Search Results

Ese artistike mbi trashëgiminë kulturore të Medvegjës Në kopertinën e revistës “Prestige 2025” shfaqet një vajzë e re, e veshur me kostum tradicional nga trevat shqiptare të Medvegjës dhe Luginës së Preshevës. Në sytë e saj lexohet krenaria e një brezi që mban mbi supe një trashëgimi të pasur shpirtërore, ndërsa në qëndrimin e saj pasqyrohet një histori e gjatë rezistence dhe dashurie për kulturën kombëtare. Veshja tradicionale, e stolisur me ngjyra të forta, me punime të imëta dhe me simbole të lashta, është një thesar i gjallë i artit popullor. Por ajo nuk është i vetmi element i trashëgimisë që shqiptarët e Medvegjës kanë ruajtur me fanatizëm. Krahas saj, është gjuha shqipe që ende dëgjohet në sofrat familjare, në këngët popullore dhe në rrëfimet e pleqve. Është fjala e ëmbël amtare që vazhdon të bartë historinë, këngët e dasmave, ninullat dhe urimet e përditshme. Po aq të gjalla janë edhe zakonet dhe traditat: mikpritja bujare, respekti për të moshuarit, festat familjare që shndërrohen në kremtime të bashkimit shpirtëror. Vallet shqiptare, me ritme të lashta e hapa plot energji, mbeten gjuhë e trupit që lidh të rinjtë me rrënjët. Rituali i dasmave, këndimi polifonik, gatimet tradicionale – të gjitha këto janë dëshmi e një kulture që nuk është shuar kurrë, pavarësisht vështirësive historike. Medvegja, edhe pse gjendet jashtë kufijve politikë të Shqipërisë, është pjesë e pandashme e hartës shpirtërore shqiptare. Ruajtja e gjuhës, e zakoneve dhe e veshjes tradicionale është një akt dashurie ndaj identitetit dhe një urë që lidh brezat me të kaluarën e tyre. Ky imazh nuk është vetëm estetikë – është një kujtesë e fuqishme se trashëgimia jonë nuk përbëhet nga një element i vetëm, por është një mozaik i gjuhës, i veshjeve, i riteve dhe i shpirtit shqiptar që jeton edhe sot në Medvegjë e më gjerë. Autor.Liliana Pere.

Monet – Piktori i Dritës, Kopshti që u bë Kanavacë dhe që lulëzon në çdo stinë” 🌿🎨✨ Claude Monet (1840 - 1926). Tashmë ju kam treguar se ai kishte fituar Lotarinë e Parisit në vitin 1880, me të cilën bleu një pronë të madhe në Giverny, shumë afër mikut dhe profesorit të tij më të madh, Édouard Manet...  Këtu ndaj me ju një fotografi të Monet-it në kopshtin e tij në vitin 1920, pra 6 vjet para se të vdiste.  Kjo pronë aktualisht është një Muzeum Fondacioni prej 15 hektarësh, i mbjellë plotësisht me një shumëllojshmëri speciesh nga më interesantet.  Vizitohet nga më shumë se 700,000 persona në muaj. Do të ndaj edhe një foto tjetër të kopshtit. Mësoni më teper për Monet. Monet dhe Simfonia e Giverny-t Claude Monet (1840 – 1926), mjeshtri i dritës dhe ngjyrës, mbetet një nga figurat më poetike të historisë së artit. Ai ishte themeluesi i Impresionizmit, rrymë që ndryshoi përgjithmonë mënyrën se si njerëzit e shihnin natyrën dhe artin. Piktura e tij Impression, Soleil Levant (1872) i dha emrin kësaj lëvizjeje dhe hapi një epokë të re në pikturën moderne. Në vitin 1883, Monet u vendos në Giverny, një fshat i vogël e piktoresk në Normandi, pranë lumit Seine dhe jo larg Parisit. Ky vend i qetë, i rrethuar nga gjelbërimi dhe fushat e pafund, u bë strehë për shpirtin e tij të trazuar. Disa thonë se ai e bleu këtë pronë pas një fitoreje në lotari; të tjerë, se ishte suksesi i pikturave të tij që i mundësoi këtë ëndërr. Çfarëdo rruge të ketë pasur, Giverny do të bëhej skena ku arti dhe jeta e tij do të bashkoheshin si kurrë më parë. Në këtë vend, Monet krijoi një shtëpi të madhe me kopsht, të cilën e shndërroi në një laborator të gjallë të ngjyrave dhe dritës. Kopshti u nda në dy pjesë: Clos Normand, një kopsht i pasur me lule shumëngjyrëshe, ku çdo stinë sillte harmoni të reja, një mozaik ngjyrash të pakapshme nga fjala por të përjetshme në pikturë. Kopshti japonez, me pellgun e qetë të ujit, me urën e gjelbër harkore dhe zambakët e bardhë e rozë që lundronin si ëndrra të gjalla mbi sipërfaqe. Frymëzimi