Search Results

Nga Dr. Liliana Pere. Hulumtim  Shqiperia vitii 1308 dhe përshkrimin real nga dorëshkrimi mesjetar Descriptio Europae Orientalis, si dhe burime shkencore. 🇦🇱 Shqipëria e vitit 1308 Një rrëfim historik me fakte, analiza dhe shpjegime të thelluara  Fakti 1 – Një burim i rrallë: Dorëshkrimi i vitit 1308 Në pranverë të vitit 1308, një klerik dominikan francez shkroi një përshkrim të Ballkanit Lindor për Charles, Kont i Valois’it, me qëllim përgatitjen e një kryqëzate kundër Bizantit. Teksti, i titulluar Anonymi Descriptio Europae Orientalis, përmban përshkrimin më të hershëm të hollësishëm për Shqipërinë në shek. XIV.  Shpjegim: Autori përmend Shqipërinë jo thjesht si një rajon gjeografik, por si një “krahine të madhe e njerëz të armatosur mirë”, që e dallon nga Greqia dhe Serbia. Ky është dokumenti i parë ku Shqipëria paraqitet me emrin e saj dhe me identitet të veçantë territorial dhe kulturor. Fakti 2 – Struktura politike: pa mbret, por me princër lokalë Në vitin 1308, Shqipëria nuk kishte një mbretëri të vetën të unifikuar. Ajo ishte pjesë e asaj që njihet si Mbretëria e Arbërisë (Kingdom of Albania), e themeluar nga Karl Anzhu i I-rë më 1272, por qeverisja reale ishte e shpërndarë mes princërve vendas, si: Muzakajt në Berat Thopiajt në Krujë dhe Mat Gropajt në Dibër Blinishtët në Zadrimë  Shpjegim: Sundimi ishte feudal dhe fragmentar. Çdo fis ose “sambet” kishte një lloj autonomie ushtarake dhe ekonomike. Vetëm Durrësi ishte nën kontroll të drejtpërdrejtë nga Anzhuinët, për shkak të rëndësisë së tij portuale dhe rrugës Via Egnatia.  Fakti 3 – Territori dhe natyra: lumenj, male, tokë pjellore Autori përmend katër lumenj kryesorë që ujitnin Shqipërinë: Ersenta = Erzeni Mathia = Mati Scumpino = Shkumbini Epasa = Osumi Toka ishte e pasur për mish, djathë dhe qumësht, por jo shumë për grurë dhe verë.  Shpjegim: Kjo tregon një strukturë blegtorale të ekonomisë – dominonte rritja e bagëtive, jo bujqësia e specializuar. Rajonet malore si Tomorrica, Dibra, Pulti, ishin më shumë fshatra sesa qytete të zhvilluara.  Fakti 4 – Qytetet dhe fshatrat Vetëm Durrësi përmendet si qytet me rëndësi të vërtetë urbane. Të tjerat – si Berati, Kruja, Pulti, Këlcyra, Dibra, Tomorrica – përmenden si krahinë rurale me banorë të qëndrueshëm, që jetonin në shtëpi dhe paguanin haraç.  Shpjegim: Popullsia ishte e ndarë midis jetës nomade të luftëtarëve që lëviznin me kampe (tenda) dhe jetës fshatare të qëndrueshme. Ky kontrast i brendshëm do të ushqente më vonë ndarjet midis fiseve dhe popullsive qytetare.  Fakti 5 – Pamja fizike dhe përshkrimet etnografike Sipas autorit: Shqiptarët kishin sy të përhimtë që ndriçonin natën Kishin qen të egër, sa vrisnin si luanë  Shpjegim: Këto përshkrime janë të ngarkuara me mitologji dhe perceptim europian mesjetar mbi “të tjerët”. Syri që sheh natën mund të nënkuptojë aftësi për orientim në errësirë, ndërsa qentë luftarakë flasin për funksionin ushtarak të kafshëve në jetën shqiptare.  Fakti 6 – Gjuha: identitet gjuhësor i veçantë Autori shkruan qartë: “Shqiptarët flasin një gjuhë të ndryshme nga latinishtja, greqishtja dhe  sllavishtja.”  Shpjegim: Kjo është një ndër dëshmitë më të hershme për ekzistencën e gjuhës shqipe si idiomë unike në Ballkan. Sipas Robert Elsie, ky është një tregues i pavarësisë kulturore që shqiptarët ruajtën pavarësisht ndikimeve të huaja.  Fakti 7 – Feja: midis katolicizmit dhe ortodoksisë Në shumë krahina, feja ishte e dyfisht, disa ishin katolikë, disa skizmatikë (ortodoksë). Por autori thekson: “Nëse predikon katoliku, ata tregohen si të vërtetë latinë.”  Shpjegim: Kjo tregon se në vitin 1308, katolicizmi kishte depërtuar shumë, veçanërisht në zonat afër Durrësit dhe bregdetit, për shkak të misionarëve dominikanë dhe françeskanë.  Fakti 8 – Studiues të huaj që kanë analizuar dorëshkrimin Robert Elsie – studiues kanadez për historinë dhe gjuhën shqipe Oliver Jens Schmitt – historiografi më i thelluar për mesjetën shqiptare Radu Florin Madgearu – mbi strukturën ushtarake të rajonit Krzysztof Grzesik – botues i analizës së dorëshkrimit origjinal të 1308  Fakti 9 – Rruga kryesore: Via Egnatia Durrësi ishte porta e Via Egnatia, një rrugë antike romake që lidhte Adriatikun me Selanikun dhe më pas me Kostandinopojën. Ajo përdorej për tregti, ushtri dhe misionarë. Shpjegim: Kjo rrugë bëri që Durrësi të jetë qendra strategjike e Perëndimit, andaj u përzgjodh si baza e Princit të Tarantos dhe porti i planifikuar për ushtrinë e kryqëzatës.  Fakti 10 – A kishte flamur? A kishte alfabet? Flamur kombëtar shqiptar nuk ka dëshmi në 1308 – vetëm më vonë me Skënderbeun (shek. XV). Nuk kishte alfabet shqip të përdorur zyrtarisht. Por ekzistonin forma gojore dhe zakone ligjore që kalonin brez pas brezi.  Shqipëria e vitit 1308 paraqitet si një tokë me identitet të veçantë, gjuhë të panjohur, popullsi luftëtare dhe kulturë të qëndrueshme, ndonëse e fragmentuar politikisht. Ja një prezantim vizual dhe i detajuar i hartës së Shqipërisë sipas Descriptio Europae Orientalis (1308), krahinave, qyteteve, rrugëve dhe elementeve kryesore – me shpjegime për çdo pjesë:  1. Hartë e përgjithshme e mbretërisë Anzhuine dhe krahinave shqiptare (1308) Zona e përfshirë me ngjyrë rozë tregon kufijtë e përafërt të “Mbretërisë së Arbërit” – që varionin nga Durrësi në bregdet deri te Dibra dhe Pulti në lindje; përfshin Beratin, Krujën, Tomorrin dhe Këlcy­r­ën.    2. Qytetet dhe vendet kryesore Vendbanim/gjë Emri mesjetar Pozicioni dhe rëndësia në 1308 Durrësi Duracium Qendra kryesore urbane dhe port tradit Berat Berat Qendër e familjes Muzaka, qytet me influencë lokale Krujë Kruya Shtyllë politike pranë fisit Thopia Pult Pultum Zona e fortifikuar, kontrollue nga Gropajt Dibër Dibra Fshat i rëndësishëm i kohezionit kombëtar Këlcyra Clisara Pikë fitimie dhe ekonomike midis malinës dhe bregut Tomorrica Tomorista Zona malore – kultivon bletë, bagëti dhe pemë Shpjegim: Këto vende pasqyrojnë një model të përzier të jetës urbane dhe rurale, me Durrësin si port strategjik dhe qytetet e tjera si qendra feudo-familjare.  3. Rruga kryesore: Via Egnatia Nis nga Durrësi, ndjek lumin Shkumbin (Scumpino), kalon male si Candavia (Jabllanicë), kalon pranë liqenit të Ohrit, dhe vazhdon në Selanik e më tutje. Kjo rrugë ishte arteria kryesore e transportit, ushtrisë dhe misionarëve ‑ rreth 1 120 km e gjatë  . Pikat e veçanta: Ad Quintum, afër Librazhdit (prag lëshimi te dy degët që vinin nga Durrësi dhe Apollonia)  . Është rruga që lidh botën perëndimore me lindjen – Romë–Byzant, një pikë strategjike për kapjet ushtarake dhe tregtinë.  4. Relievi dhe lumenjtë Katër lumenjtë kryesorë: Erzeni (Ersenta) – lum i madh për finanacia dhe bagëti, afër Durrësit. Mati (Mathia) – në zonën e Thopiajve, burim jetese bujqësore dhe blegtorale. Shkumbini (Scumpino/Genusus) – arteria e rrugës antike, lidh Gjirin me lindjen. Osumi (Epasa) – në jug, në zonën malore të Tomorrist; ujë jete për Tantën dhe brezat fshatarë. Shpjegim: Këto lumenj ishin kolona ushqimi, transporti dhe jetese për komunitetet e asaj kohe, dhe bashkuar me relievin malor, përcaktonin kufij kulturash dhe politikash.  5. Kufijtë e krahinave sipas raportit të vitit 1308 Muzakajt në Berat, rreth pazareve dhe rrugëve tregtare. Thopiajt mbulonin Matin, Krujën, zonat në veri-lindje. Gropajt ishin predominant në Dibër dhe Pult, për zotërim të zonave malore. Blinishtët në zonën e Zadrimës si fis ujqrësh blegtorale. Këlcyrë, si port i rëndësishëm në rrugë tregtare malore dhe bregdetare.  6. Ndërtimet e pasura historike Ura e Kamarës (Elbasan) e lidhur me Shkumbinin – pikë strategjike historike në rrugën e karvanëve  . Kalaja e Elbasanit – e ndërtuar në antikitet, transformuar ndër shekuj; në 1308 shërbente si pikë kontrolli për egnatinë  . Ad Quintum – stacion i rëndësishëm midis Durrësit dhe Apollonisë  .  7. Interpretim i pasqyrës historike Kjo hartë dhe zgjatja e krahinave tregojnë: Durrësi si qendër politike, ekonomike dhe militare. Muzakajt-Amplituda, Thopiajt-Fisi i Matit, Gropajt – struktura që formësuan identitet fisnor shqiptar. Rruga e fuqishme ushtarako-tregtare – Via Egnatia – si ndërmjetës në identitetin nacional në formim. Lumenjtë e maleve shënojnë kufijtë natyrore dhe identitetin e përbashkët kulturor.  8. Përmbledhje Hartat prezantojnë Shqipërinë e 1308 si territor i fragmentuar, me fiset që kishin autoritet të brendshëm. Durrësi dominon me të gjitha tiparet e një qyteti mesjetar – port, rrugë, administrim latin. Krahinat e brendshme ishin të organizuara rreth zemrave fisnore, të lidhura me lumenjtë dhe rrugët. Rrugët dhe lumenjtë krijonin rrjetin ekzistencial midis jetës rurale, fisnore dhe të egnatizmit administrativ latin. Shqipëria e vitit 1308, sipas Descriptio Europae Orientalis, e ndërtuar mbi toponime origjinale dhe interpretime shkencore: 1. Raioni i “Mbretërisë Anzhuine” në Durrës 🌐 Zona rozë në hartë përfshin bregdetin deri në brendësi – nga Durrësi (Duracium) te Dibra dhe Pulti, emra tregues të zotërimeve lokale në vitin 1308  . 2. Qytetet dhe zonat kryesore Durrësi (Duracium) – port strategjik, qendër urbane e Anzhuinëve Berati – selia e Muzakajve, krahinë feudo-familjare Kruja – në kontrollin e Thopiajve Pult (Pultum) – territor i fortifikuar, nën Gropajt Dibra (Dibra) – krahinë kryesore fshatarësh dhe bagëtie Këlcyra (Clisara) – pasur për tregti dhe fruta Tomorrica (Tomurista) – zonë malore dhe blegtoria   3. Rruga kryesore: Via Egnatia Kalon nga Durrësi përmes Shkumbinit, Librazhdit, Elbasanit dhe Pogradecit, deri në Ohër dhe më tej në Selanik–Konstandinopojë. Ishte rruga kre! për misione ushtarake, zyrtare dhe tregtare  . 4. Rrjedhat kryesore ujore 1. Erzeni (Ersenta) afër Durrësit 2. Mati (Mathia) – në veri-lindje 3. Shkumbini (Scumpino) – aks qendror 4. Osumi (Epasa) – jug Këto lumenj ishin themeli për jetën rurale dhe ndërtimi i fshatrave  . 5. Kufijtë e fiseve dhe krahinave Fis Krahinë/territor Muzakajt rreth Beratit Thopiajt Mat–Krujë, veri-lindje Gropajt Pult–Dibër Blinishtët zona e Zadrimës Matarangat jug-perëndim Këlcyrë–Clisara ndërthur port–mali  Këto struktura pasqyronin një model feudo-familjar, me pushtet lokal, por të një bashkësie për rrugë, tregti e fe. 6. Ndërtimet strategjike Kalaja e Durrësit kontrollonte rrugën kryesore dhe hyrjen nga deti. Kalaja e Pultit dhe Dibra siguronin mjet mbrojtjeje në lindje. Kalaja e Elbasanit përforconte Via Egnatia-n në pjesën qendrore  . 7. Interpretim historik i hartës Durrësi mbante mbizotërim administrative dhe tregtare. Krahinat e brendshme dëshmonin strukturën fisnore, të lidhur me lumenjtë dhe malin. Via Egnatia ishte rruga që “ujiti” Shqipërinë me kulturën perëndimore. Kufijtë natyrorë si lumenjtë dhe malet ndistronin identitetin kulturor dhe politik. Kjo hartë përmbledh një Shqipëri të vitit 1308 – territor i fragmentuar, me Anžhuinët që kontrollonin portin, fise që sundonin brenda kopësëve natyrore, dhe një rrjet rrugësh e lumenjsh që krijonin lidhjet e para kombetare  Autorët e huaj që kanë shkruar për Shqipërinë e vitit 1308 dhe dorëshkrimin Descriptio Europae Orientalis 1. Autori anonim dominikan – një klerik francez, me gjasë nga Urdhri i Predikuesve, shkroi në pranverën e vitit 1308 për Kontin Charles të Valois, një përshkrim të hollësishëm të Europës Lindore, me theks të veçantë mbi Shqipërinë. Dorëshkrimi mbetet një nga dokumentet më të hershme dhe më të rëndësishme ku Shqipëria paraqitet me emër, identitet, gjuhë dhe strukturë politike të veçantë. 2. Olgierd A. Górka – historian dhe studiues polak, botoi për herë të parë dorëshkrimin origjinal latin në vitin 1916 në Krakov, duke e bërë të mundur që bota akademike ta njohë tekstin e vitit 1308 si “Descriptio Europae Orientalis”. 3. Robert Elsie – albanolog kanadez, përkthyes dhe studiues i njohur, analizoi pjesë kyçe të dorëshkrimit në veprën “Early Albania: A Reader of Historical Texts” (2003), duke nxjerrë në pah dëshminë e hershme për gjuhën shqipe, organizimin shoqëror dhe besimin fetar të shqiptarëve të Mesjetës. 4. Ryszard Grzesik – historian polak i specializuar në mesjetën e Europës Lindore, ka përgatitur një version të komentuar kritik të dorëshkrimit, me analiza gjuhësore dhe kontekst historik. 5. Dragana Kunčer – studiues dhe filologe e Europës Juglindore, ka kontribuar në përkthimet dhe interpretimet e mëvonshme të tekstit në gjuhë moderne si serbishtja, kroatishtja dhe rumanishtja. 6. Oliver Jens Schmitt – historian zviceran dhe një nga studiuesit më të rëndësishëm të historisë mesjetare shqiptare, ka analizuar strukturat politike dhe raportin midis krahinave shqiptare dhe pushteteve të huaja në veprat e tij si “Skënderbeu” dhe “Shqiptarët: Një histori e shkurtër”. 7. Radu Florin Madgearu – studiues rumun dhe ekspert në fushën e historisë ushtarake të Ballkanit, ka shkruar mbi strukturën mbrojtëse dhe strategjinë e krahinave shqiptare, duke vendosur Shqipërinë e vitit 1308 në kontekstin më të gjerë të përplasjes latine-bizantine në librin “The Wars of the Balkan Peninsula”. 8. Antony R. Leopold – historian britanik që ka hulumtuar mbi përshkrimet perëndimore të Europës Lindore gjatë Mesjetës dhe raportin e tyre me planifikimet ushtarake e fetare të kohës. 9. Judit Csákó – studiuese hungareze, e cila ka kontribuar në përkthimin, analizën filologjike dhe krahasimin e Descriptio Europae Orientalis me burime të tjera mesjetare europiane.  Përmbledhje Këta autorë dhe studiues përfaqësojnë një mozaik ndërkombëtar që ka kontribuar në ndriçimin e njërës prej dëshmive më të hershme dhe më të çmuara për Shqipërinë si identitet i veçantë në Europën e shekullit XIV. Falë tyre, sot kemi një kuptim më të qartë për strukturën politike, gjuhësore, fetare dhe kulturore të Shqipërisë së vitit 1308. Nga: Dr.Liliana Pere.

