptimin e fjalës Shqipëri (Albania). Le të kujtojmë vetëm tri gjëra; që ky vend në kohët e vjetra u quajt Iliri, në kohët e reja u njoh me emrin Arbëri (Albania), kurse vetë banorët e quajnë atdheun e tyre Shqipëri. Shqipëria rrethohet në të tri anët nga male të papërshkueshme, të cilat kanë formuar një si mur të natyrshëm të paracaktuar për ta veçuar vendin. Në dëm të zhvillimit të marrëdhënieve tregtare dhe të përparimit shoqëror. Nga ana tjetër, pikërisht ky veçim (izolim) ka ndihmuar për ruajtjen e gjuhës, të zakoneve dhe të individualitetit kombëtar. Izolimi i Shqipërisë në të kaluarën ka qenë kaq i madh, saqë historiani i njohur i shekullit të tetëmbëdhjetë Eduard Gibbon pat shkruar se “Shqipëria është një vend që shikohet nga Italia, por është më pak e njohur se brendësia e Amerikës”. Një shkrimtar i sotëm e ka quajtur Shqipërinë “Tibeti i Evropës”. Në letërkëmbimin e Lord Bajronit me Shellin (Shelly), gjendet një letër në të cilën Shelli mundohet të bindë Bajronin të mos shkojë në Shqipëri, për shkak të rreziqeve që mund t’i ndodhin aty. Mendimi i Shellit për Shqipërinë pasqyrohet në këto vargje të Bajronit në veprën “Hailld Harold” Po nisej për në trevë të panjohur, Shumëkush e mburr, pakkush guxon ta shohë Me sa duket Bajroni nuk ua vuri veshin këshillave të mikut dhe u bë një nga miqtë më besnikë që ka pasur ndonjëherë Shqipëria. Rruga më e lehtë për të hyrë në Shqipëri nga deti është të nisesh nga Bari, liman i Italisë. Avullorja komode italiane niset vonë në mbrëmje dhe arrin në limanin e Durrësit në mëngjes herët kur: Agimi lind: me të po çohen brigjet E Shqipërisë së rreptë, shkëmbi i Sulit, Dhe larg të Pindit çuka mjegull veshur, Të lara përrenjsh, të bardhë si dëbora, Me ngjyra mashkullore e kuqërreme, Dhe ndërsa retë nisin të shpërndahen, Spikasin tëbanat e malësorëvet: Këtu bredh ujku, shqipja sqepin mpreh, Zogj, bish, njerëz t’egër zënë e duken, Stuhitë rrotull tundin motin që mbaron. I përmenda vargjet e bukura madhështore nga “Çailld Haroldi”, mbasi aty zënë një vend nderi malet e Shqipërisë, shumë prej të cilave kapin lartësinë tetëmijë këmbë. Madhështia e tyre i bëri kaq shumë përshtypje natyralistit romak Plinit Plakut, saqë disa herë në shkrimet e tij thotë për to se “janë të lakuara si një amfiteatër”. Edhe në ditët tona madhështia e tyre e egër i ka dhënë Shqipërisë emrin “Kopshti Shkëmbor i Evropës Juglindore”2. Mali i Shqipëri, qoftë i lartë ose i ulët, është diçka unikale për profilin e tij me prerje të qartë, për hijeshinë me të cilën drejtohet nga qielli. Ke përshtypjen sikur gjendesh para monumentesh të ndërtuara nga vetë natyra. Këtu e njëqind vjet më parë një piktor peizazhist anglez, Eduard Lir (Lear), vizitoi Shqipërinë dhe ja si e përshkruan Tomorin, malin më të lartë të vendit: “Atje lart ngrihet forma e çuditshme e malit vigan, me njëmijë të çara e gremina, i cili me një thjeshtësi të madhe sundon me vetminë e tij vijat e fushës së pandërprerë”. Nëse udhëtari nuk dëshiron të hyjë nga Veriu ose nga Jugu, por parapëlqen të hyjë nga perëndimi, atëherë, pasi të ketë përshkuar vetëm njëzet milje nga Durrësi, do të arrijë në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë, një vend me pamje natyrore shumë të bukur. Këtu, si padashur të vete mendja menjëherë tek shatërvanët e Trevit të Romës. Artisti që ndërtoi ato shatërvanë kishte ndërmend të paraqiste ujin në të gjitha aspektet: duke rrjedhur si përrua, duke zbritur si ujëvarë ose të qetë si kënetë. Duket sikur Tiranën e ka zgjedhur vetë natyra për të paraqitur të gjitha tipet e maleve, të cilat e rrethojnë qytetin në të katër anët. Mund të shihni shkëmbinj të zhveshur, kodra me pemë, maje të mbuluara me borë dhe çdo gjë që mund të krijojë imagjinata, duke vënë në përdorim ngjyrat dhe hijet. Shqipëria numërohet si një nga vendet më të pasura me ujë të Evropës. Një shumicë përrenjsh dhe burimesh rrjedhin në çdo drejtim. Dhe ata që në tekstet e gjeografisë quhen lumenj – qofshin Drini i Bardhë në Veri, Shkumbini në Shqipërinë e Mesme ose Vjosa në Jug – në të vërtetë janë rryma të fuqishme uji që zbresin nga malet poshtë në lugina drejt detit Adriatik, me një oshtimë të veçantë që i bën të duken si persona të gjallë. Këto janë gjëra piktoreske, por që e vështirësojnë shumë ndërtimin e rrugëve dhe i rritin shumë shpenzimet për ato. Pak kohë më parë autoritetet përuruan një rrugë të re afro dyzet milje të gjatë, dhe për një largësi kaq të vogël ishte dashur të ngriheshin jo më pak se njëqind ura me madhësi të ndryshme. Aty ku nuk ka ura ose lumi është tepër i thellë për ta kaluar më këmbë, kalimi me not është e vetmja mënyrë për të dalë në bregun tjetër njerëz e kafshë. Në Shqipëri lumenjtë më të shumtën e herës bëhen pengesë për komunikacionin. Shumica prej tyre janë të cekët për lundrim dhe gjatë stinës së shirave dalin nga shtrati dhe përmbytin e izolojnë fshatra të tëra për javë e javë me radhë. Tashti në Shqipëri ka mbi njëmijë milje rrugë automobilistike, një pjesë të ndërtuara nën regjimin turk dhe të tjerat nga ushtritë austro-hungareze në Veri dhe forcat italiane në Jug, për qëllime ushtarake gjatë Luftës Botërore.3 Këtyre qeveria shqiptare u ka shtuar edhe qindra milje rrugë të reja. Kështu tani vendi përshkohet nga një rrjet i mirë rrugësh malore, që duke marrë parasysh natyrën e përthyer të vendit dhe lumenjtë e përrenjtë e furishëm, është një sukses i rëndësishëm.4 Për të pasur një ide për rëndësinë e këtyre rrugëve për një vend si Shqipëria, mund të sjellim si shembull faktin se, për të shkuar në qytetin e Jugut Korçë, duhen tri ditë me kalë dhe deri tani vonë kjo ishte e vetmja mënyrë udhëtimi. Me rrugë automobilistike duhen vetëm shtatë orë për të përshkuar të njëjtën largësi, kurse me vënien në veprim të aeroplanit mjaftojnë vetëm dyzetë e pesë minuta. Megjithatë të vetmet rrugë komunikimi në mes të vendeve të vogla të largëta dhe qendrës mbeten akoma shtigjet e ngushta malore, nëpër të cilat nganjëherë mezi kalon edhe mushka. Edhe ato shtigje shpesh bëhen të pakapërcyeshme gjatë muajve të rreptë të dimrit. Është me interes të vihet në dukje se disa milje të rrugës së përmendur Egnatia janë edhe sot në gjendje të mirë përdorimi, një fakt i gjallë ky i gjeniut ndërtues të Romës. Rruga Egnatia (kjo duhet kujtuar) ishte vazhdimi i rrugës së madhe romake Appia, e cila shkonte nga Roma në Brindisi, fillonte rishtas në Durrës e pastaj vazhdonte për në Elbasan, Ohër, Selanik, Bizanc e Jeruzalem; një rrugë me rëndësi të madhe, që, si të thuash, ruan ende gjurmët e këmbëve të legjioneve të Cezarit e të Pompeut. Megjithëse vetëm një pjesë e vogël e vendit është e zhveshur, mbasi në pjesën më të madhe mbulohet nga një bimësi e dendur, prapëseprapë drunjtë e lartë janë relativisht të pakët në Shqipëri; nga këta të fundit gjenden më shumë lisi dhe ahu. Në