japonez, i marrë nga gravurat ukiyo-e, u bë thelbi i peizazheve të tij më të njohura. Në vitet e fundit të jetës, ndërsa shikimi i tij dobësohej nga katarakti, Monet e gjeti dritën e brendshme pikërisht në këtë kopsht. Aty ai pikturoi ciklin e famshëm të “Zambakëve të ujit” (Nymphéas), ku qielli, uji dhe natyra shkrijnë kufijtë dhe bëhen një poezi e pambarimtë. Monet vdiq në vitin 1926, por Giverny mbeti gjallë. Pas një periudhe harrese, në vitin 1980, shtëpia dhe kopshti u restauruan dhe sot janë pjesë e Fondacionit Claude Monet. Çdo vit, mbi 700,000 vizitorë shkelin në këtë parajsë prej 15 hektarësh, duke ndjerë ende pulsin e një shpirti që e deshi natyrën me zjarr e dashuri. Giverny sot nuk është thjesht një fshat, por një mit i gjallë, ku natyra, historia dhe arti ecin krah për krah. Në rrugicat e tij ende dëgjohet jehona e hapave të Monet-it; në kopshtet e tij shihen ngjyrat që ai i fiksuar përjetë në kanavacë. Ky vend mbetet një simfoni e përjetshme e dritës dhe ngjyrës, një testament i jetës së Monet-it, ku arti dhe natyra bëhen një e vetme. © 2024–2025 Liliana Pere –  Themeluese, Botuese, Autore

– Trilogjia Tukiçi Nga rrënja te horizonti Familja Tukiçi është një pemë e rrallë muzikore, e mbjellë në truallin e Shkodrës e Tiranës, por me degë që shtrihen në Moskë, Paris, New York e Vjenë. Ibrahim është rrënja – e thellë, e palëkundur, e lidhur fort me tokën e origjinës. Zëri i tij nuk ishte thjesht muzikë; ishte dëshmi e ekzistencës së një kulture që kërkonte të dëgjohej. David është trungu – i fortë, i aftë të bartë energjinë nga rrënjët tek degët, duke e shndërruar trashëgiminë në krijimtari të re. Ai e ktheu traditën në gjuhë universale, duke e përkthyer shpirtin shqiptar në partitura që kuptohen kudo. Genc është degët dhe kurorat – të hapura drejt dritës, që prekin qiellin e artit botëror. Ai është shfaqja e lirë dhe e pafund e talentit, që shkon nga një skenë në tjetrën duke bartur me vete ngrohtësinë e artit Zëri i Ibrahimit dhe pianoja e Gencit janë të ndryshme në timbër, por të njëjta në ndjesi: të dy arrijnë të ngjallin mall e krenari. Struktura e Davidit është ura midis emocioneve të atit dhe horizonteve të vëllait: ai ka arkitekturën muzikore të kompozitorit dhe shpirtin e artistit që kërkon dialog. Tek të tre, ekziston një drejtësi artistike – asnjëri nuk e shfrytëzon artin si mjet të shpejtë për famë; e përdorin si mision jetësor. Superlativiteti per familjen Tukiçi Në historinë e muzikës shqiptare, janë të rralla familjet që përbëjnë një institucion më vete. Tukiçët janë një univers në miniaturë: kanë gjuhën e vet artistike, rregullat e tyre të përkushtimit, dhe një horizont të përbashkët moral. Nëse Shqipëria do të kishte një “konservator ideal” të mishëruar në njerëz, ai do të kishte emrin Tukiçi. Në esencë, historia e kësaj familjeje na mëson tre të vërteta të mëdha: 1. Arti si trashëgimi – kur përçohesh nga brezi në brez, nuk vdes, por evoluon. 2. Tradita dhe moderniteti nuk janë armiq – janë dy fije të së njëjtës pëlhurë, që vetëm mjeshtrit dinë t’i endin pa i këputur. 3. Identiteti nuk humbet në udhëtim – ai përkundrazi pasurohet, si valixhja që kthehet nga rruga më e mbushur se kur u nis. Në filozofinë e Aristotelit, arti i madh është ai që arrin katarsisin – pastrimin e ndjenjave. Në trilogjinë Tukiçi, ky katarsis nuk ndodh vetëm te publiku, por edhe te vetë artistët: secili ka pastruar, ripërtërirë dhe rigjeneruar artin shqiptar. Nga Shkodra te sallat e Parisit, nga një këngë popullore deri te një koncert simfonik, nga një tenor legjendar te një pianist ndërkombëtar — Tukiçi nuk është vetëm mbiemër, është një metaforë e asaj që arti shqiptar mund të jetë kur përkushtimi bëhet gjen familjar. Ata nuk janë thjesht tre emra në historinë e muzikës; ata janë një simfoni me tre lëvizje, ku çdo brez është një temë e re mbi një motiv të përbashkët: dashurinë për tingullin dhe dinjitetin e artit. 