Jeronim De Rada — Zëri i Përjetshëm i Arbërisë

Jeronim De Rada — Zëri i Përjetshëm i Arbërisë

Jeronim De Rada lindi më 29 shtator 1814 në Macchia Albanese, një fshat arbëresh në Kalabri, në një familje kishtare dhe me traditë kulturore të thellë. Babai i tij, prift i ritit italo-shqiptar, e rriti me ndjenja të forta për gjuhën dhe traditën arbëreshe. 

Arsimi i tij filloi në kolegjin e Sant’Adrianos, ku u njoh me literaturën klasike, historinë dhe folklorin e popullit të tij. 

Më vonë ndoqi studimet e drejtësisë në Universitetin e Napolit, duke kombinuar formimin juridik me një sensibilitet të thellë letrar dhe nacionalist.

De Rada ishte një figurë shumëdimensionale: poet, publicist, folklorist, dramaturg dhe organizator kulturor. Ai u bë një pikë referimi për arbëreshët dhe për shqiptarët e Evropës, duke shpërndarë ide dhe kultura përmes revistave dhe publikimeve publicistike, dhe duke ruajtur gjuhën dhe identitetin kombëtar në diasporë.

Jeronim de Rada, një nga figurat më të ndritura të botës arbëreshe,lindi  në Makit të Kozencës në Itali. Qysh i ri, ai iu përkushtua çështjes shqiptare dhe punës së tij letrare, publicistike dhe politike, duke u bërë themelues i Rilindjes Kombëtare dhe mbështetës i identitetit shqiptar. Veprat e tij, ku shfaqet dashuria e zjarrtë për prejardhjen dhe gjuhën e tij, dëshmojnë për mbijetesën e kulturës shqiptare përballë sfidave të historisë.

Në Napoli, më 1836, ai botoi poemën e tij më të njohur “Këngët e Milosaos”, një koleksion poezie të shekullit XV, ndërsa vepra e tij tjetër, “Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë”, u ndalua nga autoritetet burbone. Më 1848 themeloi gazetën dygjuhëshe “Shqiptari i Italisë” ku u përfshinë artikuj në gjuhën shqipe, duke qenë periodiku i parë shqiptar i botuar ndokund. Më vonë themeloi revistën mujore “Fiamri Arbërit” dhe organizoi Kongresin e parë gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro, duke ruajtur dhe promovuar gjuhën dhe kulturën shqiptare edhe përkundër censurave të kohës.

Sipas De Radës, gjuha shqipe qëndron veç e veç si një gjuhë origjinale, e pandryshueshme dhe e papërzier me gjuhë të tjera. 

Ajo formohet nga fjalë njërrokëshe që, duke përdorur prapashtesa ose ndryshime zanore, krijojnë mundësi të pafundme të shprehjes. Shqiptimi i saj ka dy lakime, tri gjini dhe shtatë rasa, ndërsa format e foljes ndahen në veprorje, joveprorje dhe mesorje, me pesë mënyra dhe shtatë kohë. Zanorja e ndryshueshme, si pjesë e prapashtesave morfologjike, i jep gjuhës tonalitet dhe gjallëri. De Rada e konsideronte shqipen superiore ndaj gjuhëve klasike, ndërsa historiku, legjendat dhe gjeografia e lashtë ruajnë fjalë shqiptare që lidhen me Pellazgët, Trojanët dhe Frigianët. 

Ai theksonte se emrat e zotave paganë rrjedhin nga rrënjët shqiptare, duke treguar lidhjen e gjuhës me kulturën, besimin dhe trashëgiminë e kombit.

Veprat e tij kryesore

Jeronim De Rada ka pasur një aktivitet letrar të pasur, kryesisht në poesi, publicistikë dhe folklor. Nuk ka një katalog të plotë të çdo shkrimi të tij, por veprat më të njohura dhe të dokumentuara janë këto:

1. Poezi epike dhe lirike

“Këngët e Milosaos” (Milosao, 1836)

Poemë epike e hershme që përshkruan jetën, dashurinë dhe fatin e njerëzve arbëreshë në Kalabri. Kjo vepër shquhet për kombinimin e motiveve popullore me frymëzim historik dhe nacionalist.

“Serafina Topia” (1845)

Poezi epistolare që trajton dashurinë, moralin dhe idealin kombëtar. Shpreh nostalgjinë për Arbërinë dhe përkushtimin ndaj identitetit të tij arbëresh.