disa vende ahet janë viganë dhe arrijnë të kenë diametrin dhjetë këmbë. Për çudi fauna është tepër e varfër, me përjashtim të disa kafshëve si: dhelpra e kuqe, shqarri e sidomos derri i egër, i cili gjendet kudo dhe është armiku i ujqve, por shkakton dëme ndër ara. Nga ana tjetër bariu duhet të jetë kurdoherë syhapët për të ruajtur tufën nga sulmet e ujqve, kafshë të egra grabitqare, të cilat, kur bën dimër i fortë, futen deri brenda në fshatra për të bërë pre në njerëz dhe në kafshë. Me shumicë gjenden në Shqipëri edhe dhitë e egra, të cilat gjahtarët i ndjekin këmba-këmbës me javë të tëra; këtë e bëjnë për sport por edhe nga nevoja, sepse kanë një mish shumë të mirë. Një hartograf gjerman, dr. Herbert Luis (Louis), i cili u porosit nga qeveria shqiptare të studionte topografinë e vendit, dhe mbas dy vjet studimesh botoi të vetmen hartë të Shqipërisë të saktë nga pikëpamja shkencore, shkruan se ka kaluar përjashta ditë e net pa mundur të takojë ndonjë kafshë të egër, me përjashtim të një ose dy lepujve5. Kjo shpjegohet me faktin që në të kaluarën nuk ekzistonte asnjë ligj për kufizimin e gjuetisë; dhe gjuetia e vazhduar gjatë tërë vitit mund ta ketë varfëruar vendin në gjah. Por duhet shqyrtuar edhe një aspekt tjetër i kësaj çështjeje. Disa dyshojnë që të ketë pasur ndonjë herë në Shqipëri kafshë të egra me shumicë. Më kanë tërhequr vërejtjen duke më thënë se nga mungesa e drurëve, të cilët janë shkatërruar nga shpërdorimet gjatë shekujve, në një vend ku gjithkush pret por askush nuk mbjell dhe dhitë e egra kanë dëmtuar kudo bimët e reja, është vështirësuar patjetër mbirrojtja e gjahut. Përkundrazi liqenet dhe lumenjtë janë të pasur me trofta, blinj, shojza, peshq të njohur për mishin e tyre të shijshëm. Karakteristikë e klimës shqiptare është ndryshueshmëria e madhe. gjatë bregut të Adriatikut do të takosh të ashtuquajturën klimë mesdhetare, që në vija të trasha, mund të krahasohet me atë të Kalifornisë së Jugut. Në brendësi të vendit mbizotëron ajo klimë që gjeografët e quajnë klimë kontinentale. Këtu lartësia e maleve e ftoh mjaft klimën. II Mbasi dhamë një përshkrim të shkurtër të Shqipërisë fizike, le të shohim tani çfarë i kanë shtuar natyrës shqiptare duart e njerëzve, çfarë qytetesh dhe shtëpish kanë ndërtuar, përveç rrugëve që përmendëm më lart. Shtëpitë shqiptare, me përjashtim të godinave prej qerpiçi të Tiranë dhe të kasolleve prej balte e kashte të Veriut, janë ndërtesa një ose dykatëshe të ngritura me gurë dhe të rrethuara me oborre ose me kopshte. Në pjesën e sipërme kanë ca të çara që populli i quan mazgalla; këto s’janë gjë tjetër veçse frëngji të gjera nga brenda dhe të ngushta përjashta, që shërbenin për t’u mbrojtur, kur hakmarrjet vetjake ishin ngjarje të përditshme. Të gjithë udhëtarët, këtu e një shekull më parë e deri në ditët tona, shtëpinë shqiptare të të varfrit ose të të pasurit, e kanë cilësuar si një kështjellë më interesante brenda se përjashta. J. C. Hobhauz (Hobhouse), më vonë Lordi Brautën (Broughton), i cili udhëtoi nëpër Shqipëri së bashku me Lord Bajronin në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ka botuar një libër të vëllimshëm, ku na jep edhe një përshkrim të shtëpive; “Shtëpitë e shqiptarëve janë shumë të pastra edhe banesat e tyre rrallëherë kanë më tepër se një kat, … gjithashtu janë të fshira mirë dhe, meqë i kanë ndërtuar me kujdes nuk mbajnë lagështirë… Shtëpitë nuk mbështeten njëra tek tjetra, por secila rrethohet nga kopshti i vet. Shtëpia ku bujtëm ne ka përreth një copë tokë prej disa dynymësh, të mbjellë me duhan, rrush dhe pemë frutore; rreth e rrotull kishte një mur prej guri, kurse vetë shtëpia gjendej brenda një oborri, edhe ky i rrethuar nga një mur tjetër, kështu që krijohej një farë fortese. Na ranë në sy në shumë frëngji të vendosura në largësi të barabartë njëra nga tjetra në muret e dhomës ku na pritën. Na thanë se ato frëngji shërbenin për të nxjerrë grykët e pushkëve.6 Brendësia e një banese shqiptare zakonisht paraqitet fare e thjeshtë. Nuk sheh zbukurime të tjera, përveç ikonave në shtëpitë e kristianëve dhe shkronja në ato të myslimanëve. Shumë pak familje kanë tryeza dhe karrige, kurse për fjetje përdorin dyshekë të mbushur me lesh, me pambuk ose me kashtë, që i përgatitin vetë në shtëpi. E vetmja orendi që të bie në sy, shpeshherë është një arkë e gdhendur prej druri lisi, me prejardhje venedikase; në këtë arkë ruhen gjëra të tilla me vlerë si gërshetat e nuses, thesaret e familjes dhe stoli të ndryshme. Praktikisht pjesa kryesore e një dhome dhe qendra e jetës familjare është vatra. Aq i shenjtë është zjarri i ndezur në vatër, saqë një nga betimet kryesore të shqiptarëve është “për këtë zjarr”. Në këto shtëpi vërehet diçka e veçantë, “një notë personale” një shije artistike shpeshherë e pavetëdijshme. Miss Edith Durham na ka lënë këto përshtypje nga një shtëpi shqiptare, kur sapo ishte larguar nga Mali i Zi dhe kishte hyrë në Shqipëri; “Në Podgoricë e takova përsëri karrocierin shqiptar Shanin, i cili në vizitat e mëparshme më kishte shërbyer me besnikëri të madhe. më mori në familjen e vet, ku më ra në sy kontrasti me shtëpitë e malazezëve. Këtu çdo gjë ishte e re flakë, madje e hijshme, sepse shqiptarët kanë prirje artistike, kurse malazeztë jo. Shija e këtyre të fundit është e vajtueshme”.7 Një shkrimtar tjetër anglez thotë këto fjalë për shtëpinë shqiptare ku kaloi një ditë: “Megjithëse shtëpia ishte e një të varfri, ajo ma kënaqi shijen time artistike, jo vetëm me paraqitjen e saj të jashtme piktoreske, por edhe me diçka më tepër. Mbasi u mendova më gjatë, arrita në përfundimin se ajo më pëlqente, ngaqë çdo gjë ishte e punuar nga duart e të zotërve të shtëpisë: qilimi ku ishim ulur, veshjet e punuara me leshin e dhenve të rritur në shtëpi. Edhe gurët e gdhendur, me të cilët ishin ndërtuar muret, kishin kaluar nëpër duart e të zotit të shtëpisë. Çdo gjë aty ishte fryti i një punë dore të ndershme, e një arti të ndershëm, në të vërtetë më të kulluar nga ajo që quhet me këtë emër në rrethet artistike të Evropës, me një qytetërim më të lartë”.8 Qytetet dhe fshatrat shqiptare janë në përgjithësi një grumbull shtëpish me nga një kopsht përreth; por arat i kanë të vendosura ndonjë milje larg shtëpisë dhe çdo shtëpi zotëron disa dynymë tokë. Por ka edhe një tip tjetër shtëpie; ajo që gjendet në mes të tokave të pronarit dhe kështu atë e ndan një largësi e konsiderueshme nga shtëpitë e tjera të fshatit. Një tip të tillë shtëpie e shohim në krahinën e Mirditës (në Veri), ku mund të themi se nuk ekzistojnë në fakt as qytete as fshatra, por mijëra shtëpi të veçuara njëra nga tjetra dhe që i përballojnë vetë nevojat e jetesës. Emrat e vendeve që shohim në hartë tregojnë vetëm qendrën e famullisë ose kishën (e gjithë krahina e Mirditës është katolike). Njëherë më ndodhi