🌟  Ibrahim Tukiçi Në Shkodrën e viteve ’20, në një qytet ku tingujt e lahutës, kitarës dhe korit kishin zëra po aq të fortë sa kambanat e kishave dhe ezanet e xhamive, lindi një djalë që do të bëhej “tenori i kombit”. Ibrahim Tukiçi u rrit në një familje që respektonte kulturën dhe muzikën, në një mjedis ku kënga nuk ishte vetëm argëtim, por një akt identiteti. Në rrugicat e gurta të Shkodrës, mes erës së Bunës dhe melodive të valleve të dasmave, fëmija Ibrahim po ushtronte pa e ditur zanoret që një ditë do të pushtonin skenat e Europës. Shkodra e asaj kohe kishte një përzierje unike — një kryqëzim të qytetarisë perëndimore me folklorin e lashtë shqiptar. Kjo përzierje do të bëhej themeli estetik i Ibrahim Tukiçit: tradita si rrënjë, arti si degë që ngrihet drejt qiellit. Formimi dhe takimi me botën e madhe të muzikës Studimet në Konservatorin “Çajkovski” në Moskë (1952–1957) nuk ishin thjesht një periudhë akademike. Ato ishin një përplasje e dy realiteteve: vokalit popullor shqiptar dhe disiplinës së hekurt të belkantos ruse. Profesori Anatoli Dalina, i cili e mësoi të ngjizte frymën e duhur, e çoi Ibrahimin drejt asaj mjeshtërie ku çdo notë është një emocion i kontrolluar. Në Moskë, ai njohu për herë të parë orkestrën si “det muzikor” dhe skenën si “tempull i shenjtë”. Aty ku shumë studentë shihnin teknikë, Ibrahim shihte mision Në Teatrin e Operas dhe Baletit në Tiranë, Tukiçi nuk ishte thjesht tenor — ai ishte personazh. Nuk interpretonte rolin; e mishëronte. Në “Mrika” ishte shpresa që ngrihej mbi thirrjen e lirisë. Në “Goca e Kaçanikut” ishte zëri i një populli që nuk dorëzohej. Në veprat klasike si Rigoletto, Cavalleria Rusticana apo Madama Butterfly, ai tregonte se arti shqiptar nuk ishte provincial, por i aftë të ngrihej në nivelin e operës botërore. Por ajo që e bënte të veçantë ishte fakti se pas mbrëmjeve të operës, ai kthehej tek kënga popullore shkodrane: “Kenke nuri i bukurisë”, “Bishtalecat palë-palë”, “Hajde gjyle”… Si një piktor që pas tablove madhështore, gjen qetësinë duke vizatuar peizazhe të fshatit të lindjes Ibrahim Tukiçi nuk ishte vetëm interpretues, por edhe model frymëzimi. Ai u bë ura mes artistëve shqiptarë dhe standardeve ndërkombëtare të operës. Ishte dëshmi e asaj që një talent nga një vend i vogël mund të bëjë art të madh. Vlerësimet nuk munguan: Artist i Merituar (1951), Artist i Popullit (1985), çmime në Bukuresht (1953) dhe Vjenë (1958). Por çmimi më i madh ishte ndikimi mbi fëmijët e tij — Davidin dhe Gencin — të cilët trashëguan jo vetëm zanoret, por edhe filozofinë e përkushtimit. Vlerësimi dhe superlativiteti Nëse do ta përkufizonim Ibrahimin në një fjali: > “Ai ishte orkestrimi i shpirtit shqiptar në pentagramin botëror.” Në çdo notë të tij ndjeje Shkodrën, Shqipërinë, dhe një urtësi që kalon kufijtë e gjuhës. Zëri i tij ishte si një monument akustik — një “Kulla e Sahatit” prej tingujsh — që vazhdon të matë kohën e artit shqiptar Në një botë ku artin shpesh e konsumon tregu, Ibrahim Tukiçi përfaqëson atë që filozofët e artit do ta quanin "sublim i nevojshëm" — një formë e artit që nuk ka lindur për të shitur, por për të ekzistuar. Ai na kujton se kultura është memorie kolektive, e cila ruhet jo në libra, por në emocionin e një note të saktë. Siç një pemë nuk e harron kurrë burimin e ujit, Ibrahim nuk e harroi kurrë burimin e shpirtit të tij: Shkodrën, këngën popullore, dhe detyrimin për t’i dhënë vendit të tij një zë të pavdekshëm. 