“Rapsodi Arbëreshe” (1850)

Përmbledhje e këngëve popullore dhe motiveve historike. Ka një vlerë të madhe etnografike dhe folklorike, pasi dokumenton gjuhën dhe traditat arbëreshe.

“Shqipëria”

Vepër me karakter patriotik, ku shpreh dashurinë për atdheun dhe dëshirën për ringjalljen kombëtare.

“Valle e Arbëreshëve”

Poemë e shkurtër ku glorifikohet kultura dhe jeta e përditshme arbëreshe, duke theksuar unitetin dhe identitetin kombëtar.

---

2. Publicistikë dhe artikuj

De Rada shkroi shumë artikuj në revista arbëreshe dhe italiane ku promovonte:

Çështjen shqiptare dhe ndërgjegjësimin kombëtar

Ruajtjen e gjuhës dhe folklorit

Idetë patriotike dhe idealet e Rilindjes Shqiptare

Revista kryesore ku botoi ishte “Fjamuri i Arbëreshëve”, një platformë për diskutime kulturore dhe kombëtare.

3. Drama dhe veprimtari teatrale

“Gulçio” – dramë e shkurtër me motive historike.

Iniciativa për teatrin arbëresh – De Rada ndihmoi në organizimin e shfaqjeve dhe promovimin e dramaturgjisë shqiptare në komunitetet arbëreshe.

4. Përmbledhje dhe motive folklorike

Ai mblodhi dhe dokumentoi këngë popullore, legjenda dhe rrëfenja arbëreshe, duke i ruajtur nga harresa.

Kjo veprimtari e bën De Radën edhe një folklorist dhe etnolog të hershëm, i cili lidhi letërsinë me studimin e kulturës tradicionale.

5. Karakteristikat kryesore të veprave të tij

Tematika kryesore: identiteti kombëtar, dashuria për Arbërinë, nostalgjia, moraliteti, dhe ruajtja e traditës.

Stil: kombinim i poezisë epike dhe lirike, përdorim i figurave të folklorit dhe motiveve historike.

Qëllimi: edukimi i komunitetit arbëresh dhe ndërgjegjësimi kombëtar i shqiptarëve në diasporë.

Nga poezitë e tij rrjedhin vargje që tregojnë dashurinë e thellë për Arbërinë dhe identitetin kombëtar:

> “O Arbëri, sa shumë dhemb kur të kujtoj,

zemra më dridhet nga mall, por shpresa nuk më vdes…”

> “Në gjuhën time të lashtë, ruaj shpirtin e lashtë,

që as kohërat e as furtunat nuk mund ta shuan.”

> “Malli për Atdheun është flakë që digjet pa pushim,

por zjarri i shpirtit ngroh më shumë se vetë rrënjët.”

Jeronim De Rada ishte pjesë e një brezi intelektualësh dhe krijuesish arbëreshë që ushqyen identitetin shqiptar:

Domenico Mauro – poet dhe studiues, bashkëluftëtar i çështjes shqiptare.

Gavril Dara i Riu – autor i “Këngës së Sprasme të Balës”, ruajtës i traditës epike arbëreshe.

Francesco Antonio Santori – dramaturg dhe nismëtar i teatrit shqiptar.

Anton Santori, Anselmo Lorecchio, Zef Skiroi (Giuseppe Schirò), Mikel Markianò, Luca Matranga, Francesco Crispi – intelektualë dhe politikanë që çuan përpara gjuhën, mendimin dhe identitetin shqiptar.

Këta bashkëpunëtorë dhe miq krijuan një rrjet të gjallë kulturor, që ruajti shpirtin arbëror në diasporë, duke e bërë të jetojë më shumë se vetë Shqipëria e asaj kohe, e cila po përjetonte shekuj të vështirë dhe pushtime.

De Rada nuk pati kurrë pasuri materiale. Kur vdiq më 28 shkurt 1903, në moshën 88-vjeçare, i gjetën në xhep vetëm një cironkë, një monedhë e vogël. Ironia e jetës së tij është e hidhur: njeriu që u përkushtua krejtësisht Shqipërisë, vdiq i varfër. Por ai ishte i pasur me diçka që nuk matet me para: përkushtimin dhe pasurinë shpirtërore që ia la kombit.

Edhe pse i përket kohës së shkuar, De Rada mbetet fanar mbi tokë, dritë që udhëzon brezat në gjurmët e misionarëve të gjuhës dhe kombit. Në çdo varg tëndin ka një udhë; në çdo fjalë, një dritare; në çdo heshtje, një amanet.