t’i bëj një vizitë priftit të një fshati të quajtur Gomsi qe, ku ishte famullitar Atë Kostantin Gjeçovi, një françeskan i ditur, me karakter fisnik, i cili vdiq më vonë në mënyrë tragjike nga dora e vrasësve serbë. Ishte vizita ime e parë në Mirditë dhe më shoqëronte edhe një françeskan tjetër; Atë Gjergj Fishta, poeti kombëtar i Shqipërisë. Pasi admirova koleksionin me objekte e monedha të vjetra greke e romake të Atë Gjeçovit, bëra propozim që të dilnim e të shikonim fshatin. Atë Gjeçovi vuri buzën në gaz. Më tregoi se shtëpia më e afërme ishte dhjetë minuta më këmbë larg; e kështu me radhë edhe të tjerat; me pak fjalë do të na duheshin nja dy orë të mira për të shikuar “katundin”. Në disa fshatra shtëpitë janë aq të shpërndara, saqë priftit i duhet të bëjë deri në gjashtë orë rrugë për t’u gjetur pranë ndokujt në çastet e vdekjes. Ato vende ku shtëpitë janë të grumbulluara afër njëra-tjetrës, shpesh kanë një panoramë shumë të bukur; një udhëtar i shekullit të nëntëmbëdhjetë e solli një fshat shqiptar si model për t’u kopjuar edhe në vende të tjera. Miss Durham na e jep me këto fjalë përshtypjen e parë që i bëri një fshat i vogël shqiptar. “Leskoviku është një vend shumë i vogël; me ndërtesat e tij prej guri i përngjan më tepër një fshati të Uellsit të Veriut, por është i pastër dhe i rregullt”. Disa nga qytetet kryesore të Shqipërisë do t’i përshkruajmë shkurt për rëndësinë e tyre historike. Durrësi, në breg të detit Adriatik, është sigurisht qyteti më i vjetër i Shqipërisë dhe ka qëndruar më këmbë vazhdimisht, që nga themelimi i tij në vitin 627 p.e.re. Dikur metropol madhështor dhe i pasur i kohëve të lashta, në ditët tona është shndërruar në një liman të vogël anemik. Porse dëshmitë e lavdisë së dikurshme e nxitin edhe sot imagjinatën e studiuesit të historisë. Nga Durrësi niste rruga Egnatia dhe po aty, në vitin 48 p.e. re, u zhvillua beteja historike në mes të Cezarit dhe Pompeut. Mendohet se Shën Pali ka mbajtur predikime në këtë qytet. profili i nëntë kullave mesjetare na kujton sundimin e Karlit Anzhu, mbretit të Sicilisë, i cili u zgjodh mbret i Shqipërisë në vitin 1272 dhe mund të quhet si themeluesi i kombit të ri shqiptar, mbasi i dha vendit atë ndjenjë uniteti që nuk e kishte pasur deri atëherë. Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë, megjithëse e vendosur në një pozicion me bukuri të rrallë natyrore, e rrethuar me male nga të katër anët, ka mungesë gurësh, prandaj dhe shtëpitë janë të ndërtuara prej qerpiçi; kjo është diçka fare pak tipike për Shqipërinë. Edhe ndërtesat e reja, vulgare dhe pa shije, me bulevarde tepër të gjera, e bëjnë këtë qytet më të shëmtuarin e vendit. Tirana është themeluar nga turqit aty nga viti 1600; thuhet se emri i saj ka dalë nga shtrembërimi i “Teheran”, kryeqyteti i Persisë. U bë kryeqyteti i Shqipërisë më 1920, atëherë kur Shqipëria rifitoi pavarësinë, fill pas Luftës Botërore. Parapëlqeheshin qytete të tjera si Shkodra dhe Korça, por kishin të metën se gjendeshin tepër afër kufijve, ku mund të ngjanin turbullira. Kruja, kryeqyteti i Shqipërisë gjatë sundimit të Skënderbeut, është një vend shumë i bukur, i ndërtuar në faqe të një mali, prej nga shihet deti Adriatik. Për më shumë se një çerek shekulli, për hir të gjenisë ushtarake të Skënderbeut dhe të aftësisë së tij si burrë shteti, ajo u bë mburojë e krishterimit dhe e lirisë së Shqipërisë kundër pushtimit osman. Emri i Krujës rrjedh nga fjala shqipe “krua”. Pushtuesit e huaj i vunë një emër të ri qytetit (ndoshta sepse emri i vjetër u kujtonte atyre shumë ngjarje të palavdishme, kurse shqiptarëve shumë fitore të shkëlqyeshme) duke e quajtur Ak Hissar, që në gjuhën turke do të thotë “kështjellë e bardhë”. Elbasani është një qytet me rëndësi historike, për faktin se u themelua nga turqit në shekullin e pesëmbëdhjetë (1466). Emri i tij i vërtetë është turk. Mehmeti i Dytë, pushtuesi i Kostandinopolit, e ndërtoi atë në fillim si një fortesë ushtarake dhe kështu ai qytet, që u krijua për shkatërrimin e të tjerëve, më vonë do të luante një rol me rëndësi për shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Turke. Elbasani ka rëndësi edhe për pozitën e tij gjeografike buzë lumit të Shkumbinit, i cili merret si caku që ndan Gegërinë nga Toskëria. Thuhet se e folmja e Elbasanit është më e bukura e Shqipërisë dhe ndoshta për këtë arsye qeveria ka bërë përpjekje për ta ngritur si gjuhë të shkruar zyrtare të mbarë Shqipërisë. më 26 gusht të vitit 1908 në Elbasan u mbajt një kongres arsimor kombëtar, i cili vendosi themelimin e shkollës së parë normale në vend. Të gjitha vendet që përmendëm më lart ndodhen në Shqipërinë e Mesme. Në Veri, i vetmi qytet që i përket Shqipërisë është Shkodra, që njihet nga të huajt më tepër me emrin venedikas Skutari. Ky është një vend i bukur dhe i lavdishëm, me një kala të ndërtuar që në periudhën para romake, me shtëpi të mira e kopshte, me një pazar piktores, me rrugë buzë liqenit, me kuvende katolike dhe xhami myslimane dhe me një histori të vjetër me ngjarje të stuhishme. Shkodra, e cila edhe sot është metropoli i Shqipërisë, ka qenë kryeqyteti i Ilirisë dhe një qendër e lulëzuar në shekullin e katërt para e.re. Nën sundimin e mbretit Bardhyl mbretëria arriti shtrirjen më të madhe, nga Triesteja në perëndim e deri te Gjiu i Artës në Jug. Livi e përmend Shkodrën, kur përshkruan luftërat me ilirët (229 dhe 219 p.e.re); kjo është një histori po aq aktuale sa dhe ajo e imperializmit evropian të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Piratët ilirë pengonin trafikun greko-romak në Adriatik dhe Roma dërgoi dy përfaqësues për t’u marrë vesh me mbretëreshën Teuta. Gjatë bisedimeve të dy palët e humbën gjakftohtësinë dhe si përfundim u vra njëri nga të dërguarit, ndërsa po kthehej në vendin e vet. Kjo ngjarje ishte një casus belli i mjaftueshëm për pushtimin e Ilirisë nga Roma. Berati, qytet i jugut në brigjet e lumit Osum, po ashtu si Kruja në Veri, ka merituar admirimin e artistëve që e kanë vizituar. Qyteti është ndërtuar mbi faqet e dy maleve dhe emri i sotëm është një transformim i emrit të tij më të vjetër Beligrad (qytet i bardhë), që ia ngjitën pushtuesit serbë më 1345. Berati u qëndroi sulmeve të turqve për shumë vjet me radhë, por u pushtua më në fund në vitin 1405. Në përpjekje për ta shtënë në dorë përsëri, Skënderbeu pësoi disfatën më të rëndë gjatë gjithë karrierës së tij. Nën pushtuesit e huaj Berati u bë kryeqyteti i Shqipërisë së Jugut, i Toskërisë. Është me interes të kujtohet se Berati ka qenë vendlindja e Ptoleme Lagosit, birit të paligjshëm të Filipit të Maqedonisë, themeluesit të dinastisë egjiptiane të Ptolemejve, e cila zuri fill me vdekjen e Aleksandrit të Madh dhe u shua kur vdiq Kleopatra. Më në jug ndodhet një vend tjetër, i cili është quajtur si qyteti më tërheqës i