🌟🌟David Tukiçi Origjina e një muzike që di të udhëtojë Kur babai yt është një tenor i kombit, shtëpia jote nuk është thjesht një apartament — është një konservator i përhershëm. David Tukiçi lindi më 27 qershor 1956 në Tiranë, por zemra e tij artistike rreh në ritmin e Shkodrës së babait të tij. Nga dritaret e fëmijërisë ai dëgjonte jo vetëm zërin e Ibrahimit, por edhe provat, orkestrën, këngët popullore, bisedat e muzikantëve. Në këtë mjedis, muzika nuk ishte profesion i ardhshëm; ishte gjuhë amtare David u formua si kompozitor nën kujdesin e mjeshtrit Çesk Zadeja, i cili vetë ishte nxënës i Shostakovich. Ky fakt nuk është thjesht kuriozitet: ai shpjegon rrënjët simfonike të krijimtarisë së tij. Në dorën e Davidit, pentagrami bëhet një hartë ku notat nuk janë pika statike, por stacione udhëtimi. David Tukiçi lindi në qytetin e lashtë të Shkodrës, djep i kulturës shqiptare, dhe jo në Tiranë. Që në fëmijëri, arti dhe muzika ishin fryma e parë që e rrethuan, sepse i përkiste një familjeje të ndritur artistësh. I ati, Ibrahim Tukiçi, një nga tenorët më të shquar shqiptarë, ishte jo vetëm babai i tij, por edhe udhërrëfyesi i parë në botën e magjishme të muzikës. Nëna e tij, me shpirt të brishtë dhe të përkushtuar, i dha dashurinë për kulturën, ndërsa familja Tukiçi si një institucion i madh artistik, i përhapur në disa breza, la gjurmë të pashlyeshme në artin shqiptar. Në moshën vetëm katër vjeç e gjysëm, David Tukiçi interpretoi në skenën e madhe të operës “Madam Butterfly” të Giacomo Puccinit, në rolin e fëmijës, ndërsa i ati, Ibrahim Tukiçi, luante rolin e Pinkertonit – Kapitenit Amerikan. Ky moment u bë si një parathënie e një jete të tërë të përkushtuar ndaj artit, një shfaqje e hershme e një talenti që do të rritej pa kufi. Kënga “Dhuratë për ditëlindje”, e kënduar prej tij, u bë fituese e Festivalit të RTSH, duke e shënuar Davidin si fituesin më të vogël të të gjitha festivaleve për të rritur. Po atë vit, ai interpretoi rolin e Ilirit në filmin “Njësiti gueril” me regji të mjeshtrit Hysen Hakani, duke u shfaqur edhe në kinematografi si një fëmijë i jashtëzakonshëm me talent të lindur. Por David Tukiçi nuk mbeti vetëm këngëtar dhe interpretues. Ai u formua si kompozitor i madh. Ka shkruar në të gjitha gjinitë muzikore: nga kënga e lehtë, te koncertet instrumentale, suitat simfonike, simfonitë dhe deri tek opera dhe baleti. Në vitin 2010, në Teatrin Kombëtar të Operas, Baletit dhe Ansamblit Popullor, u vu në skenë opera-baleti në gjuhën italiane “La vita è sogno”, e kompozuar dhe dirigjuar prej tij vetë. Ky ishte një sukses i jashtëzakonshëm që tregoi fuqinë krijuese dhe universale të artit të tij. Së fundi, më 4 prill 2025, u shfaq premiera e operës së tij të dytë, “Rozafa”, me libret të dramaturgut Fadil Kraja, e cila u prezantua në sallën e Universitetit të Arteve në Tiranë dhe u prit me emocion të madh nga publiku. Një tjetër perlë e krijimtarisë së tij është “Hocynus Orca”, një koncert i dyfishtë për dy instrumenta dhe orkestër harqesh, që shpalos thellësi, dramatikë dhe harmoni madhështore. Në vitin 2003, pas katër vitesh studimi të përkushtuar, fitoi me konkurs diplomën “Dirigjent Orkestre” në Ecole Normale “Alfred Cortot” në Paris, një nga institucionet më prestigjioze të botës. Ky formim i dha atij një dimension të plotë si krijues dhe dirigjent, duke u radhitur mes artistëve që i japin orkestrës shpirt e gjallëri. Për krijimtarinë e tij të shumtë dhe të vyer në Itali, presidenti italian Oscar Luigi Scalfaro, në vitin 1997, i akordoi qytetarinë italiane të nderit, me motivacionin: “Si një nga kompozitorët që me krijimtarinë e tij e çon përpara kulturën në vendin tonë (Itali).” Ky vlerësim ishte një gur i çmuar në kurorën e arritjeve të tij. Së fundmi, më 6 gusht 2025, në Itali, nga UNESCO, David Tukiçi u nderua me çmimin “Artist i Merituar i Arbërisë”, duke vulosur përjetësisht emrin e tij në panteonin e figurave që mbartin kulturën arbëreshe dhe shqiptare në botë Fitues i Festivalit RTSH me këngën “Dhuratë për ditëlindje”. Interpretues në filmat shqiptarë dhe në skena të ndryshme muzikore, ku spikati që në moshë të vogël. Si kompozitor: Opera-baleti “La vita è sogno” (2010). Opera “Rozafa” (2025). Koncerti i dyfishtë “Hocynus Orca”. Një sërë simfonish, suitash simfonike, koncertesh instrumentale dhe këngësh të njohura. Çmime dhe vlerësime Fitues i Festivalit RTSH (si fëmija më i vogël fitues i të gjitha kohërave). Qytetar nderi i Italisë (1997). Çmimi i UNESCO-s “Artist i Merituar i Arbërisë” (2025). Nderime dhe mirënjohje të shumta brenda dhe jashtë Shqipërisë. David Tukiçi është shembulli i artistit që lindi në një familje të shenjtë artistësh, u formua me mund e përkushtim, punoi në Shqipëri, Itali, Francë e më gjerë, dhe u bë një zë i madh i kulturës sonë kombëtare e universale. Jeta dhe krijimtaria e tij janë një poezi e gjallë, një simfoni e pandalur, që do të frymëzojë brezat që vijnë. 