Arbëreshët nuk janë vetëm një degë e kombit shqiptar — ata janë ndërgjegjja e tij. Dhe Jeronim De Rada është zëri i kësaj ndërgjegjeje, testament i përjetshëm i dashurisë për Arbërinë.

✨️✨️

 Analizë të detajuar të informacionit mbi profesionin dhe veprimtarinë e Jeronim De Radës.

1.Jeronim De Rada nuk kishte një profesion të zakonshëm me pagë të rregullt, por ishte një intelektual shumëdimensional:

Poet dhe shkrimtar: Ai përdori letërsinë si mjet për të shprehur dashurinë për Arbërinë, nostalgjinë për atdheun dhe për të ruajtur identitetin kombëtar. Veprat e tij kryesore, si Këngët e Milosaos dhe Serafina Topia, tregojnë aftësinë e tij për të kombinuar elementë epikë dhe lirike.

Publicist dhe gazetar: Artikujt dhe polemikat e tij në revista arbëreshe dhe italiane kishin qëllim të ndërgjegjësonin komunitetin për rëndësinë e gjuhës dhe kulturës shqiptare. Kjo e bën De Radën një nga pionierët e publicistikës shqiptare në diasporë.

Folklorist dhe dokumentues kulturor: Ai mblodhi këngë, legjenda dhe tradita arbëreshe, duke i ruajtur nga harresa dhe duke krijuar një bazë për studimin e kulturës shqiptare.

Dramaturg dhe organizator kulturor: Përmes dramave dhe iniciativave kulturore, ai ndihmoi në zhvillimin e jetës kulturore arbëreshe dhe në afirmimin e identitetit kombëtar jashtë Shqipërisë.

Analizë: Ky profil tregon një intelektual të përkushtuar ndaj misionit kombëtar. Profesioni i tij ishte i lidhur më shumë me ruajtjen dhe promovimin e kulturës dhe identitetit shqiptar, sesa me një detyrë praktike financiare.

2. Dimensioni kombëtar dhe kulturor

Veprimtaria e De Radës nuk ishte vetëm letrare, por edhe politikish-kulturore: ai përdorte artin, publicistikën dhe organizimin e komunitetit për të mbajtur gjallë ndërgjegjen kombëtare.

Ky kombinim e bën De Radën një nga figurat më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, edhe pse jetonte jashtë Shqipërisë.

Analizë: Profesioni i tij intelektual kishte një qëllim më të madh se karriera personale; ishte mision për ruajtjen e kulturës arbëreshe dhe ndërgjegjësimin kombëtar.

3. Konkluzion

Jeronim De Rada nuk mund të përshkruhet thjesht si poet ose publicist; ai ishte veprimtar kombëtar, intelektual dhe ruajtës i traditës kulturore. Profesioni i tij ishte thelbësisht shërbim ndaj identitetit, gjuhës dhe kulturës shqiptare, dhe kjo e bën trashëgiminë e tij të qëndrueshme dhe të respektuar.

 Burime për Jeronim De Rada

1. Agjencia Kombëtare e Diasporës

Biografi e tij dhe pasqyra e veprimtarisë letrare dhe kulturore. 

2. Qendra e Botimeve për Diasporën

Informacione mbi veprat e tij, si “Këngët e Milosaos”, revistën “Fiamri Arbërit”, gramatikën e shqipes, etj. 

3. Studime Filologjike – artikull “Jeronim De Rada si folklorist e poet dhe ndikimi i tij” nga Ziaudin Kodra, i cili analizon veprat dhe rolin kulturor të tij. 

4. Këngët e Milosaos – botimi modern i poezisë së tij, që mund të jetë referencë për tekstin origjinal dhe përkthime. 

5. Qendra Mbarëkombëtare e Koleksionistëve Shqiptarë – përmbledhje me studime rreth “Rapsodi të një poeme arbëreshe” të De Radës. 

6. Altera Books – libër biografik për Jeronim De Radën, me kontekst historik dhe letrar. 

7. Studime historike / artikuj për De Radën në uebsajtet si Drini.us, që japin pasqyrë të veprimtarisë kombëtare dhe letrare. 

8. Artikull përkujtimor – “208 vite nga lindja e Jeronim De Radës” nga Almanart, me informacione biografike. 

9. Libër shkollor (“Letërsia 10”) – përmbledhje e veprave të De Radës që përdoret në mësim në shkolla. 

Bibliotekat universitare shqiptare / albanologjike

Faite akademike si JSTOR, Google Scholar (kërko me “Girolamo de Rada” ose “Jeronim De Rada”)

Libraritë shqiptare / arbëreshe që specializohen në letërsinë historike