Shqipërisë. e kam fjalën për Gjirokastrën. Një vizitues anglez së bashku me të shoqen, na japin këtë përshkrim të vendit: “Mbasi kishim vizituar Tiranën, Elbasanin, Pogradecin, Korçën dhe Shkodrën, mbasi kishim parë më shumë se një qytet të Jugosllavisë, Gjirokastra na u duk diçka madhështore dhe krejt e veçantë. Nuk besoj të gjendet në botë një qytet i tillë si Gjirokastra. Ka shumë elemente të një qyteti përrallor. Pjesët më magjepsëse i shohim në banesat e qytetit. Mbi kodrina janë vendosur shtëpi trekatëshe me dhjetë dritare në ballin e përparmë, me pjesë anësore të zgjatura përjashta, me ballkone të çuditshme. Katet e sipërme të disa shtëpive të zotërinjve janë pikturuar me stema, lule, zbukurime të ndryshme. Në shumë raste shtyllat e holla të ballkoneve janë të gdhendura, tavanet e ballkoneve janë të praruara dhe të pikturuara, po ashtu si dhe qemerët dhe trarët mbajtës. Koha u jep këtyre një pamje lashtësie dhe dekadence njëheri. Kështu ju mund të formoni një ide për këtë qytet të çuditshëm. Mbi majën e një kodre, jo larg nga shpati i malit të zhveshur, ngrihet një manastir (teqe) i bardhë i bektashinjve, i rrethuar me qiparisa. Ky manastir (teqe) qëndron krejt i veçuar nga qyteti…”.9 Gjirokastra, e ndërtuar mbi rrënojat e qytetit të vjetër romak Hadrianopolis, thuhet se është themeluar nga Gjin Bua Shpata, një mbrojtës i flaktë i nacionalizmit shqiptar. Është kuptimplotë fakti që Gjirokastra, së bashku me Korçën, kanë qenë në krye të lëvizjes kombëtare të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Korça, në Jug të Shqipërisë, është qyteti më i përparuar nga pikëpamja kulturore dhe shikohet si djepi i lëvizjes kombëtare shqiptare të kohës sonë. Korça është relativisht një qytet modern. Në vitin 1487 nuk kishte më shumë se pesë deri në pesëmbëdhjetë shtëpi, prandaj quhej edhe “Pesë shtëpi”. Qyteti u bë i rëndësishëm në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur bijtë e Korçës emigruan në Rumani, Bullgari, Egjipt dhe Greqi. Në vitin 1881 shumë prej këtyre morën pjesë në themelimin e shoqërisë së parë shqiptare, “Drita” e Bukureshtit, që shtypte libra, të cilët dërgoheshin fshehurazi në Korçë. Këtu, për herë të parë në vitin 1886 u lejua për një kohë të shkurtër hapja e një shkolle në gjuhën shqipe. Në Korçë kishte selinë e vet edhe Shkolla Misionare Amerikane, ku nën mbrojtjen e flamurit amerikan, mësohej gjuha shqipe. Për shumë vjet me radhë, nën Perandorinë turke, Korça ishte qendër për pjesën më të madhe të Shqipërisë së Jugut, sidomos për krahinën e Devollit. Korça lidhej me portin e Selanikut, ku zbarkoheshin manifakturat nga vendet e Evropës Perëndimore. Mbas Luftës Ballkanike të vitit 1912, kur Selaniku i mbeti Greqisë, Korçës i ra rëndësia ekonomike si qendër tregtare. Gjatë Luftës Botërore, kur qyteti ishte i zënë nga francezët, u hap në Korçë një lice frëng dhe ata që mbaronin këtë shkollë pranoheshin lirisht në universitetet e Francës. Mbas pushtimit italian gjuha frënge u zëvendësua me italishten. Vlora, limani i dytë i Shqipërisë për nga madhësia, e lakmuar nga Italia që në kohën e Romës antike, ka një rëndësi të madhe historike për vendin, pse këtu, më 28 nëntor 1912, plaku Ismail Qemali shpalli pavarësinë e Shqipërisë, pikërisht mbas katërqind e gjashtëdhjetë e nëntë vjetësh nga dita kur Skënderbeu i pavdekshëm u zgjodh princ i Shqipërisë (më 1443). Pavarësia e Shqipërisë u shpall në orën katër pasdreke, para dyzet e shtatë përfaqësuesve, që kishin ardhur si të dërguar nga të gjitha krahinat e Shqipërisë. Flamuri i Skënderbeut valoi i lirë mbas afro pesë shekujsh tiranie turke. Vlora është e përmendur për minierat e bitumit, që janë shfrytëzuar që në kohën e Romës e të Venedikut. Në vitin 1875 minierat kaluan në duart e një shoqërie angleze, më vonë i mori një koncern francez dhe në vitin 1922 iu shitën një firme italiane. Më 15 dhjetor 1914 Italia pushtoi Vlorën, por u detyrua ta braktisë nga lufta e popullit shqiptar më 17 gusht të vitit 1920; megjithatë Italia mban ende ishullin e Sazanit, që është një mburojë për qytetin.10 Referenca 1 Kjo etimologji u propozua për herë të parë nga i ndjeri Profesor Gustav Majer (Meyer), gjuhëtar i njohur gjerman dhe dijetar me autoritet për gjuhën shqipe. 2 Paul Edmonds, To the Land of the Eagle (Në Vendin e Shqiponjave), Londër, 1927, fq.4. 3 Konica ka parasysh këtu Luftën e Parë Botërore, mbasi librin e ka shkruar para vitit 1939. (Shënim i botuesit anglisht). 4 Mbas Luftës së Dytë Botërore është shtuar në mënyrë të konsiderueshme rrjeti rrugor, duke përfshirë edhe një hekurudhë prej 81 miljesh, të ndërtuar më 1951, që lidh Durrësin me Tiranën dhe Elbasanin. Kjo hekurudhë, për çudi, ndjek plotësisht rrugën e vjetër romake Egnatia. (Shënim i botuesit në anglisht). 5 Herbert Louis, Albanien, Shuttgart, 1927, fq. 35. 6 J. C. Hobhouse, A. Journey throught Albania (Udhëtim nëpër Shqipëri), Londër, 1913, Vëll. I, fq. 137. 7 M. Edith Durham, Twenty Years of Balkan Tangle” (Njëzet vjet ngatërresa ballkanike), London, 1920, fq. 124. 8 Miss Edith Durham, në veprën e cituar më lart. 9 John Gordon, Cora J. Gordon, Two vagabonds in Albania” (Dy endacakë nëpër Shqipëri), Londër, 1927, fq. 152. 10 Ishulli i Sazanit iu kthye Shqipërisë me traktatin e paqes të vitit 1946 (Shënim i botuesit anglisht). Pjesë nga libri ‘SHQIPËRIA: KOPSHTI SHKËMBOR I EVROPËS JUGLINDORE’, të botuara dhe të zgjedhura nga G.M. Panariti. Përktheu nga origjinali anglisht Ferdinand Leka.

Sot, Dita Ndërkombëtare e Tokës! 22 PRILL 2024, Sot, Dita Ndërkombëtare e Tokës! Dita e Tokës festohet çdo vit më 22 prill. Kjo ditë shërben si një kujtesë për rëndësinë e mbrojtjes dhe qëndrueshmërisë së mjedisit. Ne festojmë Ditën e Tokës për të rritur ndërgjegjësimin për sfidat kritike mjedisore me të cilat përballet planeti ynë dhe për të mobilizuar përpjekjet për t'i adresuar ato. “Fortnight”, kënga e re e Taylor Swift thyen rekord! Duke u bashkuar në Ditën e Tokës, ne riafirmojmë angazhimin tonë për të mbrojtur mjedisin, për të promovuar qëndrueshmërinë dhe për të siguruar një të ardhme më të shëndetshme dhe më elastike për të gjithë jetën në Tokë. Është një ditë për të reflektuar mbi to. Dita e Tokës, e cila mbahet më 22 Prill, daton në vitin 1970, kur organizatorët me bazë në SHBA shpresonin të ndërgjegjësonin degradimin mjedisor që po përjetonin në të gjithë vendin. Që atëherë, njohja e festës është zgjeruar në më shumë se 190 vende që kanë shtuar Ditën e Tokës në kalendarin e tyre. Sot, Dita Ndërkombëtare e Tokës! Tema e këtij viti është “Planet kundër Plastikës”, e cila u bën thirrje udhëheqësve të qeverisë, bizneseve dhe njerëzve të zakonshëm që të reduktojnë prodhimin e plastikës me 60% deri në vitin 2040. Gjithashtu bën thirrje për eliminimin e plotë të plastikës për një përdorim deri në fund të kësaj dekade.