🌟🌟🌟 Genc Tukiçin Origjina e një pianisti që i përket botës Në një familje ku fjala “muzikë” nuk ishte profesion por mënyrë jetese, Genc Tukiçi lindi mes tingujve të provave të orkestrës, fjalëve të babait tenor dhe penës së të vëllait kompozitor. Në Tiranën e viteve të rinisë së tij, arti ishte një portë për të parë botën; për Gencin, kjo portë nuk ishte vetëm për të parë — ishte për të dalë jashtë. Që fëmijë, ai kuptoi se klaviatura nuk ishte thjesht një seri tastesh të bardhë e të zinj, por një gjuhë universale ku çdo notë është një fjalë që kuptohet kudo. Formimi dhe rrugëtimi drejt majave Nga Liceu Artistik “Jordan Misja” në Tiranë, tek Akademia e Arteve, dhe më pas drejt École Normale de Musique në Paris, Genc Tukiçi u rrit mes dy botëve: disiplinës klasike europiane dhe ndjeshmërisë ballkanike. Në Paris, ai nuk ishte thjesht student — ishte ambasador i një kulture të vogël në një kryeqytet të madh. Marrja e diplomës së solistit dhe më pas e pedagogut nuk ishte fundi i rrugës, por çelësi për të hyrë në sallat më prestigjioze të botës. Kulmi artistik dhe universi i tij muzikor  Genc Tukiçi ka performuar në skena të tilla si Salle Gaveau, Salle Cortot, Gstaad Festival, Town Hall në New York, Muzikverein në Vjenë. Por ai nuk është vetëm interpretues i repertorit klasik — ai është edhe krijues, me vepra që mbajnë firmën e tij: Valse Céleste, një dedikim për Nënë Terezën, që tingëllon si lutje e heshtur mbi tastierë. Fantasia Argentina, dhuratë për Papa Françeskun, që përmban ritme të gjalla dhe thellësi shpirtërore, aq sa mori bekimin papnor. Arranzhime brilante mbi Puccini, Verdi, Offenbach, ku shkrin respektin për mjeshtrat me gjurmën e vet krijuese. Në vitin 2009 mori Çmimin Nino Rota si muzikant i madh ndërkombëtar; në 2022 u nderua si Ambasador i Paqes, duke përforcuar idenë se arti i tij nuk njeh kufij. Ndryshe nga babai dhe vëllai, Genci nuk e kufizoi veten vetëm në një disiplinë. Ai është pianisti, kompozitori, aranxheri dhe, herë pas here, këngëtari që del në skenë për të interpretuar në Festivalin e Këngës (2016, 2017, 2019) — madje në një rast bashkë me vajzën e tij, Nadien, në këngën “Ju Flet Tirana”. Në këtë mënyrë, ai bëhet ura e tretë në triptikun Tukiçi: nga rrënjët e Ibrahimit, përmes strukturës së Davidit, tek krahët e hapur të Gencit. Si i dallohen ne  Vlerësim dhe superlativitetië? Nëse Ibrahimi ishte themeli dhe Davidi ura, Genci është fluturimi. > “Ai është pianisti që nuk e prek tastierën — e përqafon.” Çdo interpretim i tij është një udhëtim, ku publiku nuk është thjesht dëgjues, por bashkudhëtar. Salla nuk është vetëm hapësirë — është një tempull të cilin ai e shenjtëron me tingull Në filozofinë estetike ekziston nocioni i katarsisit muzikor — ajo gjendje pastrimi shpirtëror që ndodh kur arti prek thellësitë më intime të njeriut. Genc Tukiçi, me karrierën e tij, është dëshmi se ky katarsis nuk është privilegj i elitave kulturore, por një e drejtë e çdo shpirti që dëgjon me zemër. Në duart e tij, pianoja bëhet jo thjesht instrument, por një hartë e paqes, ku çdo akord është një kufi që zhduket. 🌟🌟🌟 Pse Familja Tukiçi është një institucion arti 1. Kontinuiteti brez pas brezi Si çdo institucion i qëndrueshëm, ata kanë një vijimësi që shkon përtej jetës së një individi. Nga Ibrahim, te Davidi e Genci, muzika nuk është e rastësishme, por një mision i trashëguar. 