Prirja antropologjike në romanin e Luan Ramës “Gruaja që vinte nga mjegulla”

Prirja antropologjike në romanin e Luan Ramës “Gruaja që vinte nga mjegulla”

Shtëpia Botuese “Emal” njoftoi sot se sapo ka dalë nga shtypi romani në anglisht i shkrimtarit Luan Rama "The women Who Came from the Fog", “Gruaja që vinte nga mjegulla”, i botuar më herët në gjuhën shqipe nga “Albas” në vitin 2023, dhe në italisht nga Montabone Editore (viti 2025).

Për shkrimin e këtij romani, autori është mbështetur në një ngjarje të vërtetë. Është historia e një ushtari italian, Savianit, i plagosur gjatë Luftës së Dytë Botërore në malet shqiptare e më pas i harruar… Në rininë e tij, ishte student i konservatorit të Milanos, tenor. Një ditë, rreth viteve ’90, e dashura e tij e dikurshme, Laura, lexon rastësisht një artikull në gazetë, ku flitej për një ushtar italian i mbetur në Shqipëri gjatë kohës së luftës, e që këndonte arie. Ajo përjeton një çast reflektimi dhe trazimi të brendshëm kur dëgjon në televizor për zbarkimin e emigrantëve shqiptarë në Brindisi. Dhe niset drejt së panjohurës, në kërkim të dashurisë së rinisë së saj.

Romani është prezantuar pak muaj me parë në librarinë më të vjetër tê Italisë, « Boça », në Galerinë « Vittorio Emmanuele » të Milanos, ku gjeti një pritje mjaft të ngrohtë si dhe në Asyi, në Piemonte tê Italisë.

Ja çfarë shkruan kritikja italiane e Milanos, Annitta Di Mineo për këtë libër: Është rrëfimi i një dashurie të ndërprerë për shkak të luftës (Luftës së Dytë Botërore), pas dekadash rishfaqet me dëshirën për të ditur dhe dëshirën për të kërkuar një përgjigje për atë që na hiqet, sepse ne i detyrohemi të kaluarës sonë. Një udhëtim për të vënë rregull në një të kaluar që mbeti e pezulluar, pa marrë asnjë reagim. Dashuria mes dy studentëve të rinj të këngës së Konservatorit “Giuseppe Verdi” në Milano, të ndërprerë nga çmenduria e një konflikti, nuk lejoi zhvillimin e ndjenjave të tyre, sepse djali u thirr në armë, duke e lënë të dashurën e tij në Itali me premtimin e rikthimit.

****

Kam pasur fatin ta lexoj këtë roman të shkrimtarit të mirënjohur dhe mikut të dashur, Luan Rama, pikërisht në vitin 2023, kur u botua nga “Albas”. Një vepër e shkruar plot frymëzim e poezi, një meditim për rolin e artit dhe artistit në shoqëri. Çdo histori e natyrshme, është e përkryer. Edhe këtu kemi të bëjmë me një histori të vërtetë. Diku vetë shkrimtari është shprehur se ky roman është një himn për muzikën, pasi muzika nuk vdes kurrë. Pra ky libër është ngadhnjim i artit, me fuqinë për të rindërtuar shpirtin e shkatërruar. Shkrimtari ndjek të njëjtin pikësynim, sikurse antropologët në rendin hapësinor: t’i japin fund njëherë e përgjithmonë asaj ideje, njëkohësisht egocentrike dhe naïve, sipas së cilës njeriu është i tëri i ngujuar vetëm në njërën nga format historike dhe gjeografike të qënies së tij. Duke iu kundërvënë vazhdimësisë së rreme të kohës njerëzore, duket qartë prirja antropologjike e autorit për të ribashkuar dhe rindërtuar atë që është shpërbërë nga koha.

Autori ka vënë në thelbin e kësaj vepre raportin e artit me jetën. Njeriu, artisti, i pandarë nga situatat dhe rrethanat e jetës. Ky është një problem i madh filozofik, por edhe estetik. Arti vendos paqen mes natyrës sonë tokësore dhe asaj shpirtërore, hedh një urë ideali në jetë. Secili artist e ka për detyrë të hapë një rrugë sa më të gjerë që të mundë për ngazëllimin njerëzor. Pavarësisht se lumturia është si shtojzovalle, e dukshme së largu, por zhduket kur i avitesh. Ndërsa dhimbja dhe mundimet janë reale; nuk kanë nevojë për ndërmjetim, paraqiten pa shkaktuar iluzione dhe pa u vonuar.

Gjithçka në këtë vepër ndodh domosdoshmërisht dhe protagonistja kryesore, Laura, di të përshtatet menjëherë ndaj nevojës së pashmangshme. Momentet e trazimit të saj, rrethanat psikologjike, janë tërësisht të përligjura. Autori, me të drejtë, motivon këtë shtysë intime, që vepron nën udhëheqjen e ëndërrave të pavetëdijshme, që i japin jetës atë njëjtësi dhe atë koherencë dramatike, që kurrë nuk mund të arrihet vetëm me forcat njohëse të mendjes, të cilat shpesh janë të paqëndrueshme dhe të dyshimta. Një artist që është thirrur të kryejë vepra të caktuara dhe të rëndësishme, i ndjek idealet e tij së brendshmi dhe fshehtësisht, i gatshëm të presë, siç presin bletët ndërtimin e zgjoit.