Me pamjen dhe klimën e fjordeve skandinave, Liqeni i Komanit është një strehë e cila të dhuron një paqe të brendshme. E vendosur mes kodrave të mbuluara me gjelbërim, pozicionohet Veriu i Shqipërisë prej vitesh po gëzon meritat e shumta të marra nga turistët e huaj dhe vendas. Dhe dalëngadalë, ky liqen po zë vendin në listat kryesore për t’u eksploruar dhe vizituar. Listës së vendeve të përrallave si Thethi, Valbona apo Lumi i Shalës i shtohet edhe Liqeni i Komanit. Liqeni i Komanit, Liqeni i Komanit është një rezervuar në lumin Drin, që ushqehet nga lumenjtë Shala dhe Valbona. Shtrihet në një sipërfaqe prej 34 kilometrash, nga Fshati Koman gjatë gjithë rrugës deri në Fshatin Fierzë. Ky liqen është shtëpia e 13 specieve të ndryshme të peshkut dhe amfibëve. Liqeni Komanit shtrihet mes maleve të qarkut të Shkodrës dhe Kukësit. Është e pabesueshme që një vend kaq i bukur është rezultat i një rezervuari të ndërtuar në 1978 pranë fshatit Koman. Pak histori: Aty ku ilirët u bënë Shqiptarë Fshati Koman mendohet të ketë qenë vendi ku ndodhi kalimi midis fisit ilir tek shqiptarët. Tranzicioni quhet ndryshe si Kultura e Komanit, e cila shfaqet diku mes shekujve VI dhe VIII pas lindjes së Krishtit, në këtë fshat. Detajet e varreve në këtë zonë, tregojnë për një kulturë të njëtrajtshme dhe për vazhdimin e ilirëve deri në shekullin IX. Trageti i Komanit Udhëtimi përgjatë liqenit nga Komani deri në Fierzë zgjat më pak se tre orë dhe konsiderohet si një nga përvojat më unike të përvoja të udhëtimeve në Shqipëri! Udhëtimi me traget ofron panoramën më të mrekullueshme të kësaj natyre të paprekur që rrethon liqenin. Me një natyrë që do ju mahnisë thyrjet e shkëmbinjve dhe bukuria e shpateve të veshura me gjelbërim, e rrethuar nga kanione, pamja nga trageti është thjeshtë një parajsë në tokë. Me përjashtim të muajve të dimrit, trageti Koman punon në pjesën më të madhe të vitit, pasi vendasit gjithashtu e përdorin atë për nevoja të rregullta transporti. Sidoqoftë, koha më e mirë për të vizituar këtë zonë dhe për të përjetuar një udhëtimin magjik “mes legjendave dhe Zanave,” është në verë. Por kujdes, zhytja në liqen ndërsa në traget është në lëvizje, është rreptësisht e ndaluar. Liqeni i Komanit, burimi : magazine.wideoyster.com Liqeni i Komani, foto nga IntoAlbania Mos harroni të ndaloni në Liqenin i Vau të Dejës Për fat të mirë, Liqeni i Vau Dejës është një ndalesë e zakonshme në turnet e trageteve të Liqenit të Komanit, për pamjet e tij të bukur dhe restorantet e mrekullueshme të liqenit. E vendosur 23 km larg Shkodrës, në këtë liqen ndodhet edhe ishulli mahnitës i Sardës (Shurdhah), dikur një qytet mesjetar. Në ditët e sotme, ju mund të vizitoni rrënojat e fortifikimit të saj dhe katedralen e mrekullueshme, midis bukurive të tjera historike. Rëënëja historike në Ishullin e Sardës, foto nga IntoAlbania IntoAlbania

Metoda Montessori dhe periudhat e ndjeshme për të mësuar Vajza e shkollës fillore duke ndërtuar një strukturë ylberi Metoda Montessori është një qasje për edukimin e fëmijëve, e cila është pioniere nga Maria Montessori , mjekja e parë femër në Itali, e cila e kaloi jetën e saj duke studiuar se si fëmijët mësojnë. Ndërsa Montessori mbetet e njohur për zbatimin praktik të ideve të saj në shkollat ​​Montessori në mbarë botën, ajo gjithashtu zhvilloi një teori zhvillimi që ndihmon në shpjegimin e qasjes së saj ndaj edukimit të fëmijërisë së hershme. Çështjet kryesore: Metoda Montessori Metoda Montessori është qasja e mjekes italiane Maria Montessori për edukimin e fëmijërisë. Përveç krijimit të metodës së përdorur në mijëra shkolla që mbajnë emrin e saj në mbarë botën, Montessori parashtroi një teori të rëndësishme të zhvillimit të fëmijëve. Teoria e Montessorit identifikon katër rrafshe zhvillimi që tregojnë se çfarë motivohen fëmijët të mësojnë gjatë çdo faze. Planet janë: mendja absorbuese (lindje-6 vjeç), mendja arsyetuese (6-12 vjeç), ndërgjegjja sociale (12-18 vjeç) dhe kalimi në moshën madhore (18-24 vjeç). Midis lindjes dhe gjashtë vjeç, fëmijët përjetojnë "periudha të ndjeshme" për të mësuar aftësi specifike. Pasi kalon një periudhë e ndjeshme, nuk përsëritet më, ndaj është e rëndësishme që të rriturit ta mbështesin fëmijën gjatë çdo periudhe. Planet e zhvillimit Teoria e Montessorit erdhi nga vëzhgimi i saj se të gjithë fëmijët priren të përjetojnë të njëjtat momente zhvillimi në afërsisht të njëjtat mosha, pavarësisht nga dallimet kulturore. Pikat kryesore fizike, si ecja dhe të folurit, priren të ndodhin pothuajse në të njëjtën kohë në zhvillimin e një fëmije. Montessori pohoi se ka piketa psikologjike që mund të ndodhin së bashku me këto zhvillime fizike që janë po aq të rëndësishme për rritjen e fëmijës. Teoria e saj e zhvillimit u përpoq të mishëronte këto faza të zhvillimit. Montessori përshkroi katër rrafshe të dallueshme të zhvillimit që ndodhin midis foshnjërisë dhe moshës madhore të re. Çdo plan përfshin ndryshime specifike, fizike dhe psikologjike, dhe për këtë arsye, kërkon ndryshime në mjedisin arsimor në mënyrë që të ndodhë mësimi optimal. Mendja absorbuese (nga lindja deri në 6 vjeç) Gjatë planit të parë të zhvillimit , fëmijët kanë atë që Montessori e quajti "mendje absorbuese". Ata thithin vazhdimisht dhe me padurim informacion nga çdo gjë dhe këdo rreth tyre dhe mësojnë natyrshëm dhe pa mundim. Montessori e ndau këtë aeroplan në dy faza. Faza e parë, e cila ndodh nga lindja deri në moshën 3 vjeçare, quhet faza e pavetëdijshme. Siç sugjeron emri, gjatë kësaj kohe, fëmijët marrin informacion në mënyrë të pandërgjegjshme. Ata mësojnë përmes imitimit dhe në këtë proces zhvillojnë aftësitë bazë. Faza e dytë, e cila ndodh midis moshës 3 dhe 6 vjeç, quhet faza e vetëdijes. Fëmijët ruajnë mendjet e tyre absorbuese gjatë kësaj periudhe, por ata bëhen më të vetëdijshëm dhe më të drejtuar në përvojat që kërkojnë. Ata janë të motivuar të zgjerojnë aftësitë e tyre dhe duan të jenë në gjendje të bëjnë zgjedhjet e tyre dhe t'i bëjnë gjërat vetë. Rrafshi absorbues mendor i zhvillimit karakterizohet gjithashtu nga ato që Montessori i quajti periudha të ndjeshme . Periudhat e ndjeshme janë pika optimale gjatë zhvillimit për zotërimin e detyrave të caktuara. Ne do të diskutojmë periudhat e ndjeshme në më shumë detaje në seksionin vijues. Shumica e shkollave Montessori përfshijnë programe për fëmijët në fazën e vetëdijshme të planit të zhvillimit të mendjes absorbuese. Për të mbështetur këtë fazë , klasat Montessori i lejojnë fëmijët të eksplorojnë lirisht gjatë blloqeve kohore të pandërprera, në mënyrë që fëmijët të mësojnë sa të duan pa u frenuar nga mësuesi. Çdo klasë përfshin një bollëk të materialeve mësimore të organizuara mirë që janë tërheqëse për fëmijën. Mësuesi mund t'i udhëzojë ata në zgjedhjen e tyre se çfarë të mësojnë, por në fund të fundit është fëmija ai që vendos se me cilat materiale duan të angazhohen. Si rezultat, fëmija është përgjegjës