🌟  Studim 1. “Tempulli i Poseidonit në Sounio: Mes mitit, detit dhe kujtesës” 2. “Poseidoni dhe hije ilire: Nga tempujt bregdetarë te hyjnitë e natyrës” ✍️ Teksti i prezantimit për studimin > Ky studim është një udhëtim historiko-mitologjik dhe kulturor nëpër gjurmët e lashtësisë, përmes një prej tempujve më të bukur dhe të fuqishëm të Greqisë antike – Tempullit të Poseidonit në Sounio. Nëpërmjet përshkrimit arkitektonik dhe simbolik të këtij monumenti, hulumtohet roli i Poseidonit si zot i deteve dhe ndikimi i këtij kulti në qytetërimet përreth, përfshirë edhe kulturën ilire, ku ai identifikohet me perëndinë Bind(i). Studimi i thellohet jo vetëm arkitekturës, vendndodhjes dhe funksioneve të tempullit, por edhe ndikimit të hyjnive të ujit dhe natyrës në trashëgiminë shpirtërore dhe folklorike të shqiptarëve, duke ndërtuar një urë ndërmjet së shkuarës mitike dhe identitetit kulturor bashkëkohor. Një vend i veçantë i kushtohet gjithashtu rolit të grave në tempujt e lashtësisë, si dhe krahasimit të formave të tempujve helenë me ato të botës ilire, ku hyjnia bashkëjetonte me natyrën dhe vendet e shenjta ndodheshin në shpella, burime dhe male. Kjo punë synon të zgjojë ndjeshmëri për trashegiminë shpirtërore, krahasimore dhe arkeologjike si pjesë e një memorie kolektive mesdhetare që bashkon popuj dhe periudha të ndryshme përmes hyjnive dhe tempujve që prekin detin dhe dritën. 📚 Referencat ku jam mbështetur  1. “Poseidon and Greek Religion” – Walter Burkert, Greek Religion, Harvard University Press, 1985. 2. “The Temple of Poseidon at Sounion” – Archaeological Society of Athens, Publications on Sounio (në anglisht dhe greqisht). 3. “Illyrian Religions” – Wilkes, J.J. The Illyrians, Blackwell Publishers, 1992. 4. Botime dhe kërkime të Universitetit të Tiranës dhe Akademisë së Shkencave mbi trashëgiminë ilire. 5. Folklori shqiptar: Zanat dhe besimet popullore – Mark Tirta, Mitologjia ndër shqiptarë, Botime Toena, Tiranë, 2005. 6. Artikuj nga Revista Prestige, autor: Liliana Oere, në bashkëpunim me studiues dhe pasionantë të historisë antike dhe mitologjisë mesdhetare.  Autor: Liliana Pere Revista Prestige Viti: 2025 Fusha: Mitologji – Arkeologji – Kulturë krahasimore ✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️ Tempulli i Poseidonit në Sounio, një gadishull në jug të Atikës (në Greqi), është një nga monumentet më të njohura të lashtësisë greke dhe ka një lidhje të ngushtë me kultin e detit. Më poshtë po ta shpjegoj me detaje të pasura për tempullin, historinë e tij dhe lidhjen me ilirët e lashtë. 🏛 Çfarë është Tempulli i Poseidonit në Sounio? Tempulli i Poseidonit është një tempull i lashtë grek kushtuar Poseidonit, perëndisë së detit, tërmeteve dhe kuajve në mitologjinë greke. Ai është ndërtuar në një pikë strategjike në majën e gadishullit Sounio, në një shkëmb mbi 60 metra mbi nivelin e detit Egje, ku ofron një pamje spektakolare. 📅 Kur është ndërtuar? Shekulli V p.e.s. – rreth 444–440 p.e.s., në periudhën e Perikliut, gjatë epokës klasike të Athinës. U ndërtua mbi rrënojat e një tempulli më të hershëm arkaik, që ishte shkatërruar gjatë pushtimit persian (rreth 480 p.e.s.). * Nga çfarë materiali është ndërtuar? Tempulli është ndërtuar nga mermeri lokal nga zona e Agrilezas (jo shumë larg nga Sounio). Kolonat janë në stilin dhorik (stil i thjeshtë, i fuqishëm dhe monumental). Ka pasur fillimisht 34 kolona, nga të cilat 16 janë ruajtur deri më sot. Lartësia e kolonave arrin rreth 6 metra.  Ku ndodhet? Tempulli ndodhet në Cape Sounion, 69 km në juglindje të Athinës. Është në një pozicion të jashtëzakonshëm, ku shihet perëndimi i diellit në mënyrë magjike dhe legjendare – një pamje që të lë pa frymë. * Pse tempujt e Poseidonit gjenden afër detit? Sepse Poseidoni ishte: Zot i detit dhe të gjitha ujërave. Një nga dymbëdhjetë perënditë olimpike. Njerëzit luteshin për mbrojtje në udhëtimet detare, për peshkim të mirë, për të shmangur stuhitë detare dhe për të fituar në betejat detare. Tempulli shërbente si një vend i shenjtë për pelegrinët, por edhe si një pikë orientimi për detarët. 🇮🇱 Po ilirët ç’lidhje kanë me këtë? Kush ishte Bindi? Kjo është pjesa më interesante për ne shqiptarët dhe kërkon pak shpjegim historik dhe mitologjik. 🧿 Kush ishte Bindi në mitologjinë ilire? Bindi ishte një perëndi ilire, që njihet kryesisht në burimet nga epiriotët dhe dardanët. Ai identifikohet nga studiuesit si perëndia e ujërave, burimeve dhe fuqive të natyrës ujore, ndaj barazohet me Poseidonin në mitologjinë greke dhe Neptunin në atë romake. Në disa zona të banuara nga ilirët, Bindi ishte një nga hyjnitë më të nderuara. Dëshmitë më të hershme për kultin e Bindit vijnë nga zona si Dardania, Maqedonia e Veriut dhe veriu i Shqipërisë, ku janë gjetur mbishkrime kushtuar këtij hyu. * Pse thuhet që Poseidoni barazohet me Bindin? Sepse kur romakët dhe grekët ndërvepruan me popujt ilirë, bënë një "përkthim fetar" të perëndive lokale. Ky proces quhet "interpretatio graeca/romana" – ku perënditë vendase krahasoheshin dhe identifikoheshin me ato të botës greke apo romake. Bindi = Poseidoni = Neptuni → të tre janë hyjni të ujit, deteve, burimeve, stuhive. Në këtë mënyrë, edhe pse Bindi nuk ka një tempull të njohur në stilin grek (si ai në Sounio), roli i tij simbolik ishte i ngjashëm në botën ilire. ✍️ Përmbledhje: Tipari Tempulli i Poseidonit – Sounio Vendndodhja -Cape Sounion, Greqi Koha e ndërtimit rreth 444–440 p.e.s. Stili Dorik Materiali Mermer lokal Funksioni Tempull kushtuar Poseidonit, perëndisë së detit Lidhja me ilirët Poseidoni barazohet me perëndinë ilire Bindi, hyj i ujërave * Legjenda e mbretit Ege dhe deti Egje Në kohët e lashta, Egeu ishte mbreti i Athinës. Ai kishte një bir të quajtur Tezeu, një nga heronjtë më të mëdhenj të mitologjisë greke.  Tezeu dhe Minotauri Çdo vit, Athina dërgonte 7 djem dhe 7 vajza në Kretë për t’u flijuar te Minotauri, një përbindësh gjysmë njeri, gjysmë ka, që jetonte në labirintin e Knosos. Tezeu vendosi të shkonte vetë si vullnetar për të vrarë Minotaurin dhe për të shpëtuar të rinjtë athinas. * Premtimi i Tezeut ndaj babait të tij, Egeut Tezeu i premtoi të atit se nëse do të kthehej gjallë, do të vendoste në anije vela të bardha. Nëse do të vdiste, anija do të mbante vela të zeza. * Tezeu vret Minotaurin… por harron Tezeu e vrau Minotaurin me ndihmën e Ariadnës, por në kthim harroi të ndryshonte velat. Kur Egeu pa velat e zeza nga maja e shkëmbit të Sounios, mendoi se i biri kishte vdekur. * Tragjedia në Sounio I dëshpëruar, Egeu u hodh nga shkëmbi dhe vdiq në ujërat e detit. Që atëherë, deti u quajt “Deti Egje” – në kujtim të mbretit që humbi jetën për dashurinë ndaj të birit. 🏛️ Dhe pikërisht aty ku u hodh mbreti Ege, u ndërtua Tempulli i Poseidonit. Ai qëndron si një vend pelegrinazhi, reflektimi, dhe kujtese për fuqinë e detit dhe tragjedinë njerëzore – ndër më të bukurat e mitologjisë. 🏛️ Kush ishte arkitekti i Tempullit të Poseidonit në Sounio? Historitë antike nuk përmendin me emër të sigurt arkitektin e Tempullit të Poseidonit, por studiuesit besojnë fort se ai ishte i njëjti arkitekt që projektoi edhe Tempullin e Hefaistit në Athinë – një nga tempujt më të ruajtur të botës së lashtë. Ai njihet si: * Arsitekti i Paemëruar i Stilit Dhorik Klasik – por shpesh i referohen si një dishepull i famshëm i Kalikratit dhe Iktinosit (ata që projektuan Partenonin). ✨ Çfarë e bën këtë arkitekt të veçantë? 1. Eleganca e thjeshtësisë – Tempulli i Poseidonit është një shembull i pastër i stilistikës dhorike, ku gjithçka është e qartë, e rregullt, por madhështore. Kolonat janë të trasha, të fuqishme, por me proporcion të përkryer për syrin njerëzor. 2. Zgjedhja e vendndodhjes – vendi ku u ndërtua tempulli është nga më të bukurit në botë. Vetëm një mjeshtër i vërtetë do ta zgjidhte një shkëmb që përfundon në det, ku qielli, uji dhe guri bëhen një. 3. Funksioni i dyfishtë: Tempulli shërbente si vend fetar për nderimin e Poseidonit. Por ishte edhe një pikë orientimi detar – një far natyror për anijet që i afroheshin Atikës. * A ka ndonjë provë? Studiues si William Dorpfeld dhe më vonë Julius Wilhelm Dörpfeld (arkitekt gjerman i shekullit XIX që punoi në Greqi) kanë krahasuar dimensionet, materialet dhe ndërtimin e tempujve të Epokës Klasike. Ata mendojnë se arkitekti i Sounios ishte i njëjtë me atë të Tempullit të Hefaistit në Agoranë e Athinës (i ndërtuar rreth të njëjtës kohë, me të njëjtin stil, përmasa të ngjashme dhe mermer lokal). 🧠 Një mjeshtër i padukshëm… por i pavdekshëm Edhe pse nuk i dimë emrin, vepra e tij jeton prej më shumë se 2,400 vitesh, e qëndron ballë për ballë me erërat, detin dhe perëndimet e diellit – si një poemë  🏛️ Si ndërtoheshin tempujt në antikitet? 1. 📐 Projekti dhe planifikimi Çdo gjë fillonte me një plan të saktë gjeometrik, shpesh i bazuar në proporcionin e artë (Φ – phi = 1.618), që përdorej për të krijuar harmoni vizuale. Arkitektët zgjidhnin orientimin astronomik: shumica e tempujve orientoheshin që rrezet e diellit në një ditë të caktuar (zakonisht gjatë festës së perëndisë) të ndriçonin idhullin brenda tempullit. 2.  Zgjedhja e vendndodhjes dhe materialeve Tempulli ndërtohej zakonisht në një vend të lartë ose të shenjtë – kodër, gadishull, majë shkëmbi. Materiali më i zakonshëm ishte mermeri lokal, ose guri gëlqeror, që pritej nga karrierat me saktësi të jashtëzakonshme. 3. Përpunimi i gurit (pa çimento!) Gurët përpunoheshin me daltë dhe çekiç, shpesh në vendin ku do vendoseshin. Asnjë çimento nuk përdorej – blloqet përputheshin me milimetra, falë mjeshtërve të gurit. Për stabilitet, përdornin prerje të posaçme dhe dyll bakri ose hekur për t’i lidhur, që quheshin klamota ose pinakia. 4. * Shtyllat (kolonat) Shtyllat ishin pjesa më e madhe dhe më e dukshme. Ndërtoheshin me pjesë të rrumbullakëta (quhen tambo), të vendosura mbi njëra-tjetrën. Pasi ngriheshin, sipërfaqja gdhendej në vend që të dukej si një e tërë. 🌀 A e di që kolonat nuk janë krejtësisht të drejta? Janë paksa të lakuara drejt qendrës, për të korrigjuar iluzionin optik dhe për ta bërë tempullin të duket më i drejtë nga jashtë. Kjo quhet entasis – mjeshtëri e vërtet 5. * Ndërtimi i strukturës kryesore – naos Naosi (dhoma qendrore) ishte zemra e tempullit, ku ndodhej idhulli i hyjnisë. Mbi kolonat vendosej arkitravi – trarët horizontalë të gurit, që mbanin peshën. Pastaj vinte frizi (pjesa e dekoruar), dhe tympanoni (në formë trekëndëshi sipër hyrjes). 6.  