2. Shtrirja e gjerë e disiplinave Një institucion nuk ofron vetëm një degë të vetme; Tukiçët kanë operë, kompozim, orkestracion, piano, këngë, dirigjim, dhe krijimtari origjinale. Në një familje, ata mbulojnë pothuajse gjithë hartën e muzikës. 3. Kontributi në edukim dhe kulturë Nga roli i pedagogut (Genci në Paris, Davidi në konservatorë) te shembulli i modelit artistik, ata nuk janë vetëm interpretues, por formues të brezave të rinj. 4. Prania ndërkombëtare Ashtu si një institucion që ka ambasada kulturore nëpër botë, Tukiçët kanë lënë gjurmë nga skenat shqiptare te ato evropiane dhe amerikane. 5. Vlerësimi publik dhe kritik Një institucion nuk e merr legjitimitetin nga vetëshpallja, por nga njohja e të tjerëve. Çmimet, titujt, vlerësimet mediatike dhe dashuria e publikut janë provat që ky “institucion familjar” është i certifikuar nga historia dhe shoqëria. > “Familja Tukiçi nuk është thjesht një histori suksesi individual – është një akademi shpirtërore, një konservator i gjallë, një institucion arti që dëshmon se muzika mund të trashëgohet si gjaku dhe të shpërndahet si drita.” Referenca në stilin APA Libra dhe artikuj: 1. Pere, L. (2025). Familja Tukiçi – Një institucion arti. Botuar nga autorja. 2. Tukiçi, I. (2010). Rrëfime për artin dhe jetën time. Tiranë: Shtëpia Botuese e Musikës Shqiptare. Media dhe arkiva: 3. Teatri i Operas dhe Baletit. (n.d.). Arkiva e interpretuesve shqiptarë. Marrë nga https://www.operaballet.gov.al 4. Radio Televizioni Shqiptar. (n.d.). Intervista dhe emisione mbi familjen Tukiçi. Marrë nga https://www.rtsh.al 5. Festival i Këngës. (2016-2019). Performancat e Genc Tukiçit. Arkivuar nga RTSH. Institucione dhe arsimi: 6. École Normale de Musique de Paris. (n.d.). Alumni të njohur. Marrë nga https://www.enmp.fr 7. Akademia e Arteve, Tiranë. (n.d.). Profesorë dhe ish-studentë të shquar. Marrë nga https://www.akademiaarte.gov.al Materiale online dhe intervista: 8. Shkodra Online. (2020). Familja Tukiçi: Trashëgimia muzikore e një dinastie. Marrë nga https://www.shkodraonline.com 9. Albanian Music Portal. (2018). Zëri dhe krijimtaria e Ibrahimit Tukiçi. Marrë nga https://www.albmusportal.al  © 2025 Liliana Pere. Themeluese Botuese.Autore--Revista Prestige Albumi fotografik

Si janë integruar kodet në procesin e dixhitalizimit dhe informatikës Abstrakt Ky punim eksploron integrimin e kodeve bazë në procesin e dixhitalizimit dhe informatizimit: Kodi Binar, ASCII dhe UTF-8. Ai analizojnë historikun, zhvillimin dhe funksionimin e këtyre kodeve, si dhe rëndësinë e tyre në përfaqësimin e informacionit elektronik. Punimi përfshin një tabelë të plotë të karaktereve ASCII dhe Extended Latin-1 (0–255) me vlerat Decimal, Binar dhe përshkrimet përkatëse. KODET THEMEL I DIXHITALIZIMIT DHE INFORMATIKËS Abstrakt Ky punim prezanton kodet bazë të përdorura në dixhitalizim dhe informatikë: Kodi Binar, ASCII dhe UTF-8. Ai eksploron historikun, zhvillimin dhe funksionimin e këtyre kodeve, si dhe rëndësinë e tyre në përfaqësimin e informacionit elektronik. Punimi përfshin një tabelë të plotë të karaktereve ASCII dhe Extended Latin-1 (0–255) me vlerat Decimal, Binar dhe përshkrimet përkatëse. Ky dokument synon të ofrojë një burim të dobishëm për studentë, pedagogu dhe kërkues në fushën e informatikës dhe dixhitalizimit. Përmbledhje Në epokën e dixhitalizimit, çdo informacion i ruajtur, i përpunuar apo i transmetuar nga kompjuterët përdor sisteme të kodimit strukturuar. 1. Kodi Binar: Sistemi numerik bazuar në dy shifra: 0 dhe 1. Konceptuar nga Gottfried Wilhelm Leibniz në shekullin XVII. Baza e funksionimit të çdo kompjuteri dhe çdo operacioni logjik apo aritmetik. 2. ASCII (American Standard Code for Information Interchange): Standard 7-bit për përfaqësimin e karaktereve. U krijua nga ANSI në vitin 1963 dhe u miratua ndërkombëtarisht në 1967. Mundëson ndërveprimin ndër-pajisje dhe standardizon shkëmbimin e informacionit. 