Luan Rama, si shkrimtar, është gjithnjë i vetëdijshëm për rolin që ka arti dhe artisti në shoqëri, për lidhjet e ngushta që duhet të ekzistojnë mes estetikës, artit dhe marrëdhënieve njerëzore. Arti ka fuqinë të të detyrojë të veprosh sipas parimeve abstrakte dhe kjo bëhet e mundur vetëm pas shumë përvoje dhe jo kurdoherë. Madje, për artin, edhe vetë parimet nuk janë gjithmonë të mjaftueshme, por vijnë si rezultat i ndjeshmërisë, inteligjencës dhe vullnetit.

Dikush mund ta cilësonte këtë roman një vepër romantike, por sipas mendimit tim, kemi të bëjmë me një roman realist me një aureolë magjike, ku vërehet ermimi i trashendencës, identifikimi me nivelin e thellë të teksteve dhe, si e tillë, në kundërvënie me nivelet më sipërfaqësore, ku të gjithë përbërësit semio-narrativë janë në marrëdhënie me njëri-tjetrin.

Romani shquhet për një semantikë tekstuale, ku teksti nuk është as objekt, as imazh apo sekuencë tingujsh, por janë tekstet ato që, me plotësinë e tyre, ndërtojnë kompozicionin dhe hierarkinë semike të njësive më të vogla.

Është e vështirë të përcaktosh kufijtë e socio-semantikës në këtë tekst. Ligjërimi zakonisht përballet me tekste sinkretike, ku kuptimi global del nga shuma e ligjërimeve të ndryshme, imazhit, muzikës, fjalës etj. Kapërcimi nga e ndjeshmja tek e tejndjeshmja, është një karakteristikë e kësaj vepre, që dallohet qartë. Libri i shmanget çdo shpjegimi racional, ndërsa realizimi i tablove të tij (kinematografike) zotëron tërë fushën e përfytyrimit.

* * *

Një fragment nga romani:

Ah, kujtimet… Ato ditë të vitit 1990, në Milano bënte ftohtë. Po kthehej vonë në shtëpi e megjithatë kujtimet e ndiqnin çdo çast. Ishte koha tjetër që tashmë i përplasej në sy, në shpirt, në gjithë qenien e saj. Një imazh i shpejtë iu shfaq para syve në disa sekonda. Pastaj u shua, u zbeh, u venit… Ishte ajo, në shi, prindërit që e kishin gjetur diku rrugëve, të lagur qull dhe që po e ngjisnin drejt shkallëve të shtëpisë. Tavani i errët lëvizte ngadalë, rrotullohej si një disk planetar. Një imazh i dhembshëm. Pastaj ajo nën një mbulesë, në shtrat, e futur brenda, mbuluar krejtësisht, por me sytë hapur, të përhumbur.

“Gjithë bota përmblidhej në atë tavan të bardhë dhe unë imagjinoja se një forcë e çuditshme, një fuqi gati hyjnore më ngrinte ashtu nga krevati, të shtrirë, dhe më shtynte drejt tavanit, të cilin e përshkoja pa e prekur dhe ngjitesha drejt qiellit, në një qiell plot yje, sikur t’i përkisja një bote krejt tjetër, jo asaj poshtë, jo zisë së madhe të shpirtit. E ndieja veten të çliruar, të lirë, pa peshë, sikur të isha në një botë engjëjsh… I ëmbli im! Kohë më vonë takova një shokun tonë të konservatorit të muzikës, tëndin gjithashtu, Leonen që studionte kompozicion. Të kujtohet ai djalosh hokatar me quka? Një ditë ai më bindi të ngjitesha në skenë. Donte të më ndihmonte, të më nxirrte nga ai pus i thellë ku isha zhytur. Jetoja me errësirën, heshtjen dhe imazhin e atij shpërthimi që të kishte mbuluar ty, ashtu pa zhurmë, si në një film pa zë. Leone më zgjati dorën dhe unë u ngrita. Do këndoja një duet të Xhildës… ‘Rigoletto’. E kujtoj gjithnjë. Si mund ta harroj?

“Emër që do më kujtojë gjithnjë / shijet e dashurisë / Dëshira ime do të fluturojë gjithnjë drejt tij / Duke menduar përherë për të / Dhe më së fundi, fryma ime e fundit / Për ty do të jetë i dashuri im!…”

Këmbët më dridheshin dhe zemra më rrihte fort. Mbaj mend që dritat e sallës u fikën dhe muzika filloi. Njerëzit në sallë prisnin, ndërsa unë ktheva kokën pas, prisja të vije edhe ti në skenë… Por ti nuk erdhe dhe unë nuk arrija dot të këndoja. Diçka më shtrëngonte fort në grykë. Të prisja ty, si mund të këndoja pa ty?! Kështu, papritmas, ika dhe e lashë skenën. Të gjithë u habitën. Leone më ndoqi pas dhe më mori në krahë. Më dukej sikur isha në krahët e tu. Nuk di si ndodhi. Të nesërmen ndodheshim në plazhin e braktisur. U dehëm, u puthëm. Isha veçse një vajzë e mjerë, e humbur, e braktisur nga fati, nga jeta. Kaluam një natë në hotel dhe të nesërmen ai kërkoi të martohej me mua. Por, çuditërisht, të nesërmen unë ika me vrap dhe nuk desha ta takoja më. Si mund të martohesha me të?! Po ti Alberto? Atë natë kur isha në shtrat me të, një çast, kur Leone flinte, unë i pëshpërita: “Alberto”!… Kujtoja se ishe ti. Kujtoja se kisha bërë dashuri me ty, Alberto, me hijen tënde. Kjo gjë më tmerroi. E kuptova se nuk mund të jetoja me të. Puthja më e ëmbël më sillte buzët e tua, Alberto. Dhe ika, duke e lënë atë në shtrat, ashtu, tek flinte… Ika si një e marrë!”

Autor Arben Iliazi.