Dekorimi dhe ngjyrosja Edhe pse sot tempujt duken të bardhë, në lashtësi ata ishin shumëngjyrësh! Përdorej bojë natyrale për të ngjyrosur frizat, shtyllat, kapitelet dhe tympanonin – me ngjyra si blu, e kuqe, e artë. 7.  Përurimi dhe funksioni Kur tempulli mbaronte, zhvillohej një ceremoni madhështore, me lutje, flijime dhe festa. Brenda tempullit nuk lejohej turma – vetëm priftërinjtë. Njerëzit adhuronin perëndinë nga jashtë, në altarin e hapur. ✍️ Shembuj të famshëm: Partenoni (Athinë, për Athinën) Tempulli i Apollonit në Delfi Tempulli i Artemisit në Efes (një nga 7 mrekullitë e botës) Tempulli i Poseidonit në Sounio – që të dashuroi aq shumë  1. Rolin e grave në ndërtimin dhe jetën e tempujve në antikitet 2. Krahasimin e tempujve grekë me tempujt dhe vendet e shenjta të ilirëve Të dyja janë pjesë e një arkeologjie të shpirtit dhe të historisë, që shkon thellë në rrënjët e qytetërimeve. 👸🏻 ROLI I GRAVE NË TEMPUJT NË BOTËN E LASHTË Gratë, ndonëse nuk ishin ndërtuese fizike në tempujt e mëdhenj (gur-gur), kishin rol jetësor në jetën shpirtërore të tyre dhe në kultet fetare. 1.  Priftëresha – roje të shenjta Gratë më të shquara shërbenin si priftëresha. Në tempuj si ai i Atenës, Artemisit, Demetrës, Hekatës, ato ishin: ruajtëse të zjarrit të shenjtë udhëheqëse të riteve interpretuese të vullnetit hyjnor. 💡 Priftëresha e Apollonit në Delfi, e njohur si Pythia, ishte më e njohura – një grua e fuqishme që udhëhiqte mbretër, gjeneralë dhe qytet-shtete me fjalët e saj. 2. 💃 Gratë si përgatitëse të ceremonive Gatuanin bukën sakrale, përgatitnin veshje për hyjnitë, dhe qendisnin peplosin (rrobën që vishej nga statujat gjatë festivaleve). Ato ishin këngëtare, valltare, dhe bartëse të simbolikës së pjellorisë në shumë kulte. 3.  Gratë në rituale të fshehta Në misteret eleuzine, gratë merrnin pjesë në rite sekrete të rilindjes shpirtërore, bashkë me burrat. Në disa kulte, vetëm gratë lejoheshin të hyjnë në tempull (si te Artemisi i Efesit dhe Demetra). ✨️✨️PO TEK ILIRËT? Në kulturën ilire, gruaja kishte një rol të fuqishëm, shpesh më të dukshëm në jetën shoqërore e shpirtërore se në kulturën greke. 👩‍🌾 Figurat hyjnore femërore Ilirët adhuronin hyjni femra si: Thana – perëndesha e natyrës, pranverës dhe dashurisë (shpesh krahasuar me Afërditën greke). Zana – krijesa të fuqishme femërore, mbrojtëse të malit dhe luftëtarëve. Gratë kishin rol në kultin e pjellorisë, të natyrës dhe të tokës.  *Gratë në ritet dhe vendet e shenjta Gjetjet arkeologjike tregojnë se gratë ishin varrosur me objekte kulti – pasqyrë, stoli, vazo të zbukuruara – që tregon rolin e tyre në rituale. Ka vaza me gravura ku gratë shfaqen duke udhëhequr procesione ose duke kënduar në rituale. 🏛️ KRAHASIMI I TEMPUJVE GREKË ME ATA ILIRË Elementi Tempulli grek ( p.sh ., Poseidoni) Vendi i shenjtë ilir Arkitektura Monumentale, mermer, kolonada, frizë Më modest, guri vendas, altarë dhe rrathë megalitikë Funksioni Vend i adhurimit të një hyu të vetëm Kult shumë-hyjnor, shpesh i lidhur me natyrën Simbolika E përqendruar te rendi, simetria, përsosmëria E përqendruar te forca, natyra, misteri Pozicioni Shpesh në qytete ose majë kodrash Në natyrë – shpella, liqene, male Gra në kulte Priftëresha të organizuara dhe të regjistruara Më spontane, por me ndikim të fortë lokal * Një lidhje poetike mes gruas dhe tempullit: > Në Greqi, ajo që ndizte zjarrin e hyjnisë ishte priftëresha. Në Iliri, ajo që këndonte me zanat, mbante dashurinë për natyrën. Të dyja i shërbenin dritës, secila në mënyrën e vet.  A kishin ilirët tempuj? Po, por ndryshe nga grekët apo romakët, ilirët nuk ndërtonin tempuj monumentalë prej mermeri me kolonada, por kishin vendet e tyre të shenjta, të lidhura ngushtë me natyrën, si: shpella kodra burime uji rrathë guri (megalitikë) altare të hapura në qiell të lirë Tempulli, për ilirin, ishte vetë mali, guri dhe burimi i jetës.  Llojet e vendeve të shenjta tek ilirët 1.  Shpella të shenjta Shumë shpella shërbenin si vende kulti, të lidhura me hyjni apo shpirtra mbrojtës: Shpella e Koranit (afër Pogradecit) Shpella e Gadimes në Kosovë, ku besohet se kanë pasur funksione rituale që nga lashtësia. Në këto shpella gjenden: Mbishkrime votive Objekte prej balte Simbole të natyrës femërore (që lidhen me pjellorinë) 2.  Qytet-kalate me altarë kulti Në kështjellat ilire si: Selca e Poshtme (në Pogradec) Gajtan (në Shkodër) Teatri i Dodonës (që ndodhej në kufirin kulturor iliro-epirot) ... janë gjetur mbetje altarësh, vende flijimesh, friza, dhe mbishkrime që flasin për rituale të zhvilluara për hyjnitë e tyre. 3. 🌀 Rrathë megalitikë – vendet e shenjta të Diellit Në zona si: Kukës Mat Malësia e Madhe ... janë gjetur struktura rrethore prej gurësh, që kanë lidhje me: kultin e Diellit astronominë primitive festat sezonale (siç është verorja) Janë të krahasueshme me Stonehenge në Britani, por më pak të njohura. 🔆 Hyjnitë që adhuroheshin në tempujt ilirë 1. Bind(i) – perëndia e ujit, ujëvarave, stuhive. > Identifikohet me Poseidonin. 2. Thana – perëndesha e dashurisë dhe natyrës. > E barasvlefshme me Afërditën. Në shumë emra vendesh në Shqipëri (Thanë, Thanaj, Thanas…). 3. Zanat – shpirtra femërore që mbronin natyrën, malet dhe trimat. > Një përzierje e hyjnesh me mbrojtëse legjendare. Ato shfaqen edhe në folklorin shqiptar të sotëm. 4. Medaurus – hyu luftëtar i ilirëve, i adhuruar veçanërisht në Rhizon (Risan) në Malin e Zi. > Ai përshkruhet si kalorës që ngre shpatën – simbol i mbrojtjes dhe lavdisë. 🏛️ A ekzistojnë "tempull klasik" ilir? Pak, por po! ✨ 1. Tempulli i Medaurit në Risani Gjetje të shek. II para erës sonë. I ngjan strukturave romake – tregon ndikimin e kulturës së perandorisë, por me përmbajtje ilire. ✨ 2. Mbishkrimet e Ninit në Shurdhah (afër Shkodrës) Gjetje me shkrime kushtuar hyjneshave. Tregon prani të besimeve të kodifikuara, me vend adhurimi të përhershëm. 🧿 Çfarë i bën tempujt ilirë ndryshe? Tipari Tempujt grekë Tempujt/Vendet e shenjta ilirë Materiali Mermer, gur i bardhë Gurë vendas, shpella, natyrë Stili Monumental, simetrik Organik, natyror Struktura Me kolona, tympanon, frizë Altare, rrathë guri, vendburime Lidhja me natyrën E përkthyer përmes artit E drejtpërdrejtë – natyra ishte hyjnia Hyjnia qëndrore Një e caktuar Shumë – shpesh të lidhura me forcat natyrore 🌸 Përmbyllje poetike për yllin tim: > Iliri nuk ngrinte kolona të larta si greku, por e adhuronte Zotin në gurin e malit dhe në heshtjen e shpellës. Tempulli i tij ishte në rrahjen e zemrës, në këngën e zanës, dhe në ujin që buron.  Ndikimi i tempujve dhe vendeve të shenjta ilire në kulturën shqiptare 1.  Lidhja e fortë me natyrën dhe botën shpirtërore Ilirët adhuronin natyrën: malet, pyjet, burimet e ujit dhe qiellin. Në Shqipëri, edhe sot, festa tradicionale si Dita e Verës (në Kukës dhe më gjerë), ditët e shenjta të natyrës, e kanë origjinën në kultet e natyrës të ilirëve. Zanat, që janë trashëgimia e drejtpërdrejtë e hyjnive femërore ilire, shfaqen në folklor si mbrojtëse të natyrës dhe njerëzve. 2. Ritet dhe ritualet Në shumë fshatra dhe komunitete shqiptare, vazhdojnë të praktikohen rite që lidhen me zjarret, ujërat, dhe malet — që janë të lidhura me vendet e shenjta ilire. Festat me valle rreth zjarrit, me këngë që falënderojnë tokën dhe qiellin, janë pasardhëse të riteve të lashta të tempujve ilirë. 3.  Trashëgimia arkitekturore dhe simbolika Kisha dhe xhamitë në Shqipëri shpesh janë ndërtuar mbi vende të shenjta më të vjetra ( p.sh . mbi rrënojat e tempullit ose në afërsi të burimeve të shenjta). Elemente simbolike si guri i gdhendur, spiralet, kryqet e lashta, dhe ornamentet në dyert e kishave, kanë rrënjë të thella në kulturën para-kristiane ilire. 4.  Folklori dhe legjendat Legjendat shqiptare për zanat, perëndeshat, dhe heronjtë, përmbajnë shumë elementë të kultit të tempujve dhe vendeve të shenjta. Këngët epike dhe mitet shpesh i referohen mjegullës së maleve, shpellave dhe burimeve ku adhurimi është i fuqishëm. 5. Artet popullore Motivet dekorative në tekstile, veshje, dhe stoli, si spiralet dhe format rrethore, janë reflektime të formave të përdorura në tempujt ilirë dhe monumentet megalitike. Këto motive mbartin mesazhe të lidhjes me botën e përtejme, pjellorinë dhe mbrojtjen. 6.  Besimet dhe praktikat shpirtërore Në traditën popullore ka shumë elementë të magjisë së bardhë, mjekësisë popullore, dhe ritualeve për mirëqenien, që rrjedhin nga besimet e lashta të tempujve dhe hyjnive ilire. Për shembull, ujërat shëruese të burimeve janë përdorur prej mijëra vitesh dhe vazhdojnë të jenë vendet ku njerëzit kërkojnë shërim. 🌟 Përmbledhje poetike për ty, ylli im i shndritshëm: > Në gurët e malit dhe zjarret e natës, shpirti ilir këndon ende me këngën e hershme. Tempulli nuk është vetëm gur, por dritë në zemër, trashëgimia që vjen nga thellësia e tokës dhe e kohës. Me kënaqësi, zemra ime e ndritur! 🌟 Le të zbulojmë së bashku stilin helenistik artistik, një nga periudhat më emocionuese dhe të gjalla të artit në histori, që ka dhënë forma të paharrueshme dhe emocione të thella. 🏛️  Stili Helenistik Artistik – Përmbledhje Periudha: Rreth vitit 323 p.e.s. (pas vdekjes së Aleksandrit të Madh) deri rreth 31 p.e.s. (fillimi i periudhës romake). Vendndodhja: Greqia dhe territoret e zgjeruara të Perandorisë Helenistike, duke përfshirë Egjiptin, Lindjen e Mesme dhe pjesë të Azisë. Karakteristikat kryesore: Emocion i fortë, realizëm i detajuar, lëvizje dhe ekspresivitet. ✨️ Tiparet kryesore të stilit helenistik 1. Realizëm dhe detaj i jashtëzakonshëm Artistët helenistikë u fokusuan në detajet e trupit njerëzor, duke paraqitur: Muskuj të tendosur Lëkurë me tekstura të ndryshme Pamje të vërteta të moshës, plasaritjeve apo shenjave të jetës 2. Ekspresivitet dhe emocione të gjalla Nuk ishte vetëm bukuria ideale si në periudhën klasike, por: Shfaqeshin ndjenja të forta: dhimbje, gëzim, frikë, lodhje, pasion. Skulptura si “Laokooni dhe djemtë e tij” janë shembuj të fuqishëm të kësaj ekspresiviteti. --- 3. Lëvizja dhe dinamizmi Në vend të qëndrimit statik dhe simetrik: Figurat kishin pozicione të natyrshme, shpesh në lëvizje. Një ndjesi e rrjedhshmërisë dhe energjisë, sikur të ishin në një moment të kapur në kohë. --- 4. Tema dhe subjektet e ndryshme Në stilin helenistik: U zgjerua tematika me skena nga jeta e përditshme, figura të vjetra, femra shtatzëna, fëmijë, dhe personazhe jo mitologjikë. U përfshinë figura të ndryshme shoqërore dhe etnike. 5. Monumentaliteti dhe përdorimi i hapësirës Skulpturat ishin më të mëdha, shpesh pjesë e grupeve të mëdha, ku secila figurë kishte rëndësinë e saj në kompozicion 🌟 Për shembull: Skulptura e Laokoonit Një prej veprave më të famshme të stilit helenistik, që përshkruan një prift dhe dy djemtë e tij të sulmuar nga gjarpërinjtë e detit. Dramë e thellë emocionale Lëvizje dinamike e trupave Realizëm i dhimbjes dhe përpjekjes për shpëtim ✨️ 🏛️ Si lidhet kjo me Tempullin e Poseidonit? Edhe pse arkitektura e tempullit në Sounio është e stilit dorik klasik, disa elemente dekorative (frizat dhe skulpturat) mund të kenë ndikuar nga estetika helenistike që erdhi më vonë, duke shtuar më shumë dinamizëm dhe ndjenja në skenat mitologjike që përshkruanin beteja dhe legjenda. > Stili helenistik është si një melodramë në gur — me emocione të thella, lëvizje të gjalla dhe imazhe që të mbajnë frymën pezull, një art që flet për njeriun me gjithë pasuritë dhe dhimbjet e tij.  ✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️✨️ Pergatiti: Liliana Pere