3. UTF-8 (Unicode Transformation Format, 8-bit): Standard modern që përfaqëson karaktere të të gjitha gjuhëve dhe simbolikës. Krijuar nga Ken Thompson dhe Rob Pike në 1992. Mbështet globalizimin dhe softuerët modernë pa humbur kompatibilitetin me ASCII. 4. Lidhja me gjuhët e programimit: Kodi binar është baza e çdo operacioni kompjuterik. ASCII dhe UTF-8 përdoren për përfaqësimin e tekstit në gjuhë programimi si C, Python, Java, etj. Tabela ASCII + Extended Latin-1 (0–255) (Tabela mund të kopjohet dhe përdoret në Word ose LaTeX si tabelë e kompletuar; këtu është një fragment për ilustrim): Dec – Char – Binar – Përshkrimi 0 – NUL – 00000000 – Null 1 – SOH – 00000001 – Start of Heading 2 – STX – 00000010 – Start of Text ... 65 – A – 01000001 – Latin Capital Letter A 66 – B – 01000010 – Latin Capital Letter B ... 127 – DEL – 01111111 – Delete ... 255 –   – 11111111 – Non-breaking space (Tabela vazhdon deri te 255, duke përfshirë karakteret e zgjeruar Latin-1.) Hyrje në Kodimin Binar, ASCII dhe UTF Në epokën e dixhitalizimit, çdo informacion i ruajtur, i përpunuar apo i transmetuar nga kompjuterët dhe pajisjet elektronike përdor një sistem të strukturuar për përfaqësimin e të dhënave. Ky sistem përbëhet kryesisht nga kodet binare, ASCII dhe UTF, të cilat janë thelbësore për zhvillimin e teknologjive dixhitale, gjuhëve të programimit dhe ndërveprimin ndërkombëtar të pajisjeve elektronike. Kuptimi i këtyre kodeve është themelor. 1. Historia dhe zhvillimi i kodimit kompjuterik Historia e kodimit fillon që nga shekulli XVII, kur matematikanë si Gottfried Wilhelm Leibniz zhvilluan teorinë e sistemit binar, duke treguar se çdo numër mund të përfaqësohet me kombinime të dy shifrave 0 dhe 1. Kjo teori u bë baza matematikore për të gjithë zhvillimin e mëvonshëm të kompjuterëve. Në shekullin XX, fazat e zhvillimit të kodimit kompjuterik u përshpejtuan me ardhjen e kompjuterëve elektronikë: Vitet 1940–1950: Kompjuterët e parë elektronikë, si ENIAC dhe Colossus, përdornin kodin binar për të përpunuar informacionin shpejt dhe saktë. Programimi bëhej kryesisht me çelësa dhe kabllo, pa gjuhë të nivelit të lartë. Vitet 1950–1960: Lindën gjuhët e para të programimit të nivelit të lartë, si FORTRAN dhe COBOL, të cilat lehtësuan shkrimin e programeve komplekse. Megjithatë, çdo udhëzim i gjuhëve të larta përkthehej në kod binar për procesorët. Vitet 1960–1970: Standardizimi i përfaqësimit të karaktereve tekstualë u bë me krijimin e ASCII, duke mundësuar komunikimin e saktë midis kompjuterëve dhe pajisjeve periferike. Vitet 1980–1990: Me zgjerimin e tregut global dhe përdorimin e gjuhëve të ndryshme, u krijua nevoja për standarde që mbulonin më shumë karaktere. Kështu lindi Unicode, dhe më vonë UTF-8, që mundëson përfaqësimin e çdo karakteri të mundshëm në botë. 2. Kodi Binar Çfarë është kodi binar Kodi binar është një sistem numerik që përdor vetëm dy shifra: 0 dhe 1. Ai është baza e funksionimit të çdo kompjuteri, sepse kompjuterët përdorin gjendje dyfishe elektrike: prani ose mungesë të tensionit. Çdo informacion – qoftë një numër, shkronjë apo simbol – mund të konvertohet në seri binare. Njësia më e vogël e informacionit është bit (binary digit). 8 bit krijojnë një byte, që përfaqëson një karakter ose një vlerë numerike Kodi binar u konceptua nga Gottfried Wilhelm Leibniz në shekullin XVII (1679–1703). Përdorimi praktik në kompjuterë u realizua në vitet 1940, me kompjuterët e parë elektronikë Kodi binar ofron një sistem të thjeshtë, të qëndrueshëm dhe të pakundërshtueshëm për ruajtjen dhe përpunimin e informacionit. Ai minimizon gabimet dhe siguron që çdo pajisje interpreton informacionin në të njëjtën mënyrë. Shembuj praktikë Numri dhjetor Numri binar Përshkrimi 5 101₂ Numër dhjetor 5 12 1100₂ Numër dhjetor 12 'A' 01000001 Karakteri 'A' në ASCI --- 3. Kodi ASCII Çfarë është ASCII ASCII (American