për edukimin e vetvetes. Mendja arsyetuese (6 deri në 12 vjeç) Rreth moshës gjashtë vjeç, fëmijët rriten jashtë rrafshit absorbues të mendjes së zhvillimit dhe kanë përfunduar periudhat e ndjeshme. Në këtë pikë ata bëhen më të orientuar drejt grupit, imagjinativ dhe më filozofik. Ata tani janë në gjendje të mendojnë në mënyrë më abstrakte dhe logjike. Si rezultat, ata fillojnë të mendojnë për çështje morale dhe të marrin në konsideratë se çfarë roli mund të luajnë në shoqëri. Përveç kësaj, fëmijët në këtë aeroplan janë të interesuar të mësojnë për lëndë praktike si matematika, shkenca dhe historia. Shkollat ​​Montessori i mbështesin fëmijët në këtë fazë me klasa shumëmoshashe që i lejojnë ata të zhvillohen shoqërisht duke punuar së bashku dhe duke udhëzuar nxënësit më të vegjël. Klasa përfshin gjithashtu materiale për lëndët praktike që u interesojnë fëmijëve të kësaj grupmoshe. Ndërsa ata mund të kenë qenë të interesuar për këto lëndë më herët, në këtë fazë, instruktori i përgatitur mund t'i udhëzojë ata drejt materialeve të përgatitura me kujdes që do t'u mundësojnë atyre të zhyten më thellë në matematikë, shkencë, histori dhe lëndë të tjera që mund të jenë me interes. Zhvillimi i Ndërgjegjes Sociale (nga 12 deri në 18 vjeç) Adoleshenca karakterizohet nga trazira fizike dhe psikologjike pasi fëmija kalon pubertetin dhe kalon nga siguria e jetës familjare në pavarësinë e jetës në shoqëri në përgjithësi. Për shkak të këtyre ndryshimeve të mëdha, Montessori besonte se fëmijët në këtë aeroplan nuk kanë më të njëjtën energji që kishin në fazat e mëparshme për t'iu kushtuar ndjekjeve akademike. Kështu, ajo propozoi që të mësuarit në këtë pikë nuk duhet të theksojë bursën. Në vend të kësaj, ajo sugjeroi se duhet të lidhet me aftësitë që do ta përgatisin adoleshentin për kalimin në botën e të rriturve. Montessori nuk zhvilloi kurrë një program praktik arsimor për të mbështetur këtë plan zhvillimi. Megjithatë, ajo sugjeroi që në shkollë, adoleshentët duhet të inkurajohen të punojnë së bashku në detyra të tilla si gatimi i vakteve, ndërtimi i mobiljeve dhe bërja e rrobave. Projekte të tilla i mësojnë fëmijët në këtë aeroplan të punojnë me të tjerët dhe të bëhen të pavarur. Kalimi në moshën madhore (18 deri në 24 vjeç) Rrafshi i fundit i zhvillimit të specifikuar nga Montessori ndodhi në moshën madhore të hershme, ndërsa individi eksploron opsionet e karrierës, zgjedh një rrugë dhe fillon një karrierë. Njerëzit që bëjnë zgjedhje të kënaqshme dhe të kënaqshme karriere në këtë fazë, fituan me sukses burimet e nevojshme për ta bërë këtë në rrafshin e mëparshëm të zhvillimit. Periudhat e ndjeshme Siç u përmend më lart, rrafshi i parë i zhvillimit karakterizohet nga periudha të ndjeshme për përvetësimin e aftësive specifike. Gjatë një periudhe të ndjeshme, fëmija është i motivuar në mënyrë unike për të fituar një aftësi specifike dhe punon shumë për ta bërë këtë. Montessori tha se periudhat e ndjeshme ndodhin natyrshëm në zhvillimin e çdo fëmije. Pasi kalon një periudhë e ndjeshme, nuk përsëritet më, ndaj është e rëndësishme që prindërit dhe të rriturit e tjerë të mbështesin fëmijën gjatë çdo periudhe ose do të ketë një ndikim negativ në zhvillimin e tij. Montessori specifikoi disa periudha të ndjeshme duke përfshirë: Periudha e ndjeshme për rregull - Gjatë tre viteve të para të jetës, fëmijët kanë një dëshirë të fortë për rregull . Sapo të jenë në gjendje të lëvizin në mënyrë të pavarur, ata ruajnë rendin në mjedisin e tyre, duke vënë përsëri çdo objekt që është jashtë vendit. Periudha e ndjeshme për objektet e vogla - Rreth moshës 12 muajshe, fëmijët interesohen për objektet e vogla dhe fillojnë të vërejnë detaje të vogla që të rriturit i humbasin. Ndërsa imazhet që synojnë fëmijët zakonisht përfshijnë ngjyra të ndezura dhe objekte të mëdha, Montessori vërejti se në këtë fazë, fëmijët u kushtojnë më shumë vëmendje objekteve të sfondit ose elementëve të vegjël. Ky ndryshim i vëmendjes paraqet një zhvillim në aftësitë mendore të fëmijëve. Periudha e ndjeshme për të ecur - Duke filluar nga mosha një vjeç, fëmijët fokusohen në mësimin e ecjes. Montessori sugjeroi që kujdestarët të bëjnë gjithçka që është e nevojshme për të mbështetur fëmijët ndërsa mësojnë. Pasi fëmijët mësojnë të ecin, ata nuk ecin thjesht për të arritur diku, ata ecin për të vazhduar të rregullojnë aftësitë e tyre . Periudha e ndjeshme për gjuhën — Nga muajt e parë të jetës deri në moshën rreth 3 vjeç, fëmijët janë në gjendje të thithin në mënyrë të pandërgjegjshme fjalët dhe gramatikën nga gjuha e folur në mjedisin e tyre. Gjatë kësaj periudhe, fëmijët kalojnë nga llaftaria tek thënia e fjalëve të vetme tek bashkimi i fjalive me dy fjalë në fjali më komplekse. Midis moshës 3 dhe 6 vjeç, fëmijët janë ende në një periudhë të ndjeshme për gjuhën, por tani janë të motivuar me vetëdije për të mësuar struktura të reja dhe të ndryshme gramatikore. Idetë e Montessorit për periudhat e ndjeshme pasqyrohen qartë në theksin e metodës Montessori mbi të mësuarit praktik dhe të vetë-drejtuar. Në klasat Montessori, një mësues vepron si udhërrëfyes ndërsa fëmija drejton. Mësuesi ka njohuri për periudhat e ndjeshme dhe, për rrjedhojë, është i vetëdijshëm se kur duhet t'i prezantojë çdo fëmije materiale dhe ide specifike për të mbështetur periudhën e tyre aktuale të ndjeshme. Kjo bie në përputhje me idetë e Montessorit, të cilat e shohin fëmijën si të motivuar natyrshëm për të mësuar. Burimet Epoka e Montessorit. "Fazat e zhvillimit dhe si mësojnë fëmijët". http://ageofmontessori.org/stages-of-development-how-children-learn/ Crain, Uilliam. Teoritë e Zhvillimit: Konceptet dhe Zbatimet. Ed. 5, Pearson Prentice Hall. 2005. David L. "Metoda Montessori (Montesori)." Teoritë e të mësuarit. 1 shkurt 2016. https://www.learning-theories.com/montessori-method-montessori.html Instituti Montessori i Amerikës. "Montesori". https://mia-world.org/montessori/#1529791310039-c7800811-8c9f Stoll Lillard, Angeline. Montessori: Shkenca prapa gjeniut. Oxford University Press, 2017. Citoni këtë artikull Maria Montessori Zgjedhja e një shkolle private Mësoni më shumë rreth Maria Montessori, Themeluesja e Shkollave Montessori nëna duke luajtur me fëmijën Psikologjia Çfarë është Përhershmëria e Objektit? Maria Montessori Zgjedhja e një shkolle private Historia e shkollave Montessori Një seri figurash përfaqëson një burrë nga foshnja në të moshuar Psikologjia Një hyrje në fazat e zhvillimit Psikosocial të Erikson Nëna mban djalin e foshnjës Psikologjia Çfarë është teoria e lidhjes? Përkufizimi dhe fazat Portrete me kaleidoskop të një femre Psikologjia Çfarë është vetë-koncepti në psikologji? Gruaja që del nga vrima drejtkëndore në mur të kuq Psikologjia Rritja në zhvillim: Faza e zhvillimit "në mes". Studentë në një shkollë Montessori duke folur me guvernatorin e shtetit. Zgjedhja e një shkolle private Si krahasohet Montessori me Waldorf? Nënë e bijë punojnë dhe studiojnë Shkollimi në shtëpi 3 Mënyra praktike për t'u bërë një mësues më i mirë i shkollimit në shtëpi Psikologjia Kompleksi i Edipit Siluetë e një peshore ekuilibri të marrë kundër një qielli dramatik. Psikologjia Fazat e zhvillimit moral të Kohlberg Nëna ndihmon vajzën të ngasë biçikletën në park. Psikologjia Cila është zona e zhvillimit të afërt? Përkufizimi dhe shembuj Sigmund Freud duke redaktuar një dorëshkrim Psikologjia Frojdi: Id, Ego dhe Superego e shpjeguar Nëna dhe fëmija me një grup mollësh në një rresht në një tryezë Shkollimi në shtëpi Udhëzues për prindërit për të mirat dhe të këqijat e shkollimit në shtëpi Instruktor kërcimi drejton klasën e hip hopit në studio kërcimi Psikologjia Teoria njohëse sociale: Si mësojmë nga sjellja e të tjerëve Djali i ri duke pjekur marshmallow me nënën e tij Psikologjia Testi i Marshmallow:

'Shkëmbimi i dashur' i Princeshës Kate me Princin William në ballkonin e pallatit tregon 'lidhjen e tyre të thellë dhe romantike' Princesha e Uellsit bëri paraqitjen e saj të parë publike të vitit në Trooping the Color Princesha e Uellsit u kap duke shkëmbyer një "vështrim dashurie" me Princin e Uellsit, duke demonstruar "lidhjen e tyre të thellë dhe romantike", ndërsa ajo u kthye në jetën publike mes trajtimit të saj të kancerit për t'iu bashkuar familjes mbretërore në Trooping the Color të shtunën. Kate, 42 vjeç, u bashkua me tre fëmijët e saj, Princin George, Princeshën Charlotte dhe Princin Louis në procesionin e karrocave për të festuar paradën e ditëlindjes së Mbretit, duke parë ceremoninë nga ish zyra e Dukës së Uellingtonit në Paradën e Rojeve të Kuajve, teksa Princi William hipi mbi kalë. Më pas, mbretëresha e ardhshme u bashkua me familjen e saj në ballkon për të parë kalimin pas kthimit në pallatin Buckingham me karrocë. VIDEO E REKOMANDUAR GJITHASHTU MUND TË Pëlqejë SHIKO: William dhe Kate ndajnë pamje personale nga Trooping the Color 2024 Noor Hibbert, trajner i stilit të të famshëmve dhe ekspert i gjuhës së trupit, tregon HELLO! që Kate bëri një buzëqeshje "profesionale 'game face' ndërsa bëhej gati të dilte para publikut". Ajo shton: "Ajo është e vetëdijshme se duhet të kalojë fuqinë, të jetë atje me familjen e saj dhe buzëqeshja e saj është atje si një mënyrë për të maskuar çdo sfidë të brendshme që mund të kalojë. Ajo kujdeset për paraqitjen, por kuptohet që mund ta ketë të pakëndshme. gjatë kësaj stine të jetës së saj”. Princesha Kate përshëndet gjatë Trooping the Colour© Getty Kate buzëqeshi dhe u bëri dorë turmave gjatë procesionit të karrocave Përpara paraqitjes së saj, Kate ndau në një mesazh personal të lëshuar të premten se po bënte "përparim të mirë" me trajtimin e saj, por sinqerisht tha se kishte "ditë të mira dhe ditë të këqija" dhe megjithëse ka punuar nga shtëpia, tha: Nuk kam dalë ende nga pylli”. Pjesërisht, Princesha tha gjithashtu: "Në ato ditë të këqija ndiheni të dobët, të lodhur dhe duhet t'i dorëzoheni trupit tuaj duke pushuar. Por në ditët e mira, kur ndiheni më të fortë, dëshironi të shfrytëzoni sa më shumë që të ndiheni mirë. "

Shkrimtari më i madh bashkëkohor shqiptar Ismail Kadare ka lindur në Gjirokastër më 28 janar 1936. Ai ishte akademik dhe politikan por në mend do të mbahet si një prej shkrimtarëve më të mëdhenj bashkëkohorë. Kadare është shquar për prozat e tij, por një kontribut të madh ka dhënë edhe në poezi, dramaturgji dhe përkthime. Ismail Kadare. Në moshën 88-vjeçare, ky shkrimtar i nderuar largohet nga jeta por qëndron si një titan, me një repertor letrar që përfshin qindra botime të përkthyera në 45 gjuhë marramendëse në mbarë botën. Trashëgimia e veprave letrare Kadaresë shtrihet shumë, duke i dhënë atij vlerësime prestigjioze "Ndikimi i njohjes globale: Eksplorimi i trashëgimisë letrare të Ismail Kadaresë" Madhështia e Gjeniut letrar i Ismail Kadaresë ka mahnitur lexuesit anembanë globit, duke kapërcyer barrierat gjuhësore për të prekur zemrat dhe mendjet në kultura të ndryshme. Aftësia e tij për të endur rrëfime bindëse që rezonojnë në mënyrë universale nënvizon talentin e tij të pakrahasueshem. Nëpërmjet shkrimeve të tij, Kadare futet në labirinte të pasura të historisë, kulturës dhe përvojave njerëzore, duke u ofruar lexuesve një vështrim në shpirtin e Shqipërisë dhe thelbin e vetë njerëzimit. Një luminar letrar i njohur ndërkombëtarisht Ndikimi i Kadaresë shtrihet përtej kufijve të atdheut të tij, duke i dhënë atij vlerësim në skenën globale. Veprat e tij janë përqafuar nga lexuesit në mbarë botën, duke ngjallur admirim dhe vlerësim të kritikëve. Temat e thella që ai eksploron, me nje intelekt te tij të hollë, e kanë forcuar pozicionin e tij si një gjigant letrar, ndikimi i të cilit nuk njeh kufij. Me një karrierë prej dekadash, Ismail Kadare ka hartuar një vepër që jo vetëm ben histori te gjuhes dhqipe por por edukon dhe ndriçon. Eksplorimi i tij i historisë, folklorit dhe dinamikës shoqërore shqiptare u ofron lexuesve një dritare drejt një kulture të pasur dhe të shumëanshme. Nëpërmjet shkrimeve të tij, Kadare ruan thelbin e trashëgimisë te identitetit shqiptar duke siguruar që ajo të qëndrojë për brezat që do të vijnë. Vetedija dhe Trashëgimia e qëndrueshme e Ismail Kadaresë eshte vetedija e kombit. Si përfitues i vlerësimeve dhe nderimeve të shumta, duke përfshirë të nderuarinLetërsia e Ismail Kadaresë pas vitit 1990 bart të njëjtat tipare thelbësore të asaj të mëparshme: frymën etnografike dhe shpërfaqjen e identitetit shqiptar. Ismail Kadare është laureat i shumë çmimeve letrare kombëtare dhe ndërkombëtare. Letërsia e Kadaresë ka dhënë një kontribut të çmuar në krijimin e gjuhës dhe letërsisë kombëtare. Ai është shkrimtari i vetëm shqiptar me njohje ndërkombëtare të gjerësishme dhe është përkthyer në 45 gjuhë. Ismail Kadare ka qenë disa herë kandidat për çmimin “Nobel” në Letërsi dhe së fundmi ka marrë dekoratën më të lartë franceze, më 1 janar 2020, nga Presidenti i Francës, Macron, “Oficer i Madh i Legjionit të Nderit”. Kolosi i letrave shqipe ka lindur në Gjirokastër më 28 janar 1936. Ai ka qenë akademik, politikan, ish-deputet i Kuvendit Popullor (1970-’82), zv/kryetar i Frontit Demokratik dhe një ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë. Si shkrimtar shquhet kryesisht për prozë, por kontributi i tij shtrihet edhe në dramaturgji, poezi dhe përkthime. Ai nisi të shkruajë kur ishte ende i ri, fillimisht poezi, me të cilat u bë i njohur, e më pas edhe prozë, duke u bërë prozatori kryesor shqiptar. Deri më sot veprat e tij janë përkthyer në rreth 45 gjuhë të ndryshme, duke qenë kështu përfaqësues kryesor i letërsisë shqipe nëpër botë. Në vitin 1996 Kadare u bë anëtar i përhershëm i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë. Është nderuar me shumë çmime ndërkombëtare, mes të cilëve Çmimin “Man Booker International” më 2005, çmimin “Princesa de Asturias” për Artet më 2009 dhe Çmimin “Jeruzalem” më 2015. Viteve të