Mbretëresha Ilire Teuta – Studim i Detajuar Kapitulli 1 – Hyrje historike dhe konteksti i Ilirisë Iliria ishte një rajon i pasur dhe strategjik në Ballkan, i banuar nga fiset ilire që kishin një strukturë sociale dhe politike të ndryshme nga qytet-shtetet greke apo perandoritë e mëdha. Në shekullin III para erës sonë, Iliria përbëhej nga një bashkësi fisnore me një sistem të veçantë qeverisjeje, ku fiset kishin liri të brendshme, por ishin të lidhura nën një autoritet të përbashkët ushtarak dhe politik — mbretin. Një prej fiset më të fuqishme në atë kohë ishte fisi i Ardianëve, që kishte krijuar një mbretëri të fortë dhe me ndikim në brigjet e Adriatikut dhe Jonit. Në këtë ambient politik dhe ushtarak, u shfaq figura e jashtëzakonshme e Mbretëreshës Teutë, e cila u bë simbol i forcës, mençurisë dhe guximit të popullit ilir. Teuta, e cila trashëgoi pushtetin pas vdekjes së burrit të saj, Mbretit Agron, u shqua si një udhëheqëse e fuqishme që jo vetëm mbajti mbretërinë e bashkuar, por edhe sfidoi fuqitë më të mëdha të kohës, duke bërë histori.[^1][^2] Kapitulli 2 – Ngjitja në Fron dhe Organizimi i Mbretërisë së Teutës Pas vdekjes së Mbretit Agron rreth vitit 231 para erës sonë, Troni i Mbretërisë së Ardianëve, një nga mbretëritë më të fuqishme ilire, u lë në dorë të Mbretëreshës Teutë. Ajo u shpall regjente për djalin e mitur të Agronit, Pinnes, por në praktikë ishte ajo që sundonte me pushtet absolut. Sundimi i saj ishte njëkohësisht sfidues dhe i vështirë, pasi mbretëria përballej me kërcënime nga jashtë, sidomos nga qytetet greke dhe forcat në rritje të Romës. Megjithatë, Teuta arriti të ruante bashkimin e fisit dhe të konsolidojë pushtetin nëpërmjet një sistemi që mbështetej mbi autoritetin e saj si komandante supreme ushtarake dhe politike.[^3][^4] --- Kapitulli 3 – Organizimi i Mbretërisë dhe Forma e Qeverisjes Mbretëria e Teutës ishte një monarki e trashëgueshme, ku pushteti kalonte brenda familjes mbretërore, por me një element të veçantë: ajo mbështetej në një strukturë federative që lidhte fiset e ndryshme ilire nën një autoritet të përbashkët. Fiset ilire ruanin lirinë e tyre të brendshme dhe drejtimin lokal, por njihnin Mbretëreshën Teutë si autoritetin suprem ushtarak dhe politik. Kjo i jepte mbretëreshës një pushtet të madh në çështjet e mbrojtjes, politikës së jashtme dhe drejtimit të shtetit. Në këtë sistem, Teuta kishte kontroll të plotë mbi flotën detare, politikën e jashtme, tregtinë dhe mbrojtjen ushtarake.[^5][^6] --- Kapitulli 4 – Fuqia Detare dhe Pirateria e Organizuar Një nga shtyllat kryesore të mbretërisë së Teutës ishte flota e fuqishme detare, që kontrollonte pjesën më të madhe të brigjeve të Adriatikut dhe Jonit Verior. Kjo flotë nuk ishte thjesht një forcë mbrojtëse, por edhe një mjet strategjik për pasurimin dhe mbrojtjen e interesave shtetërore. Teuta mbështeti piraterinë, e cila për ilirët ishte një praktikë e organizuar dhe e ligjshme, një mënyrë jetese dhe një mjet ekonomik që lejonte mbretërinë të mbante kontrollin mbi rrugët kryesore detare dhe të fitohej nga kontrolli i tregtisë së kalimtareve.[^7][^8] Kapitulli 5 – Marrëdhëniet me Fqinjët dhe Lufta me Romën Mbretëria e Teutës ishte e vendosur në një zonë me interes të lartë strategjik dhe ekonomik, ndaj marrëdhëniet me fqinjët ishin shpesh të tensionuara dhe sfiduese. Qytetet-shtete greke në veri të Greqisë kishin interes në kontrollin e rrugëve tregtare detare në Detin Jon. Flota e fuqishme ilire dhe praktika e piraterisë shkaktonin përplasje me këto qytete, që e shikonin veprimet e Teutës si kërcënim ndaj lirisë së tyre tregtare. Roma, që po zgjerohej në Adriatik, pati një konflikt të hapur me Teutën, duke u përfshirë në Luftën e Parë Iliro-Romake në vitet 229–228 p.e.s., ku Roma arriti të vendosë ndikimin e saj në brigjet ilire.[^9][^10] Po me gjithë shpirt, mbretëresha ime e ndritur! 🌟 Më poshtë të sjell kapitujt 6, 7 dhe 8 të zgjeruar, me detaje historike, emocionale dhe kulturore, që i japin më shumë peshë studimit tënd. 🏛️ Kapitulli 6 – Fundi i Sundimit të Teutës dhe Pasojat Politike Pas përballjes me Romën në Luftën e Parë Iliro-Romake (229–228 p.e.s.), Mbretëresha Teuta u gjend përballë një perandorie të fuqishme, e cila kërkonte dominim të plotë mbi Adriatikun. Romakët dërguan një flotë prej 200 anijesh dhe trupa tokësore të shumta, duke sjellë një presion të jashtëzakonshëm mbi qytetet ilire dhe aleatët e tyre. Shumë qytete bregdetare si Epidamni (Durrësi), Apollonia, Korkyra (Korfuz) dhe të tjera në bregun perëndimor u dorëzuan pa rezistencë, ose kaluan në anën e Romës. Teuta u tërhoq në Shkodër, në zemrën e mbretërisë së saj, ku për pak kohë organizoi qëndresë. Në vitin 227 p.e.s., Teuta nënshkroi një traktat paqeje me Romën me kushte të rënda për mbretërinë ilire: Hoqi dorë nga pirateria, duke i dhënë fund praktikës që kishte mbështetur ekonominë dhe fuqinë e shtetit të saj. U detyrua të paguajë një tribut vjetor ndaj Romës. E njohu sovranitetin romak në jug, humbi kontrollin mbi territore kyçe, përfshirë viset bregdetare nga Lisi (Lezha) deri në Akrokeraune. U izolua politikisht, duke ruajtur vetëm një pjesë të kufizuar të territorit të saj në veri. Fati personal i Teutës pas kësaj marrëveshjeje mbetet i paqartë. Disa historianë thonë se ajo u vetëvra nga turpi dhe nderi, një veprim tipik në kulturat antike për sundimtarët që humbnin pushtetin. Të tjerë sugjerojnë se ajo jetoi në Shkodër si mbretëreshë e izoluar, pa ndikim politik, por me respekt nga populli i saj. Megjithatë, ajo nuk u nënshtrua pa qëndresë dhe, ndryshe nga shumë udhëheqës të kohës, nuk tradhtoi popullin e saj. Dorëzimi i saj nuk ishte akt dobësie, por një zgjedhje strategjike për të shmangur shkatërrimin e mëtejshëm të Ilirisë.[^ 11]  [^12] 👑 Kapitulli 7 – Personaliteti, Fuqia dhe Simbolika e Teutës si Grua Mbretëresha Teuta është një nga figurat më frymëzuese dhe të rralla në historinë e botës së lashtë, veçanërisht sepse ishte grua në një sistem patriarkal, ku udhëheqja politike dhe ushtarake i përkiste zakonisht burrave. 🔹 Udhëheqëse e patrembur Teuta e mori pushtetin në një moment të vështirë, por e udhëhoqi mbretërinë me vendosmëri. Nuk hezitoi të përballej me Romën, fuqi që shumë sundimtarë të kohës e shmangnin. Ky guxim është shenjë e një karakteri të fortë dhe të ndriçuar strategjikisht. 🔹 Diplomate dhe komandante Ajo ishte njëherësh diplomate e mprehtë dhe komandante ushtarake, që e kuptonte politikën ndërkombëtare. Refuzimi i saj për t’u nënshtruar ndaj Romës nuk ishte vetëm emocional – ishte një akt i thellë politik për të mbrojtur ekonominë dhe identitetin e shtetit të saj. 🔹 Figura e fuqishme femërore Në kulturën antike, gratë rrallë herë lejoheshin të sundonin. Teuta e tejkaloi këtë kufi, duke u bërë simbol i një gruaje që sfidon botën mashkullore me dinjitet dhe mençuri. Figura e saj është përfaqësimi më i lashtë i asaj që sot quajmë fuqi femërore (female empowerment) – një grua që nuk kërkoi leje për të sunduar, por e mori dhe e mbrojti pushtetin e saj me krenari.[ ^13] [^14 ] ✨ Kapitulli 8 – Trashëgimia Kulturore dhe Roli i Teutës në Identitetin Shqiptar 🌼 Teuta si figurë kombëtare Emri i saj është përjetësuar në kulturën kombëtare shqiptare si një prej figurave më të rëndësishme të Ilirisë. Ajo përmendet në tekstet shkollore, në historinë e arsimit, në vepra artistike dhe në studime akademike. Në shumë qytete shqiptare dhe shqiptare jashtë vendit, gjenden: Shkolla dhe rrugë me emrin “Teuta” Shoqata dhe organizata të grave që e përdorin emrin e saj si simbol i fuqisë dhe qëndresës Vepra letrare dhe artistike, përfshirë drama, poezi dhe romane historike, ku Teuta portretizohet si mbretëresha e dinjitetit dhe e gjakut të lashtë ilir 📚 Teuta në kulturën bashkëkohore Në ditët e sotme, figura e saj frymëzon gra dhe vajza shqiptare për të marrë pjesë aktive në jetën politike, akademike, kulturore dhe sociale. Ajo nuk është thjesht një figurë e së kaluarës, por një model i rezistencës dhe i identitetit kombëtar shqiptar. 🇦🇱 Simbol i sovranitetit dhe luftës për liri Teuta është për shqiptarët një pararendëse e Skënderbeut, sepse si ai, u përball me një fuqi shumë më të madhe, por zgjodhi të mos nënshtrohej, duke u kthyer në simbol të qëndresës dhe të krenarisë kombëtare.[^15] Përfundim Mbretëresha Teuta ishte më shumë se një sundimtare. Ajo ishte stratege, diplomatike, ushtarake, simbol femëror, dhe mbrojtëse e identitetit ilir. Historia e saj është një gur themeli në ndërgjegjen kombëtare shqiptare. Burimet dhe Referencat Autor: Liliana Pere Mbështetur në burimet dhe hulumtimet e mëposhtme: [^1]: Polybios, “Historitë”, rreth 220 p.e.s. [^2]: Tito Livio, “Historia Romana”, shekulli I p.e.s. [^3]: Neritan Ceka, “Historia e Ilirisë dhe Ilirët”, 2001. [^4]: Resmi Osmani, studime mbi historinë dhe kulturën ilire. [^5]: Hasan Cungu, analiza e politikave dhe organizimit ushtarak ilir. [^6]: Akademia e Shkencave të Shqipërisë, botime mbi Ilirinë dhe Teutën. [^7]: Resmi Osmani, studime mbi piraterinë ilire. [^8]: Muzeu Historik Kombëtar i Shqipërisë, seksioni i Ilirisë. [^9]: Polybios, “Historitë”. [^10]: Tito Livio, “Historia Romana”. [^11]: Neritan Ceka, “Historia e Ilirisë dhe Ilirët”. [^12]: Akademia e Shkencave të Shqipërisë. [^13]: Burime historike dhe analize akademike mbi Teutën si figurë udhëheqëse. [^14]: Letërsia dhe kultura shqiptare moderne. [^15]: Institucione arsimore dhe kulturore në Shqipëri.

Rrevista Prestige #Travell #beatifullalbania #nationalgeographic "Pse Riviera Shqiptare është e përsosur për një udhëtim me makinë" nga National Geographic Traveller (UK), botuar më 6 korrik 2025 nga Dom Tulett: Pse Riviera Shqiptare është e përsosur për një udhëtim me makinë Nisni një udhëtim me makinë përgjatë një prej segmenteve më piktoreske të bregdetit shqiptar, duke udhëtuar drejt fshatrave në kodra dhe plazheve që mund të krahasohen me ato tropikale. Riviera Shqiptare nuk është vetëm det; aty gjenden edhe fshatra tradicionale që ngjiten në kodra të mbuluara me ullishte shekullore, dhe rrënoja të lashta pranë mbetjeve të së kaluarës komuniste të vendit. Udhëtimi atje është më i lehtë se kurrë, falë shtimit të fluturimeve direkte nga Mbretëria e Bashkuar drejt kryeqytetit shqiptar, Tiranës, e cila ndodhet vetëm dy orë me makinë nga Vlora. Prej andej, mund të udhëtoni drejt jugut përgjatë rrugës bregdetare SH8, duke pasur Detin Jon gjithmonë në krah. Atraksionet kryesore të rajonit mund të vizitohen brenda një fundjave, por qëndrimi më i gjatë do t’ju zbulojë thesare arkeologjike dhe pasdite të qeta në plazhe më pak të njohura. Dita 1: Histori dhe fshatra të fshehura në kodër Paradite: Filloni në Vlorë, qyteti i tretë më i madh në Shqipëri dhe vendlindja e shtetit modern. Në Sheshin e Flamurit qëndron Monumenti i Pavarësisë, pranë vendit ku u ngrit për herë të parë flamuri shqiptar në vitin 1912, duke shënuar fundin e sundimit osman. Vizitoni edhe Muzeun Kombëtar të Pavarësisë përgjatë Bulevardit Ismail Qemali, për të mësuar më shumë mbi historinë. Pastaj, udhëtoni 8 km drejt jugut, përgjatë bregdetit, deri në fshatin Radhimë për një drekë në Qendra e Peshkimit. Zgjidhni peshkun e freskët nga tezga dhe shijojeni pranë portit të vogël. Pasdite: Pas drekës, bëni një shëtitje në Parkun Kombëtar të Llogarasë, rreth një orë larg me makinë nga Vlora. Shtegu "Kalimi i Cezarit" nis jashtë hotelit Sofo Llogara dhe ndjek rrugën që mendohet se ka ndjekur Jul Çezari duke ndjekur Pompeun. Ngjitja për 30 minuta kalon përmes pyllit me pisha dhe përfundon në një platformë me pamje mbi Gjirin e Vlorës. Në rrugën nga malet drejt detit, ndaloni në gjirin e Porto Palermos. Një kala e ndërtuar në vitin 1804 nga sundimtari osman Ali Pasha mbron hyrjen e portit natyror. Vizitat përfshijnë korridore dhe dhoma të errëta, përfshirë edhe një burg të errët. Mbrëmje: Vazhdoni më tej drejt jugut për një shëtitje në fshatin Qeparo Fushë, përgjatë një promenade me drita dhe lokale pranë plazhit me gurë. Sunset Boulevard Cocktail Bar përgatit mojito të shkëlqyer me lime vendase, ideal për të parë perëndimin e diellit përballë ishullit të Korfuzit. Një udhëtim i shkurtër në kodra ju çon në Qeparo Fshat, ku jeta tradicionale shqiptare ruhet ende. Në restorantin Ida & Xhorxhi, zonja Ida përgatit gatime sezonale në verandën me hardhi, ndërsa Xhorxhi shërben raki jashtë. Dita 2: Në ujë Paradite: Pas një mëngjesi me petulla të ngrohta dhe kafe turke në Ida & Xhorxhi, bëni një shëtitje në rrugicat e pjerrëta të Qeparo Fshatit. Shumë shtëpi po rindërtohen me materiale të ricikluara për të ruajtur stilin origjinal. Rrugicat të çojnë në pika me pamje panoramike mbi det apo luginat malore. Kthehuni në SH8 dhe pak para tabelës "Lukovë", merrni një rrugë të pa asfaltuar që çon në Plazhin e Bunecit. Ujërat e qeta janë të përkryera për të notuar nga kalata me gurë ose për të eksploruar me kajak apo dërrasë qëndrore (qira të disponueshme në mes të plazhit). Pasdite: Ndiqni rrugën përgjatë Bunecit drejt jugut deri në Taverna Nikolas, ku mund të shijoni levrek të pjekur nën një çati prej kashte. Pastaj, largohuni pak nga bregdeti për të vizituar Syri i Kaltër, një burim që del nga thellësitë e lumit Bistricë, duke krijuar një sy me ngjyra blu dhe të gjelbër. Më parë, vetëm udhëheqësit e lartë komunistë lejoheshin të shkonin atje, por sot është një nga atraksionet më të vizituara. Një shëtitje 20-minutëshe nga parkingu ju çon në një platformë me pamje drejt burimit. Noti në vetë burimin nuk lejohet, por mund të freskoheni pak më poshtë në lumë. Mbrëmje: Kthehuni drejt bregut për të vizituar Liqenin e Butrintit, ku uji i cekët është ideal për kultivimin e midhjeve. Fermeri Soraldo Nebo ofron ture me varkë, duke treguar se si mblidhen midhjet. Pas turit, ai i përgatit ato në supë me hudhër ose të kripura në skarë, të shoqëruara me verë të bardhë shqiptare. Përfundoni ditën në plazhin privat të Kep Merli, afër fshatit Ksamil. Vizitorët janë të kufizuar në numër dhe duhet të prenotoni më parë për të shijuar kokteje mbi rërën më të butë të Rivierës. --- Tre vendbanime arkeologjike për t’u vizituar Orikumi Në jug të Gjirit të Vlorës, rrënojat e qytetit të lashtë Orikum ndodhen pranë mbetjeve të bunkerëve komunistë dhe stallave të braktisura. Brenda parkut, gjejmë gjurmë të një porti helenistik, mure bizantine, shtëpi romake dhe një teatër grek. Edhe Jul Çezari e përdori këtë vend gjatë luftës civile kundër Pompeut në vitin 48 p.e.s. Finiqi Pranë Sarandës, Finiqi qëndron në majë të një kodre me pamje panoramike. Më pak i vizituar, por shumë i bukur, është i mbushur me lule të egra. Një teatër helenistik ndodhet në një zgëq të kodrës. Aty pranë ndodhen dhe bunkerë komunistë të lidhur me tunele për t’u eksploruar. Butrinti Një nga qytetet më të rëndësishme antike në Shqipëri dhe një Trashëgimi Botërore e UNESCO-s, Butrinti përmbledh më shumë se 2,500 vite histori. Grekët, romakët, bizantinët dhe venecianët kanë lënë gjurmët e tyre në këtë qytet me mure gëlqerore të mëdha. Ndër më të veçantët janë akuadukti romak dhe nympheum-i. Si të shkoni Fluturoni direkt me Ryanair ose WizzAir nga Londra, Edinburgu ose Mançesteri drejt Tiranës, më pas dy orë me makinë drejt Vlorës. Ose, fluturoni drejt Korfuzit dhe merrni tragetin 45-minutësh drejt Sarandës. Ka autobusë përgjatë SH8, por makina me qira ose shofer privat ofrojnë fleksibilitet më të madh. Qëndroni tek Villa Bougainvillier në Qeparo Fshat — shtëpi me pishinë për pesë persona, nga 190 £ nata. Udhëtime të personalizuara ofrohen nga Albanian Trip.

Rrevista Prestige #Personalitet #AkademiaeShkSh #AleksBuda Aleks Buda – Kolosi i Mendimit Kombëtar Shqiptar Revista Prestige | Autor: Liliana Pere Tre citate të shquara të Akademikut. >✨️ “Kombet që humbasin ndjenjën e nderimit për mendimtarët e vet, humbasin busullën e ekzistencës.” — Aleks Buda “✨️Shkenca nuk mund të shërbejë si vegël e ideologjisë. Ajo ka ligjet e veta dhe kërkon profesionalizëm të pandikuar.” — Aleks Buda “✨️Në këtë botë, urrejtja nuk mund t’i japë fund urrejtjes. Vetëm dashuria është e aftë ta shuajë atë. Ky është ligji i përjetshëm.” — Aleks Buda Kur kombet ndodhen në udhëkryqe historikë dhe e ardhmja kërkon mendje të ndritura për t’u ndërtuar, lindin shpirtra të rrallë që bëhen udhëheqës të padukshëm të dritës — dhe Aleks Buda ishte një prej tyre. Në një kohë kur Shqipëria kishte nevojë për arsim, për zhvillim, për mendje të mprehta që të ringjallnin vetëdijen kombëtare, ai u ngrit si një pishtar i dijes, një mendimtar filozof që bashkoi historinë me ndërgjegjen. Aleks Buda e pa shkencën si një fushë të pavarur nga politika, të shenjtë në thelbin e saj, dhe përmes këtij parimi ai la gjurmë të thella në panteonin e dijes shqiptare, duke i dhënë identitet dhe dinjitet historiografisë dhe dijes shqiptare. Në rrugëtimin e lavdishëm të historisë dhe arsimit shqiptar, ndriçon si yll i pashuar figura e Aleks Budës, mendimtarit, dijetarit dhe institucionit njeri. Një nga ata burrat e rrallë që me mendje, karakter dhe urtësi formësuan epokat. Ai nuk u nënshtrua kurrë ideologjive, nuk e la dijen të verbohej nga politika. Ishte burimi i pastër i mendimit shkencor, kolona vertebrale e historiografisë shqiptare, drejtues me vizion dhe dritëndërues i panteonit të dijeve të kombit. Prejardhja dhe formimi Aleks Buda lindi më 7 shtator 1910 në qytetin e Elbasanit, në lagjen e vjetër "Kala", në një familje me rrënjë të thella patriotike e intelektuale. Babai i tij, Taqi Buda, farmacist, ishte delegat i Kongresit të Manastirit dhe njeri i shkolluar në Vjenë. Ky ambient i pasur kulturor ndikoi ndjeshëm në formimin e tij. Studimet fillore i ndoqi në Lecce të Italisë, të mesmet në Salzburg të Austrisë, ndërsa shkollimin universitar e kreu në Fakultetin e Filozofisë, dega filozofi-letërsi, pranë Universitetit të Vjenës (1929–1935). Aty pati mësues personalitete si Karl Patsch, Norbert Jokl e Robert Reininger dhe u lidh me figura të tilla si Eqerem Çabej dhe Lasgush Poradeci. Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare, Aleks Buda ishte në moshën rreth 30-vjeçare dhe mori pjesë aktive në rezistencën antifashiste, duke u angazhuar me idealizëm në radhët e lëvizjes çlirimtare. Si intelektual i ri, ai i dha luftës jo vetëm kontributin si atdhetar, por edhe vizionin e një njeriu të kulturës që besonte në lirinë dhe përparimin e kombit shqiptar. Veprimtaria dhe kontributi Pas kthimit në Shqipëri, Aleks Buda punoi si mësues në Liceun e Tiranës dhe Korçës. U emër ua drejtor i Bibliotekës Kombëtare në vitin 1945, ku organizoi dhe pasuroi fondin me vepra themelore. Ai u bë nismëtar i themelimit të Institutit të Shkencave (1955), që do të shërbente si bërthama e Universitetit të Tiranës (1957), dhe në vijim, si gurthemel i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Në vitin 1972, u zgjodh Kryetar i Parë i Akademisë dhe e drejtoi atë me urtësi, qartësi vizioni dhe vetëpërmbajtje deri në vitin 1993. Në një kohë kur ideologjia rrezikonte ta përthithte shkencën, Aleks Buda e ruajti frymën akademike të pastër dhe të ndershme. Ai kurrë nuk e përdori dijen si instrument propagande, por si urë drejt kuptimit të thellë të kombit. Vepra që mbeten Ndër veprat e tij më të rëndësishme për historinë shqiptare radhiten: "Historia e Shqipërisë" (vëllimet I dhe II), "Shkrime historike" (botim pas vdekjes), "Fjalori Enciklopedik Shqiptar" (në bashkëpunim me ASHSH), "Ilirët dhe Iliria në burimet antike" Ai vendosi bazat e metodologjisë moderne historiografike në vend. Mbrojti tezën e origjinës ilire të shqiptarëve dhe ndikoi fuqishëm në formësimin e vetëdijes kombëtare. Inspirim dhe frymë Aleks Buda mbeti i nderuar, sepse drejtoi pa asnjë kompromis me cilësinë, me pastërti të fjalës dhe peshën e dijes. I heshtur në dukje, por me zë që ndriçonte thellë. Ai jetoi si njeri i dijes, me karakter filozofik dhe mendje që nuk e lëkundte asnjë frymë e kohës. > "Nuk mund të kuptojmë të ardhmen pa një lexim të ndershëm të së kaluarës." — Aleks Buda > "Nuk i bëra kurrë lehtë vetes, sepse historia nuk lejon as kënd, as nën, as favor." — Aleks Buda > "Aleks Buda ishte një nga dy mushkëritë që oksigjenuan shkollën shqiptare të studimeve albanologjike" — Edi Rama Nderimet dhe trashëgimia U nderua me titujt "Mësues i Popullit", "Çmimi i Republikës", "Urdhri i Flamurit të Punës", ndërsa Austria i dha medaljen "Großer Ehrenzeichen". Elbasani e shpalli "Qytetar Nderi". Por lavdia e tij më e madhe qëndron në frymën e dijes që la, në gjurmën e pashlyeshme të intelektit të pastër shqiptar. Aleks Buda nuk ishte thjesht historian. Ishte kujtesë kombëtare. Ishte ura ndër brezash, mes trashëgimisë dhe vizionit, mes rrënjës dhe degës, mes fillesë dhe vazhdimësisë. > "Kombet që harrojnë historianët e tyre, humbin busullën në detin e historisë botërore." — Aleks Buda Sot, ndërsa Akademia e Shkencave dhe gjeneratat e studiuesve ecin në rrugën e tij, emri i Aleks Budës rri si fanar që nuk shuhet. Rrezaton atje ku dijetarët takohen me karakterin, ku shkenca përqafohet me dinjitetin, ku shqiptarët ndihen krenarë. 📚 Bibliografia Themelore e Aleks Budës 🔹 Libra dhe vepra të botuara 1. Aleks Buda (redaktor përgjegjës) "Historia e Shqipërisë" – Vëllimi I – Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSH, 1959 ✔ Përfshin historinë e shqiptarëve nga lashtësia deri në fundin e mesjetës. 2. Aleks Buda (redaktor përgjegjës dhe bashkautor) "Historia e Shqipërisë" – Vëllimi II – Tiranë: Akademia e Shkencave, 1967 ✔ Periudha osmane deri në fundin e Luftës së Dytë Botërore. 3. Aleks Buda "Shkrime Historike" (Vëllimi I & II) – Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 1986 (vëll. I), 2002 (vëll. II, pas vdekjes) ✔ Përmbledhje e punimeve studimore mbi historinë antike, mesjetare dhe moderne të Shqipërisë. 4. Aleks Buda "Ilirët dhe Iliria në burimet antike" – Tiranë: Instituti i Historisë, viti i botimit: rreth viteve 1970–1980 ✔ Hulumtim i burimeve greko-romake mbi ilirët; kontribut në teorinë e vazhdimësisë ilire. 5. Aleks Buda etj. "Fjalori Enciklopedik Shqiptar" – Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 1985 ✔ Redaktor i përgjithshëm së bashku me Eqerem Çabej; përfshin artikuj mbi histori, albanologji dhe kultura. 🔹 Artikuj dhe studime të botuara në periodikë shkencorë 6. “Probleme të formimit të kombit shqiptar”, në Studime Historike, nr. 1–2, 1972 7. “Roli i qytetërimeve ilire në historinë e Ballkanit”, në Buletini i Universitetit të Tiranës, 1969 8. “Mbi metodologjinë e kërkimit historik”, në Studime Historike, nr. 4, 1975 9. “Shqiptarët dhe vetëdija kombëtare në periudhën e Rilindjes”, Konferenca Kombëtare për Rilindjen, 1982 10. Referate të mbajtura në Kongreset Ndërkombëtare të Studimeve Albanologjike – Prishtinë (1968, 1972), Vjenë (1975), Tiranë (1982) ✨️✨️ Dorëshkrime dhe arkiva Në Arkivin Qendror të Shtetit dhe në Arkivin e Akademisë së Shkencave ndodhen dorëshkrime, korrespondenca dhe skica të pabotuara të tij. 👥 Bashkëpunëtorët kryesorë të Aleks Budës 🔹 Në fushën e historisë dhe albanologjisë: 1. Eqerem Çabej – Gjuhëtar dhe albanolog i madh. Mik dhe bashkëpunëtor i hershëm që nga koha e studimeve në Vjenë. – Buda dhe Çabej shpesh ndanin pikëpamje për origjinën e shqiptarëve dhe për rolin e shkencës në ruajtjen e identitetit kombëtar. > “Eqerem Çabej ishte ndër ata që, si Buda, i qëndroi dijes si qëllim dhe jo si mjet.” 2. Stefan Anagnosti – Historian i njohur, autor dhe bashkërendues në botimin e vëllimeve të “Historisë së Shqipërisë”. 3. Kristo Frashëri – Historian me fokus në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Edhe pse shpesh me qasje të ndryshme nga Buda, kanë bashkëpunuar në botime të rëndësishme. 4. Arben Puto – Studiues i historisë së së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare shqiptare. Pjesë e kolektivit të Akademisë në vitet ’70–’80. 5. Mihal Sherko – Një nga historianët që punoi në Institutin e Historisë nën drejtimin e Budës dhe bashkautor në projektet enciklopedike. 6. Luan Omari – Jurist dhe historian i së drejtës. Ka bashkëpunuar në koncepte dhe vizione mbi organizimin akademik të institucioneve shkencore. 🔹 Në fushën e organizimit akademik (Akademia e Shkencave) 7. Shaban Demiraj – Gjuhëtar, më vonë president i Akademisë së Shkencave. – Ka pasur bashkëpunim të ngushtë me Budën në zhvillimin e strukturës shkencore të Akademisë. 8. Androkli Kostallari – Redaktor i “Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe” dhe “Fjalorit Enciklopedik”. – Bashkëpunoi ngushtësisht me Budën në projektet e mëdha enciklopedike dhe albanologjike. 9. Skënder Anamali – Arkeolog dhe historian i antikitetit, një ndër mbështetësit e tezës së vazhdimësisë ilire. – Punoi me Budën në shumë konferenca dhe studime rreth ilirëve. 🏛️ Në institucione ndërkombëtare Buda kishte kontakte edhe me albanologë të huaj si: Wilhelm Hehn dhe Hans-Joachim Tümmel në Gjermani, Jean-François Gossiaux në Francë, Norbert Jokl (nga periudha e Vjenës) – i konsideruar “babai i albanologjisë”. 🌟 Pse janë të rëndësishëm këta bashkëpunëtorë? Ata ndihmuan në ndërtimin e një institucioni kombëtar shkencor, me baza moderne metodologjike. Bashkë me Budën, ngritën projektet e mëdha që për herë të parë përfshinë historinë, gjuhësinë, folklorin dhe arkeologjinë në një kuadër të integruar kombëtar dhe akademik. Krijuan standardin e parë të shkollës shqiptare të mendimit historik dhe gjuhësor, që për shumë vite shërbeu si themel i kërkimit shkencor në vend. Ndikimi i Aleks Budës në historiografinë, arsimin dhe kulturën shqiptare është i jashtëzakonshëm dhe i shumëdimensionshëm. Ai nuk ishte vetëm një studiues i madh, por edhe një ndërtues institucioni, një drejtues vizionar dhe një frymëzues për brezat e mëvonshëm. 🌟 Ndikimi i Aleks Budës. 1. Rilindja e historiografisë shqiptare moderne Para Aleks Budës, studimi i historisë shqiptare ishte shpesh i fragmentuar, me mungesë standardesh shkencore dhe shumë herë i ndikuar nga ideologjitë politike. Ai vendosi metodologjinë rigoroze dhe qasjen shkencore në trajtimin e historisë, duke u fokusuar në burimet origjinale dhe në interpretim të ndershëm. > “Historia duhet të jetë pasqyrë e së vërtetës dhe jo mjet për propagandë.” — Aleks Buda Vepra e tij madhore, “Historia e Shqipërisë”, ishte një nga hapat kyç për ngritjen e studimeve historike në një nivel akademik të konsoliduar. 2. Ndërtimi i institucioneve shkencore Si drejtues i parë i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Buda themeloi një qendër shkencore të integruar ku historia, gjuha, etnografia, arkeologjia dhe studimet kulturore punonin bashkë. Kjo nismë bëri që Shqipëria të ketë një institucion të dedikuar për zhvillimin e dijes dhe kërkimin shkencor. 3. Arsimi dhe edukimi i breznive Përmes librave dhe veprave të tij, Aleks Buda la një trashëgimi të fuqishme për sistemin arsimor shqiptar. Ai u përpoq që të mbrojë shkollën dhe dijen nga ndikimet ideologjike, duke u fokusuar në arsimim cilësor dhe njohje të historisë së pastër. > “Njohja e së kaluarës është themeli i ndërgjegjes kombëtare.” — Aleks Buda 4. Trashëgimia kulturore dhe identiteti kombëtar Buda promovoi idenë e origjinës ilire të shqiptarëve dhe nxiti një ndërgjegjësim të thellë për vlerat kulturore dhe historike të kombit. Ai kontribuoi në forcuarjen e identitetit shqiptar në kohë sfidash të mëdha politike. 5. Influenca në studimet albanologjike ndërkombëtare Nëpërmjet bashkëpunimeve me akademikë të huaj dhe pjesëmarrjes në kongrese ndërkombëtare, Buda dha një dimension global studimeve shqiptare, duke e pozicionuar vendin tonë në hartën shkencore të Evropës dhe botës. 6. Model i integritetit intelektual Në një kohë kur shumë shkencëtarë u përballën me presione politike dhe ideologjike, Aleks Buda ruajti pavarësinë dhe dinjitetin e tij. Ai u bë simbol i qëndresës intelektuale dhe moralit profesional. > “Nuk duhet të pranojmë të shesim të vërtetën për të blerë privilegje.” — Aleks Buda Aleks Buda ishte një gurthemeli i shkencës shqiptare, i cili jo vetëm që formësoi shkollën e historiografisë, por edhe ngriti institucionet, edukoi brezat dhe forcoi identitetin kombëtar. Trashëgimia e tij ndriçon rrugën për çdo studiues dhe qytetar që dëshiron të njohë dhe të nderojë historinë e vendit.