fundit ai e ka ndarë kohën e tij mes Francës dhe Shqipërisë. Që nga viti 1994 ai është anëtar i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike të Francës dhe anëtar i jashtëm i ASHAK. Në vitin 2005 fitoi çmimin “The Booker Prize Man”. Ismail Kadare më 23.06.2012 u nderua me Çmimin e madh spanjoll, "Princi i Asturias per Letersi", nje nga çmimet me prestigjoze letrare në botë. Ai doli fitues mes 31 kandidateve nga 25 vende të ndryshme të botës ku dallohet emri i Milan Kunderas apo italiani Antonio Cabuçhi. Ismail Kadare shkroi edhe vepren e njohur "Gënjeshtër nga dashuria e Galdimi ndaj Arife-s" 2013. Ismail Kadare është dekoruar nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Urdhrin “Nderi i Kombit” dhe nga shteti francez me urdhrat “Kryqi i Legjionit të Nderit” e “Oficer i Legjionit të Nderit”.Veprat e tij vazhdojnë të frymëzojnë dhe magjepsin audiencën, duke qëndruar si një testament i fuqisë së letërsisë për të kapërcyer kufijtë dhe për të krijuar lidhje anembanë botës. Ismail Kadare është padyshim një nga ata ndriçues. Me një karrierë të stolisur me vlerësime dhe një ndikim të thellë në kulturën globale, Kadare qëndron si një figurë e lartë në botën e letrave. Një masë e vërtetë e shtatit të Kadaresë është vargu i çmimeve prestigjioze që zbukurojnë karrierën e tij të shquar. Ismail Kadare kullon një ndjenjë të thellë ndërgjegjeje ndaj kulturës dhe trashëgimisë. Veprat e tij shërbejnë si një pasqyrë për shoqërinë, duke pasqyruar triumfet, betejat dhe aspiratat e saj,nënkuptojnë universalitetin e temave Në një botë ku zhurma e modernitetit shpesh mbyt jehonat e traditës, rrëfimet e Kadaresë veprojnë si një urë lidhëse midis së shkuarës dhe së tashmes, duke na kujtuar rrënjët dhe identitetin tonë. Metj i thelle intelektual sundon qetesisht jo vetëm në qoshet e qeta të bibliotekave, por edhe në sallat e zhurmshme të qeverisjes, duke frymëzuar ndryshim dhe reflektim. Në një botë të përmbytur me shpërqendrime dhe kaos, shkrimet e Kadaresë na bëjnë thirrje të ndalemi, të reflektojmë dhe të thellohemi në thellësitë e ndërgjegjes sonë. Rrëfimet e tij nuk janë thjesht tregime, por enë urtësi,kthjellesi e realitetit, që i ftojnë lexuesit të nisin introspeksion. Kadareja eshte vete Gjuha shqipe, eshte një botë ku historia, kultura dhe natyra njerëzore ndërthuren, duke ofruar njohuri që mbeten shumë kohë pas kthimit të faqes së fundit. Magjia e rrëfimit të Kadaresë qendron ne altarin ku në një botë ku fjalët pikturojnë peizazhe të gjalla dhe emocione të thella. Në fushën e letërsisë botërore, pak emra shkëlqejnë aq shumë sa Ismail Kadareja. Shkrimet e tij përmbledhin bukurinë e trashëgimisë se gjenialitetit shqiptar, duke u ofruar lexuesve një portë për në një botë ku tradita takohet me modernitetin dhe historia përzihet pa probleme me rrëfimet bashkëkohore. Nëpërmjet veprave të tij, Kadare na fton të eksplorojmë thellësitë e përvojës njerëzore dhe pasurinë kulturore të thurura në kohë dhe hapësirë. Ismail Kadare qëndron si luminar letra drite në hapësirën e gjerë të letërsisë botërore, fjalët e tij rezonojnë me lexuesit e të gjitha prejardhjeve dhe kulturave. Aftësia e tij për të ndriçuar kompleksitetin e natyrës njerëzore dhe dinamikën shoqërore e veçon atë si një tregimtar mjeshtër, trashëgimia e të cilit do të zgjasë për brezat që do të vijne per gjithe njerëzimin. Teksa i bëjmë homazhe gjeniut, Ismail Kadaresë, ne nderojmë jo vetëm emrin e tij tij ne korpusin e krijimtarise boterore, por edhe fuqinë peshen specifike të letërsisë për të kapërcyer kufijtë dhe për të bashkuar zemrat. Përmes fjalëve të tij, Kadare i ka dhuruar botës një thesar historish që magjepsin, ndriçojnë dhe frymëzojnë. Le ta çmojmë ekselencën letrare te tij dhe të vazhdojmë të prekemi nga bukuria e thellë e rrëfimit të tij, duke siguruar që flaka e gjeniut të Ismail Kadaresë të vazhdojë të ndriçojë botën tonë për vitet në vijim. Fjalët e Ismail Kadaresë le të jehojnë nëpër arenat e kohës, duke na kujtuar ndikimin e qëndrueshëm të veprave te letërsisë së tij medha në jetën tonë dhe në botën përreth nesh. Trashëgimia e talentit per letersine e këtij korifeu letrar do të shkëlqejë përgjithmonë, duke na udhëhequr në një faqe zbulimi, ndriçimi dhe imagjinate universale. Fjale kyce, Kulture,Histori Letërsia shqipe, Ismail Kadare, Fama Botërore, Maestro Letrare, Nderi i Kombit, Dekorata Franceze, Trashëgimia Kulturore Pergatiti Dr.Li liana Pere + AI

BOLONJË, 5 qershor /ATSH-ANSA/ – Pavarësisht aftësive të pabesueshme gjuhësore, inteligjencat artificiale si ChatGpt ose Bard tregojnë se ato nuk janë racionale kur i nënshtrohen testeve të arsyetimit. Në fakt, në testet konjitive ata raportojnë të njëjtat përqindje gabimi si njerëzit, por e bëjnë atë ndryshe, duke demonstruar se nuk janë në gjendje të kuptojnë kuptimin e fjalëve dhe kontekstit. Këtë e tregon studimi i publikuar në revistën ”Royal Society Open Science” dhe i kryer nga studiues të Kolegjit Universitar të Londrës, Olivia Macmillan-Scott dhe italiani Mirco Musolesi, nga Universiteti i Bolonjës. “Puna jonë filloi nga dëshira për të kuptuar nëse modelet gjuhësore të përdorura sot demonstrojnë një aftësi për arsyetim logjik dhe, nëse po, për të gjetur një metodë për ta matur atë”, tha Macmillan-Scott. Kur bisedoni me IA, në fakt është shumë e lehtë të harrohet se bashkëbiseduesi është thjesht një algoritëm dhe chatbot-et ndonjëherë atribuohen me aftësi shumë të sofistikuara logjike. Për t’i matur ato, dy studiuesit iu nënshtruan chatbot-eve më të njohura, nga ChatGpt 4 dhe 3.5 te Bard dhe Llama, disa testeve logjike klasike të përdorura në psikologjinë konjitive, siç është ”zgjedhja Wason” në të cilën tregohen katër karta të cilat në njërën anë ata kanë një numër dhe një shkronjë në anën tjetër. Në tabelë dy letra tregojnë numrin, për shembull një 3 dhe një 8, dy të tjerat tregojnë një zanore dhe një bashkëtingëllore. Pyetja e bërë është: Cilën letër ose letra duhet të ktheni për të provuar vërtetësinë e propozimit se nëse një kartë tregon një numër çift në njërën faqe, atëherë faqja e kundërt e saj është një zanore?! Një test i vështirë, aq sa vetëm 10% e njerëzve arrijnë të përgjigjen saktë në përpjekjen e parë, por nga përgjigjet e të cilit shpesh mund të nxirret arsyetimi i bërë. Kur iu nënshtruan 12 testeve të ndryshme, chatbot-et shpesh jepnin përgjigje të ndryshme kur i bënin të njëjtën pyetje. Për më tepër, ata bënë gabime shumë të thjeshta, si gabimet e mbledhjes ose shkëmbimi i zanoreve me bashkëtingëllore. “Është e vështirë për një njeri të bëjë një gabim sepse ai nuk e di se çfarë është një zanore, siç ndodh me shumë IA”, theksoi Musolesi. “Nëse analizoni hapat logjikë të kryer nga IA, ato janë mjaft të çuditshme: propozimet individuale kanë kuptim, por ato e humbasin plotësisht kur i analizoni në tërësi. Në fakt ata nuk e marrin parasysh kontekstin por nxjerrin çdo hap nga skemat e probabilitetit”, shtoi ai./ /os/