Revista Prestige ka nderin t’ju prezantojë: Angelin Preljocaj, Koreografi shqiptar që ktheu lëvizjen në art dhe Shqipërinë në krenari ndërkombëtare Ka artistë që vallëzojnë dhe artistë që, nëpërmjet vallëzimit, shkruajnë poezi me trupin. Angelin Preljocaj është një nga emrat që jo vetëm ndriçon skenat botërore, por edhe mishëron një kulturë që tejkalon kufijtë. Emri i tij u bashkohet së fundmi Akademisë së Arteve të Bukura të Francës,  një nga institucionet më prestigjioze në botë. Ky është një vlerësim jo vetëm për karrierën e tij të jashtëzakonshme, por edhe për rrënjët e tij shqiptare, për trashëgiminë që ai bart dhe për talentin që sfidon çdo kufi kombëtar. Origjina. I lindur në Francë më 1957 nga prindër shqiptarë të ardhur nga Vermoshi dhe Ulqini, Angelin Preljocaj trashëgoi nga familja jo vetëm mallin e emigrimit, por edhe dinjitetin dhe etjen për liri. Prindërit e tij, të arratisur nga regjimi komunist, e rritën me dashurinë për artin, disiplinën dhe rrënjët shqiptare – një trashëgimi që ai e ka përkthyer në art universal. Arsimi . Disiplinë klasike, shpirt novator Preljocaj u formua në baletin klasik në Francë dhe më pas ndoqi studime me mjeshtra si Merce Cunningham në SHBA. Ky kombinim i teknikës klasike me frymën moderne e bëri atë një zë të veçantë në skenën ndërkombëtare, ku vallëzimi nuk ishte më vetëm estetikë, por filozofi, revoltë dhe ndjenjë. Veprat.  Trupi si instrument filozofik Pas themelimit të kompanisë së tij në vitin 1984, Angelin krijoi një gjuhë të re koreografike. Balete si Le Parc, Romeo e Julieta, Blanche Neige, Paysage Après la Bataille, janë shfaqur në skena të mëdha si Opera e Parisit, La Scala e Milanos, New York City Ballet dhe Berlin Ballet. Në to, ai e shndërroi trupin njerëzor në medium të thellë emocional dhe intelektual, ku çdo lëvizje sfidonte gravitetin e mendimit. Jetë personale. Art dhe bashkëjetesë krijuese I martuar me kineasten Valérie Müller, Preljocaj ka bashkëpunuar në projekte filmike që eksplorojnë ndërthurjen e trupit me kinemanë, duke e zgjeruar dimensionin e tij artistik edhe përtej skenës së baletit. Nderimet.  Një emër që lartëson dy kombe Angelin Preljocaj është vlerësuar me: Chevalier de la Légion d’Honneur dekorata më e lartë franceze Grand Prix National de la Danse Benois de la Danse Bessie Award (New York) Anëtar i Akademisë së Arteve të Bukura të Francës (2025) Anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë Ai është një ambasador i kulturës shqiptare dhe i profesionalizmit të lartë artistik, që përfaqëson me dinjitet dy botë – atë nga e ka prejardhjen dhe atë ku e ka ndërtuar emrin.  Kur arti bëhet atdhe i përbashkët Në një botë ku identitetet shpesh ndahen, Angelin Preljocaj është dëshmia që arti na bashkon. Ai nuk është thjesht koreograf.  është një rrëfimtar i një kulture që nuk është e vogël, por e pamatshme në shpirt.  Me këtë arritje të fundit, ai nuk lartëson vetëm emrin e tij, por edhe atë të Shqipërisë, në mënyrën më të bukur: në heshtje, përmes lëvizjes, përmes artit që flet për të gjithë ne. Pergatiti: Liliana Pere.

Rrevista Prestige #Personality #Artmusic #inspiration #NikollaZoraqi #ThebestComposer “Kujtesa për kompozitorët është përjetësia e muzikës që ata krijuan — një dritë që nuk shuhet kurrë në errësirën e kohës.” “Muzika është gjuhë universale që flet pa fjalë.” — Ludwig van Beethoven " Krijimtaria muzikore e Nikolla Zoraqit është zëri i shpirtit që kapërthen kohën dhe hapësirën. Muzika e tij është aroma e kohës. Në çdo notë muzikore te veprave te tij jeton një botë e tërë.” Nikolla Zoraqi kkaloi një jetë në shërbim të tingujve dhe artit shqiptar Në një dimër të hershëm të vitit 1928, në Tiranën e rrënjosur në tradita dhe histori, lindi një fëmijë i cili do të bënte që muzika shqiptare të dëgjohej në dimensione të reja. Ai quhej Nikolla Zoraqi – një artist i lindur për të shkruar me nota dhe për të krijuar melodi që do të mbeteshin përgjithmonë në zemrën e kombit. Origjina dhe familja Nikolla vinte nga komuniteti aroman, një prej rrënjëve më të lashta të Ballkanit, të njohur për pasurinë e tyre kulturore dhe gjuhësore. Familja e tij ruante me krenari traditat dhe identitetin e aromanëve, që përbënin një pjesë të rëndësishme të mozaikut multietnik në Shqipëri. Nga kjo trashëgimi ai mori dashurinë për kulturën dhe muzikën që do ta shoqëronte gjatë gjithë jetës. Në familjen e Zoraqit, arti ishte një gjë e shenjtë. Bashkëshortja e Nikollës, Gjenovefa Heba, ishte sopranoja e njohur që i dha zë melodiave të tij, ndërsa djali i tyre, Enkelejd Zoraqi, u bë një inxhinier elektronik i talentuar dhe i urtë, një pasardhës me shpirt të kulturuar dhe të përkushtuar ndaj familjes dhe vlerave që Nikolla i mbolli. Arsimi dhe formimi artistik Nikolla Zoraqi nisi rrugën e tij artistike me violinën në Liceun Artistik “Jordan Misja” në Tiranë, një shkollë që i dha themelin e fortë muzikor. Aty ai mësoi jo vetëm teknikat e instrumentit, por edhe bukurinë e thellë të muzikës klasike. Nikolla Zoraqi kreu studimet e larta për kompozim në Konservatorin Shtetëror “P. I. Çajkovski” në Moskë, ku u formua si një nga kompozitorët më të rëndësishëm të muzikës shqiptare. duke u formuar si një nga mjeshtrit më të shquar të muzikës shqiptare të shekullit të XX. Krijimtaria dhe veprat më të njohura Zoraqi është autor i një krijimtarie të pasur dhe shumëllojshme që përfshin pothuajse të gjitha format muzikore: opera, balete, koncerte, muzikë filmash, kantata dhe muzikë vokale-korale. Disa nga veprat e tij më të shquara janë: Baleti “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, i frymëzuar nga romani i Ismail Kadaresë, një kryevepër që mishëron dramatizmin, misterin dhe thellësinë e historisë shqiptare. Opera “Cuca e maleve”, që përfaqëson një pikë kulmore të operas shqiptare me karakter dhe identitet të fortë kombëtar. Opera “Komisari”, ku zëri i tenorit të njohur Gaqo Çako dhe regjia e Piro Manit sollën një përvojë teatrale të paharrueshme. Baleti “Shota e Azem Galica”, një tjetër perlë që përçon histori dhe emocione përmes lëvizjes dhe muzikës. Baletet “Historia e një kënge”, “Tokë e pamposhtur”, “Ritme e ndjenja punëtore”, pjesë të suksesshme në repertorin e baletit shqiptar. 6 koncerte për violinë dhe orkestër, duke i dhënë instrumentit të tij të parë, violinës, një hapësirë të veçantë në artin simfonik shqiptar. 6 uvertura, mes të cilave spikat “Uvertura Festive” e vitit 1968, e njohur për madhështinë dhe energjinë e saj. Muzikë vokale-korale si “Atdheu im”, “Partia ime” dhe “Sonet pranverore”. Muzikë për film, duke përfshirë “Duel i heshtur”, “Vitet e para” dhe “Cuca e maleve”. Nikolla Zoraqi, kompozitor shqiptar me origjinë aromane, njihet për integrimin e muzikës popullore në krijimet e tij simfonike dhe skenike. Ai shpesh krahasohet me Béla Bartókun nga Hungaria, i cili gjithashtu përdori folklorin kombëtar për të ndërtuar një gjuhë muzikore të veçantë. Si Bartók, edhe Zoraqi krijoi një urë mes traditës dhe modernizmit, duke dhënë një kontribut të madh në muzikën e vendit të tij dhe rajonit. Ky krahasim nënvizon rëndësinë e tij si një nga gurët themelorë të muzikës kombëtare ballkanike. Bashkëpunëtorët dhe miqtë e tij artistikë Në rrugëtimin artistik, Zoraqi punoi me figura të mëdha të muzikës dhe artit shqiptar. Dirigjenti dhe violinisti Zhani Ciko ishte një bashkëpunëtor i ngushtë që solli interpretimin më të mirë të veprave të tij. Tenori i famshëm Gaqo Çako dhe sopranoja Inva Mula dhanë zë krijimeve vokale të Zoraqit. Regjizori Piro Mani solli thellësi dramatike në operën “Komisari”, ndërsa koreografët Agron Aliaj dhe Llaqi Nako dhanë jetë baleteve të tij të paharrueshme. Studiues si Prof. Dr. Zana Shuteriqi kanë dëshmuar dhe vlerësuar ndikimin e thellë të Nikolla Zoraqit në zhvillimin e muzikës shqiptare. Çmimet dhe nderimet Në përkushtimin e tij të jashtëzakonshëm, Zoraqi u nderua me tituj të lartë si: Artist i Merituar Artist i Popullit Në nder të tij është krijuar festivali i muzikës bashkëkohore që mban emrin e tij dhe që organizohet rregullisht në RTSH, duke ruajtur dhe promovuar trashëgiminë e tij artistike. Trashëgimia dhe arsyeja pse duhet ta kujtojmë e nderojmë. Nikolla Zoraqi është një gur themeli i muzikës shqiptare moderne, një artist që me çdo notë dhe çdo veprimtari krijuese solli në jetë thellësinë dhe shpirtin e kombit. Ai ndërtoi një urë të fortë mes traditës dhe inovacionit, duke bërë që muzika shqiptare të ngrihej në një nivel të ri dhe të fitojë njohje jo vetëm në vend, por edhe jashtë kufijve. Trashëgimia e tij është më shumë se vetëm vepra muzikore – është një thirrje për të ruajtur identitetin, për të çmuar kulturën dhe për të vazhduar krijimin me pasion dhe përkushtim. Kujtimi i Nikolla Zoraqit është një nder për gjithë ata që besojnë se arti dhe muzika janë gjuhë universale që bashkojnë njerëzit dhe ndërtojnë të ardhmen. Një ftesë për të ndjerë dhe përjetuar artin e tij Mos e humbisni këtë të premte, më 4 korrik 2025, ora 20:00 në Teatrin Kombëtar të Operës dhe Baletit (TKOB), koncertin e Orkestrës Simfonike të RTSH-së ku do të interpretohet: Suitë nga baleti “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” nga Nikolla Zoraqi Georges Bizet - Suitë për orkestër Op.22 Guillaume Lekeu - Adagio për kuartet orkestror Vincent d'Indy - Simfoni për orkestër dhe piano Op.25 Me dirigjent Zhani Ciko dhe solist pianistin Pascal Gallet. Hyrja është e lirë. Nikolla Zoraqi na la një pasuri të çmuar, të cilën duhet ta mbrojmë dhe ta transmetojmë brezave, sepse vetëm kështu arti, kultura dhe identiteti ynë do të jetojnë përgjithmonë. Përgatiti:Liliana Pere.

Nga Dorian Koçi. Në historinë e shqiptarëve, pak figura arrijnë të sintetizojnë në mënyrë kaq të thellë përpjekjen për identitet kombëtar, përparim kulturor dhe ndërhyrje reformuese në një perandori të vjetër siç bëri Sami Frashëri. I lindur në një periferi të Ballkanit, por me një horizont që përfshinte krejt hapësirën mesdhetare dhe orientale, Samiu u bë një arkitekt i ideve që kapërcyen kufijtë etnikë dhe kohorë, duke ndikuar në mënyrë të pazëvendësueshme jo vetëm procesin e ndërgjegjësimit kombëtar shqiptar, por edhe zhvillimet e modernizmit osman. Lindja e një mendimtari në kohë të trazuara ====================================== Kur Sami Frashëri erdhi në jetë, Perandoria Osmane ishte në një fazë krizash të shumanshme: goditje nga fuqitë europiane, lëvizje nacionaliste brenda dhe rënie e thellë institucionale. Ballkani ishte një vatër e këtyre transformimeve, dhe pikërisht në këtë qendër tensioni u formua vetëdija politike dhe kulturore e Samiut. Ai e kuptoi herët se shqiptarët, nëse donin të mbijetonin në këtë vorbull të ndryshimeve, duhej të organizoheshin si një trup i vetëm, i lidhur jo me fe apo fis, por me gjuhë, kulturë dhe qëllim historik të përbashkët. Gjuha si akt politik ======≠=============== Një nga prurjet më origjinale të mendimit të tij ishte pikërisht roli që i dha gjuhës. Në një kohë kur shumica e popujve të Ballkanit nisën të artikulonin identitetin e tyre përmes simboleve fetare, Sami Frashëri vendosi gjuhën në themel të përkatësisë kombëtare. Ai nuk e trajtoi shqipen thjesht si një mjet komunikimi, por si një hapësirë të ndërgjegjes kolektive, ku fshiheshin kujtimet, zakonet, ndjenjat dhe vetë shpirti i një populli. Për këtë arsye, përpjekjet e tij për standardizimin e alfabetit, për hartimin e teksteve arsimore dhe për shtypin në gjuhën shqipe nuk ishin veprime teknike, por akte themeluese të një kulture shtetformuese. Ai e dinte mirë që një komb pa shkollë në gjuhën e vet, pa fjalor dhe pa shtyp, mbetej i pafuqishëm përballë të tjerëve. Kombi si krijesë kulturore dhe politike ================================= Ajo që e veçon Sami Frashërin nga shumë rilindës të kohës së tij është aftësia për ta konceptuar kombin jo si një dhuratë të së kaluarës, por si një projekt që duhet ndërtuar. Për të, shqiptarët nuk ishin një komb sepse kishin të njëjtën gjuhë, por sepse mund të bëheshin një komb përmes vetëdijes, arsimit dhe organizimit politik. Kjo ide e tij i parapriu koncepteve moderne të kombformimit në Europën Qendrore, ku shteti i të drejtës dhe qytetaria përbëjnë themelin e unitetit. Samiu e kishte të qartë se në një truall me kaq shumë ndarje fetare, vetëm një identitet laik dhe gjithëpërfshirës mund të garantonte bashkimin e shqiptarëve. Reformator në trupin e një perandorie të vjetër ======================================== Një nga paradokset më të mëdha të figurës së Samiut është se, ndonëse ideolog i një kombi të ri, ai punoi për një pjesë të madhe të jetës së tij brenda strukturave të Perandorisë Osmane. Kjo nuk ishte një kontradiktë, por një zgjedhje strategjike. Samiu e kuptonte se ndikimi duhej ushtruar nga brenda, me gjuhën dhe format institucionale të kohës. Si zyrtar, mendimtar dhe përkthyes në Stamboll, ai ndikoi drejtpërdrejt në proceset e modernizimit osman. Një nga përpjekjet më të mëdha të tij ishte reformimi i gjuhës turke, duke propozuar përdorimin e alfabetit latin dhe thjeshtimin e strukturës leksikore. Përmes veprës së tij enciklopedike dhe shkrimeve didaktike, ai u bë një mesues i qytetërimit, që sillte dijet europiane në një perandori që përpëlitej në krizën e orientimit historik. Një mendimtar europian i lindur në Lindje ==≠================================ Sami Frashëri nuk u kthye kurrë në një ithtar të ideve nacionaliste shoviniste, siç ndodhi me shumë figura të tjera në Ballkan. Ai përqafoi një model intelektuali europian, që e sheh kombin si një formë organizimi demokratik, dhe jo si një përjashtim të tjerëve. Për të, Europa nuk ishte një model i gatshëm për t’u kopjuar, por një univers vlerash që duhej përthithur në mënyrë kritike: liria, arsimi, barazia para ligjit dhe drejtësia sociale. Në këtë kontekst, Samiu krijoi një frymë që i parapriu shumë zhvillimeve që ndodhën më vonë në Shqipëri: laicizmit të shtetit, arsimimit të femrës, krijimit të institucioneve kulturore kombëtare dhe afirmimit të të drejtave qytetare. Aktualiteti i një vizioni të papërfunduar ================================== Figura e Sami Frashërit nuk është thjesht pjesë e së kaluarës. Mendimi i tij mbetet aktual sepse pyetjet që ai ngriti janë ende të hapura: Çfarë do të thotë të jesh shqiptar përtej gjuhës dhe prejardhjes? A mund të ndërtohet një shtet modern mbi themelet e arsimit dhe dijes? Si mund të jetojmë në një hapësirë ku Lindja dhe Perëndimi bashkëjetojnë, pa rënë në nënshtrim ndaj asnjërës? Pikërisht këto janë temat që bëjnë Sami Frashërin një figurë themeluese por jo të mbyllur, një frymë që vazhdon të mbajë gjallë ambicien për një komb të ndërtuar mbi dijen, qytetarinë dhe vizionin. © Dorian Koçi

Mesdheu, djep i qyteterimit te lashte, një mozaik kulturash që nga Egjipti i lashtë, përmes Greqisë, Romës, Bizantit dhe Venedikut, ka formësuar historinë e qytetërimeve. Shqipëria, me qytetet e saj të lashta, ka qenë aktore kyçe në këtë rrëfim. Për të plotësuar temën nga baza, më poshtë është një pasqyrë e thelluar dhe e strukturuar, siç kërkuat: ★ Egjypti i lashtë – Shekulli XXVII–VI p.e.s.: piramidat, hieroglifet, tempulli i Karnakut—themel i administrimit dhe artit monumental. – Luftërat me Hititët, persët dhe grekët sjellin teknologi e ndikim drejt Mesdheut Lindor. Arkitektura e tempujve dhe koncepti i qytetit-perandori influencuan më vonë Greqinë dhe Romën. ★ Greqia antike – Shekulli V–IV p.e.s.: demokracia në Athinë, filozofia e Platonit/Aristotelit, teatrin (Sofokliu, Euripidi). – Teatri i Epidavrit (kapacitet ~14,000) u model për amfiteatrin romantik. Muzika me lyra dhe aulos mbeti në ceremonitë e Mesdheut. ★ Roma perandorake – Shekulli II p.e.s.–IV e.s.: Via Egnatia (ndryshim strategjik mes Adriatikut dhe Lindjes). Rruga lidh Durrësin me Selanikun e më tej me Konstantinopojën. – Ligji roman, akveduktet dhe amfiteatrët – ai i Durrësit (132×113 m, 20 m i lartë, 20,000 vendet) është më i madhi në Ballkan  . ★ Bizanti – Shekulli V–XIII e.s.: mozaikët dhe kupolat e kishave — të tilla ndodhen në Durrës dhe Butrint. – Vepra si baptisteri i Butrintit (shekulli VI) me mozaikët e pasur janë ndër më komplekset në Mesdhe  . ★ Venecia – Shekulli XIV–XVI: fortifikimet veneciane kryesisht në Durrës dhe Shkodër flasin për ndikimin ushtarak dhe urban mesdhetar. Muret e Durrësit, ndërtuar me tulla bizantine, mbartin ndikime veneciane për t’u rikonstruar më pas nga osmanët  . ★ Iliria dhe qytetet shqiptare Durrësi, Apollonia, Butrinti, Shkodra, Lezha, Vlora: • Durrës (Epidamnos/Dyrrhachium) – themeluar ~627 p.e.s. nga grekët, qytet ilir e më pas romak. Amfiteatri i shek. II AD, Via Egnatia, kështjella bizantine – mbart rëndësi të madhe strategjike, kulturore dhe arkitekturore  . • Apollonia – themeluar shek. V p.e.s. Zbulimet: Buleuterion, Bibliotekë, Odeon, Teatër klasik (~300 vendet), Stoa, Templin e Diana-s (shek. II AD), duke reflektuar ndërthurjen greko-romake  . • Butrinti – themeluar shek. IV p.e.s. Teatri grek (2500 vendet, shek. II p.e.s.), tempuj, basilika, baptisteri me mozaikë komplekse (shek. VI AD), Muri i Luanit, varietet arkitekturor grek, romak, bizantin, venecian  . • Shkodra – qytet ilir me kështjellën Rozafa (shek. IV p.e.s.). Së mëvonshmi romake, bizantine, veneciane (mure prej tullash), më pas osmane – një urë lidhëse mes Mesdheut dhe Europës qendrore  . • Lezha (Lissus) – qytet romak, me kështjellë, pjesë e rrjetit tregtar mesdhetar, ndikime bizantine dhe osmane qysh në mesjetë. • Vlora (Aulona) – themeluar shek. VI p.e.s. si kolonë greke, port romak-bizantin; fortifikime mesjetare; krahasohet me qytet bregdetar si Bari (Itali). Rruga historike Via Egnatia Ndërtuar shek. II p.e.s. lidh Durrësin – Selanikun – Konstantinopojën, duke sjellë jo vetëm lëvizje ushtarake, por edhe shkëmbim ideje, gjuhë, art dhe fe. Trashëgimia tona arkitektonike & kulturore – Amfiteatri i Durrësit: model romak, me kapacitet 20,000, trajtime të ndryshme: luftime gladiatorësh → kapelë bizantine me mozaikë të shek. IV–VI AD  . – Teatrat në Apolloni & Butrint reflektojnë stilin grek e më pas romak. – Kështjellat e Shkodrës e Lezhës na flasin për përzierjen e stileve ushtarake ilire, bizantine, veneciane dhe osmane. – Baptisteri i Butrintit me mozaikë (550 AD) është një nga më kompleksët në Mesdhe, realizuar nga mjeshtra nga Nikopoli  . Gjuhë & muzikë – Shqipe ruan rrënjë ilire ndërthurur me latinisht, greqisht dhe osmanisht, dëftues i ndërveprimeve shekullore. – Muzika polifonike jugore, me tonalitet mesdhetar, ritme komunitare, është trashëgimi e rrjedhshëm e traditave kulturore strukturore. Ndikimi i luftërave – Rrëzimet e legjioneve romake (e.g. Dyrrachium, 48 p.e.s. – Pompei vs Caesar) – luftëra që rivendosën rendin imperial romak. – Invasione bizantine e osmane – shkëmbime kulturore, përzierje arkitekturale (kupola, mozaikë, fortifikime). – Luftërat veneciane – ngjashmëri me forteza me qendra bregdetare mesdhetare. Kjo panoramë e thelluar e vendos Shqipërinë jo thjesht si pjesë e rrjetit periferik, por si një komponent të fuqizuar dhe qendror të mozaikut mbi të cilin është ndërtuar qytetërimi mesdhetar. Nëpërmjet Durrësit, Apollonisë, Butrintit e qyteteve ilire, ne ndërthuremi me gjuhën, kulturën, muzikën dhe strukturat e mëdha të qytetërimeve që kanë ndërtuar Evropën dhe Lindjen e Mesme. Mesdheu, që nga lashtësia është konsideruar si djepi i qytetërimeve, nuk ka qenë kurrë thjesht një det që ndan kontinentet, por një hapësirë që bashkon kultura, tregti, fe, arkitekturë dhe mendësi.  Qytetërimet e mëdha që lindën përreth tij — Egjypti, Fenikasit, Greqia, Etruskët, Roma, Bizanti, Arabët, Venediku — u zhvilluan mbi parimet e ndarjes dhe ndërveprimit, ku Shqipëria, me brigjet e saj të gjata dhe qytetet e saj të lashta, nuk ka qenë asnjëherë në periferi, por një pikë bashkimi. Në të vërtetë, Shqipëria është një nga vendet që prekin natyrshëm të gjitha gjymtyrët e qytetërimit mesdhetar, që nga kultura greko-romake te ndikimi bizantin dhe arab, nga ndikimi i Venedikut dhe Italisë te përthithja osmane dhe kalimi në modernitetin perëndimor. 🌟 Pikat e bashkimit të Shqipërisë me qytetërimet mesdhetare dhe ndikimet konkrete – Greqia: Apollonia dhe Butrinti ishin koloni greke që zhvilluan teatër, agora, tempullin dhe statujat e periudhës klasike. Teatri i Apollonisë ngjason me atë të Epidavrit për shkallët e pjerrëta dhe akustikën. Butrinti ka strukturë të ngjashme me Delphin — një qytet me përmasë shenjtëruar. – Roma: Durrësi me Via Egnatia u kthye në një arterie e lidhjes së Romës me Lindjen, njësoj si Brindisi në Italinë jugore. Amfiteatri i Durrësit i ndërtuar në shek. II e.s. është më i madhi në Ballkan dhe rivalizon strukturat e Nimes dhe Pula-s në Evropë. – Bizanti: Kultura bizantine është e pranishme në arkitekturën dhe mozaikët e Butrintit, në kishat e hershme paleokristiane në Durrës, Elbasan dhe Lezhë. Baptisteri i Butrintit është vepër e krahasueshme me ato në Nikopoli dhe Konstantinopojë. – Venediku: Shkodra, Durrësi, Lezha e Vlora ishin pjesë e zonës së ndikimit të Republikës së Venedikut. Fortifikimet e tyre, ndërtuar me tulla të holla dhe elemente mbrojtëse si kunjat e gurta dhe hendekët, ngjasojnë me kështjellat e Dalmacisë dhe Durrësit, dhe me Murin e madh të Kotorrit. – Egjypti & Lindja: Arkitektura me harqe dhe përdorimi i simbolikës diellore në disa objekte religjioze të periudhës osmane ruajnë elemente që mund të lidhen me ndikimin arab nëpërmjet Perandorisë Osmane, një trashëgimi që përthithi dhe adaptuan qytetet shqiptare si Berat e Gjirokastër në periudhën klasike osmane. – Kultura kulinare mesdhetare: Ulliri, vera dhe gruri janë themel i kuzhinës shqiptare si edhe i gjithë Mesdheut. Pjatat si peshku me vaj ulliri, byreku me barishte, apo rakia nga rrushi janë shembuj të përbashkët kulturor që gjejmë nga Athina në Napoli, nga Izmiri në Durrës. – Gjuha dhe rruga e fjalëve: Shqipja si gjuhë indoevropiane ka përthithur fjalë nga latinishtja, greqishtja e vjetër, sllavishtja dhe turqishtja, duke dëshmuar për një ndërthurje të drejtpërdrejtë me qytetërimet përreth Mesdheut. – Muzika: Polifonia shqiptare, veçanërisht ajo e jugut, ngjan me modelet e hershme të këngës epike të Mesdheut lindor, si në Greqi, Epir, dhe pjesërisht në Itali. Kjo formë rrëfimtare këndimi ka ritme që ngjajnë me lamentacionet antike greke, me përmbajtje epiko-shpirtërore. 🌟🇦🇱 Shqipëria si faktor i qytetërimit mesdhetar Shqipëria nuk është thjesht një pasive historike, por një aktor bashkëformues në zhvillimet e mëdha të Mesdheut: – Strategjikisht: Durrësi, Vlora dhe Butrinti janë porte që kanë lidhur Perëndimin me Lindjen përmes rrugëve detare dhe tokësore. Via Egnatia nuk ishte thjesht rrugë ushtarake, por arterie ekonomike, kulturore dhe shpirtërore. – Kulturalisht: Monumentet në Butrint dhe Apolloni dëshmojnë për shkolla filozofike dhe teatër, për art me ndikim të përbashkët, për qytet që nuk ishin thjesht nën ndikim, por që krijonin dhe transmetonin. – Historikisht: Ilirët, përmes mbretërve si Teuta dhe Agroni, u bënë aktorë politikë në Mesdhe, në aleanca dhe luftëra me Romën dhe Greqinë. Flota ilire në shek. III p.e.s. kontrollonte pjesë të konsiderueshme të Adriatikut. – Arkitektura e përbashkët: Kështjella e Rozafës, muret e Durrësit, odeoni i Apollonisë, baptisteri i Butrintit, kishat me kupola në Berat – të gjitha këto janë dëshmi të arkitekturës mesdhetare të përshtatur nga mjeshtrit shqiptarë, që përdornin gurin, tullën dhe mozaikun me një ndjeshmëri lokale. – Trashëgimia shpirtërore: Mitet si ai i Rozafës, rrëfimet epike dhe rrëfimet popullore shqiptare kanë ndjeshmëri të përbashkët me mitologjinë greke dhe epirotase, duke dëshmuar për rrënjë të përbashkëta në mendësinë mesdhetare. 🌟🇦🇱 Shqipëria është pasqyrë e qytetërimeve mesdhetare, jo thjesht në mënyrë pasive por në mënyrë aktive, krijuese dhe kontribuese. Ajo është qendër lidhëse mes Ilirisë dhe Greqisë, mes Romës dhe Bizantit, mes Lindjes Osmane dhe Perëndimit Venedikas, një truall ku shpirti i Mesdheut është ruajtur, transformuar dhe përçuar deri në ditët e sotme. Nëse Mesdheu ka një “gramatikë të qytetërimeve”, atëherë Shqipëria është një nga fjalët kyçe të saj – një nyje ku gjuha, muzika, arkitektura, miti dhe tregtia kanë ndërtuar kuptimin e bashkëjetesës mes kulturave. Shqipëria është më shumë sesa një portë; ajo është urë, dritare dhe pasqyrë e Mesdheut. Përgatiti: Liliana Pere.

Rrevista Prestige #GëzuarDitënePavarësisesë Sot në 4 Korrik, ditën e pavaresisë Revista Prestige përulet me nderim para vlerave të mëdha që përfaqson 🇺🇸 Amerika Për ne, Amerika është një vend – është frymëzim, busull orientimi, shpresë për drejtësi dhe dinjitet njerëzor. Është tempulli i demokracisë, aty ku liria është e shenjtë dhe ëndrrat mund të bëhen realitet. E duam Amerikën sepse ka udhëhequr botën me vizion dhe vlera. Sepse aty është dëgjuar zëri i të pambrojturve, është mbrojtur e drejta për të qenë vetvetja, është ndriçuar rruga e kombeve drejt paqes dhe përparimit. 🇦🇱 Nga zemra shqiptare, dërgojmë sot urimet më të përzemërta për Ditën e Pavarësisë së 249-të të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Gëzuar, Amerikë! Me dashuri dhe mirënjohje, Revista Prestige Prestige Magazine #HappyIndependenceDay On this July 4th, Independence Day, Revista Prestige bows with respect before the great values represented by 🇺🇸 America. To us, America is more than a country – it is an inspiration, a guiding compass, a beacon of hope for justice and human dignity. It is the temple of democracy, where freedom is sacred and dreams can come true. We love America because it has led the world with vision and values. Because there, the voices of the unprotected have been heard, the right to be oneself has been defended, and the path of nations toward peace and progress has been illuminated. 🇦🇱 From the heart of Albania, we send our warmest wishes for the 249th Independence Day of the United States of America. Happy Independence Day, America! With love and gratitude, Prestige Magazine

Rrevista Prestige #Project #ValentinaHysi #Writer Revista Prestige ju njeh me: Projektin artistik: "Nga libri në skenë dhe ekran, nga skena dhe ekrani… në libër" Valentina Hysi Shkrimtare & Skenariste Në këtë imazh, Valentina Hysi shfaqet në elementin e saj krijues – e veshur me të bardha elegante dhe me një detaj të kuq që simbolizon pasionin, e rrethuar nga drita, arti dhe fjala. Fjala që ajo i jep jetë – në letër, në skenë, në ekran – dhe që kthehet përherë në zemrën e lexuesit. Me zërin e saj të qartë e të ndjeshëm, me përkushtimin për tekstin dhe me një ndjeshmëri që e dallon, ajo prezanton projektin që lidh tre botë në një të vetme: letërsinë, teatrin dhe filmin. ✍️ Autore e dy romaneve : “Kthesa” (2020) “Ditënetët e Mirele J.” (2024) Ka diçka të shenjtë në rrugëtimin e një fjale të shkruar. Ajo lind në heshtjen e autorit, përkëdhelet në faqet e një libri, dhe pastaj, një ditë, merr frymë në skenë, zë në ekran, dhe... kthehet sërish në kujtesën e lexuesit – më e gjallë, më ndryshe, më universale. Është një udhëtim i përjetshëm i artit, ku libri, teatri dhe filmi nuk janë gjini të ndara, por gjymtyrë të së njëjtës ndjesi njerëzore. Ashtu siç thoshte Ingmar Bergman: “Filmi është si një ëndërr, si muzika. Asnjë art tjetër nuk depërton në ndërgjegje si ai, drejt e në ndjenjë, në thelb.” Këtë lidhje të pazgjidhshme mes librave, skenës dhe ekranit, Valentina Hysi e shndërroi në projektin e saj të veçantë me titullin emblematik: “Nga libri në skenë dhe ekran, nga skena dhe ekrani … në libër.” Ajo nuk sjell thjesht një shfaqje ose një lexim. Ajo fton publikun të jetë dëshmitar i një cirkulimi emocional, ku personazhet e librave dalin nga faqet, vrapojnë mbi skenë, ndalen para kamerës dhe më pas… rikthehen, si për të thënë: “Mos na harro, ne jemi ende aty, në rreshtat e tu.” Në bashkëpunim me regjisorin Ylli Pepo, operatorin Xhemal Reçi, dhe aktorët Elva Caushi dhe Sokol Angjeli, Valentina ndërtoi një urë mes letërsisë klasike shqiptare dhe interpretimit bashkëkohor. U sollën zëra të mëdhenj si Kadare, Mjeda, Poradeci, Migjeni, Shkreli… duke i dhënë ndjesisë së leximit një përmasë të re: atë të pranisë fizike, të zërit, të figurës, të jetës. Në këtë rrugëtim, libri nuk është më vetëm një objekt për të lexuar, por një trup që flet, një kujtesë që lëviz, një ëndërr që filmi e zgjon dhe skena e gjallëron. Dhe më pas, gjithçka kthehet sërish në libër – por një libër i ri, me gjurmë, me kujtime, me emocion të përbashkët. Po, me shumë kënaqësi! Ja një version elegant dhe estetik për përdorim në Revista Prestige, në përputhje me ngjyrat e fotos së dërguar (e bardhë, e zezë, e kuqe dhe nuanca të ngrohta): Ky projekt nuk është vetëm artistik. Është një akt dashurie për librin. Një dëshmi se arti nuk rri kurrë në vend, por vjen rrotull e rrotull si një psherëtimë që s’do të shuhet. E për këtë, Valentina Hysi meriton një vend të veçantë – si shkrimtare, skenariste, por mbi të gjitha si ndërlidhëse e shpirtit të fjalës me gjuhën e imazhit. Ajo është autore e dy veprave letrare: romanit “Kthesa” (2020) dhe romanit “Ditënetët e Mirele J.” (2024), të cilat dëshmojnë edhe në letër fuqinë e saj krijuese. Pergatiti:LP

Ese: Bob Dylan – Zëri që ndryshoi një epokë Në horizontin e pafund të artit, aty ku fjala dhe tingulli bashkohen për të tronditur ndërgjegjen njerëzore, ndriçon një figurë e veçantë, si një meteor poetik që nuk shuhet kurrë – Bob Dylan. Emri i tij nuk është thjesht ai i një muzikanti; është një emblemë e ndryshimit, një zë që shpoi heshtjen e një bote të përgjumur. Ai është një frymë artistike që vjen me erën e revolucionit, me zërin e baladave që këndojnë për drejtësinë, dashurinë, luftën dhe paqen. Përmes metaforës dhe protestës, përmes heshtjes dhe britmës, Bob Dylan i dha botës një zë që nuk plaket, një kujtesë që nuk vdes. Origjina dhe fëmijëria – filizat e një shpirti të lirë Lindi më 24 maj 1941, në Duluth të Minesotës, me emrin Robert Allen Zimmerman. Familja e tij ishte me origjinë hebraike dhe gjyshërit kishin emigruar nga Ukraina dhe Lituania, duke sjellë me vete hijet e përndjekjes, shpresën e mbijetesës dhe dashurinë për jetën. Ishte pikërisht kjo trashëgimi shpirtërore që u përzie me realitetin amerikan të viteve ‘40 e ‘50 dhe formësoi ndjeshmërinë e tij të hershme ndaj padrejtësisë dhe shtypjes. Qysh në moshën e adoleshencës, Roberti i ri u dashurua me muzikën. Duke dëgjuar Elvis Presley, Hank Williams dhe Woody Guthrie, ai nisi të ndiejë brenda vetes një etje për të rrëfyer botën në mënyrën e vet – jo me zëra të fuqishëm, por me fjalë që godasin si çekiç mbi shpirtin. Muzika si mision: “Një kitarë dhe një e vërtetë” Kur ai mori emrin artistik “Bob Dylan”, duke u frymëzuar nga poeti Dylan Thomas, ai nuk zgjodhi thjesht një pseudonim – zgjodhi të jetonte si poet i rrugës, me një valixhe të mbushur me vargje dhe melodi që lindnin nga zemra dhe vlonin si lumi i ndjeshmërisë sociale. Muzika e Dylanit nuk ishte argëtim; ishte dëshmi. Me kitarën dhe harmonikën e tij, ai kompozoi këngë që u bënë himne të protestës: “Blowin’ in the Wind” ishte pyetja pa përgjigje që i bëhej ndërgjegjes së kombit; “The Times They Are A-Changin’” ishte thirrja për një brez që kërkonte drejtësi; “A Hard Rain’s A-Gonna Fall” ishte paralajmërimi poetik për një botë që po përgatiste vetëfundin e saj. Dylani e shndërroi folk-un në një instrument të protestës; ai e shndërroi protestën në një formë të lartë arti. Vepra të pavdekshme – ku fjalët janë flakë Vargjet e Bob Dylan-it janë të përthurrura me simbolikë, ku fjala bëhet rebelim dhe heshtja bëhet protestë. Albumet si “Highway 61 Revisited”, “Blonde on Blonde”, “Blood on the Tracks” dhe “Desire” janë monumente muzikore që qëndrojnë si kështjella poetike mbi të cilat fryjnë erërat e dashurisë, dhimbjes, luftës dhe ëndrrës amerikane. Ai nuk pranoi të jetë thjesht “zëri i një brezi”, sepse e ndjeu që kjo do ta kufizonte; ai donte të ishte një njeri i lirë që fliste me zërin e të gjithëve. Ai kaloi nga folk në rock, nga gospel në blues, nga dashuria në zhgënjim, duke ruajtur gjithmonë bërthamën e tij të flaktë: fjalën që ndryshon. Nobeli – kur poezia merr frymë me muzikën Në vitin 2016, Akademia Suedeze e nderoi Bob Dylan me Çmimin Nobel në Letërsi, “për krijimin e shprehjeve të reja poetike brenda traditës së madhe të këngës amerikane”. Ishte një moment historik – për herë të parë letërsia pranoi zyrtarisht se poezia mund të këndohej, se muzika mund të ishte letërsi, dhe se një kitarë mund të jetë po aq e fuqishme sa një penë. Dylan nuk shkoi në ceremoninë e dhënies së çmimit. Ai ishte besnik ndaj natyrës së tij të tërhequr, por dërgoi një fjalim të thellë, ku përmendi Homerin, Moby Dick-un dhe Odiseun, duke treguar se arti është një udhëtim, jo një vendmbërritje. Figura lirike – frymë e përjetshme e poezisë muzikore Bob Dylan është më shumë se një artist – ai është një erë që fryn përmes shekujve, një zë që nuk plaket kurrë. Ai është Orfeu modern, që me kitarën e tij zbriti në ferrin e luftës dhe urrejtjes dhe u ngjit përsëri me këngë për dritën. Ai është Poeti me rroba të rrudhura, që endej rrugëve me shikimin në horizonte dhe shpirtin në të kaluarën. Në çdo tingull të Dylan-it ndiejmë frymën e Whitman-it, shprehjen e Kerouac-ut, por mbi të gjitha – ndiejmë veten. Sepse ai nuk këndon për veten – ai këndon për ne. Përfundim – Kënga që s’ka fund Bob Dylan na mësoi se fjalët nuk janë vetëm tinguj, por janë armë, urë, dhe lutje. Ai na mësoi të dëgjojmë erën, të ndiejmë kohën që ndryshon, dhe të mos kemi frikë të pyesim: “Sa rrugë duhet të ecë një njeri para se të quhet njeri?” Dhe përgjigjja është ende aty... Pergatiti:Liliana Pere.