Standard Code for Information Interchange) është një standard për përfaqësimin e karaktereve në kompjuterë, duke përdorur numra nga 0 deri 127. Çdo numër përfaqëson një shkronjë, numër, simbol ose karakter kontrolli, si Enter, Backspace apo Tab. ASCII është baza e tekstit në kompjuterë dhe ka mundësuar zhvillimin e gjuhëve të para të programimit dhe programeve që lexonin dhe shkruanin të dhëna tekstuale. ASCII u krijua nga ANSI në vitin 1963 dhe u miratua ndërkombëtarisht në vitin 1967 Para ASCII, çdo kompjuter përdorte kode të ndryshme për karakteret, duke e bërë shkëmbimin e informacionit të vështirë dhe shpesh të pasaktë. ASCII standardizoi karakteret dhe krijoi një bazë të përbashkët. Funksionimi ASCII përdor 7-bit për karakter, duke lejuar 128 karaktere të ndryshme: 0–31: karaktere kontrolli (CR, LF, BEL, Backspace) 32–127: shkronja (A–Z, a–z), numra (0–9) dhe simbole (! " # $ % …) Shembuj Decimal ASCII Përshkrimi 65 A Latin Capital Letter A 97 a Latin Small Letter a 48 0 Numër zero 13 CR Carriage Return (Enter) --- 4. Kodi UTF (UTF-8) Çfarë është UTF UTF-8 (Unicode Transformation Format 8-bit) është një standard modern që përfaqëson çdo karakter të mundshëm në gjuhë të ndryshme dhe simbolika. Ai përmban më shumë se 1 milion karaktere, duke mbuluar alfabetin latin, grek, arab, kinez, cirilik dhe shumë të tjera. UTF-8 u krijua nga Ken Thompson dhe Rob Pike në vitin 1992. ASCII nuk mbulonte gjuhë të ndryshme dhe simbolikë ndërkombëtare. UTF-8 mundëson përdorimin e të gjitha gjuhëve dhe simbolikës, duke ruajtur kompatibilitetin me softuerët ekzistues që përdorin ASCII. Funksionimi UTF-8 përdor 1 deri në 4 bajta për çdo karakter: Karakteret ASCII 0–127 përdoren të pandryshuara Karaktere të tjera marrin kod binar të zgjeruar, duke lejuar mbulimin e gjuhëve të ndryshme Shembuj Decimal UTF-8 Përshkrimi 65 0x41 Latin Capital Letter A 8364 0xE2 0x82 0xAC Euro Sign (€) 1040 0xD0 0x90 Cyrillic Capital Letter --- 5. Lidhja me gjuhët e programimit Kodi binar është baza e të gjitha operacioneve në kompjuter. Çdo program shndërrohet në seri 0 dhe 1 për t’u përpunuar nga procesori. ASCII dhe UTF-8 përdoren për të përfaqësuar tekstualin në gjuhë programimi si C, Python, Java, JavaScript, etj. Programuesi shkruan karaktere të lexueshme nga njeriu, të cilat kompjuteri i përkthen në kod binar. Kjo lidhje është themeli për zhvillimin e softuerëve, bazave të të dhënave dhe ndërveprimin ndër-platformë. Burimet American National Standards Institute (ANSI). (1963). ASCII Standard. ISO/IEC 8859-1 (Latin-1) Standard Documentation. Thompson, K., & Pike, R. (1992). UTF-8: Unicode Transformation Format. Online ASCII Table: https://www.asciitable.com Dokumentacion Unicode: https://www.unicode.or Tabela permbledhese e kodeve te dixhitalizimit dhe Informatikes. Decimal Binar ASCII/Latin-1 UTF-8 (Hex) 0 00000000 NUL 00 1 00000001 SOH 01 2 00000010 STX 02 3 00000011 ETX 03 4 00000100 EOT 04 5 00000101 ENQ 05 6 00000110 ACK 06 7 00000111 BEL 07 8 00001000 BS 08 9 00001001 TAB 09 10 00001010 LF 0A 11 00001011 VT 0B 12 00001100 FF 0C 13 00001101 CR 0D 14 00001110 SO 0E 15 00001111 SI 0F 16 00010000 DLE 10 17 00010001 DC1 11 18 00010010 DC2 12 19 00010011 DC3 13 20 00010100 DC4 14 21 00010101 NAK 15 22 00010110 SYN 16 23 00010111 ETB 17 24 00011000 CAN 18 25 00011001 EM 19 26 00011010 SUB 1A 27 00011011 ESC 1B 28 00011100 FS 1C 29 00011101 GS 1D 30 00011110 RS 1E 31 00011111 US 1F 32 00100000   20 33 00100001 ! 21 34 00100010 " 22 35 00100011 # 23 36 00100100 $ 24 37 00100101 % 25 38 00100110 & 26 39 00100111 ' 27 40 00101000 ( 28 41 00101001 ) 29 42 00101010 * 2A 43 00101011 + 2B 44 00101100 , 2C 45 00101101 - 2D 46 00101110 . 2E 47 00101111 / 2F 48 00110000 0 30 49 00110001 1 31 50 00110010 2 32 51 00110011 3 33 52 00110100 4 34 53 00110101 5 35 54 00110110 6 36 55 00110111 7 37 56 00111000 8 38 57 00111001 9 39 58 00111010 : 3A 59 00111011 ; 3B 60 00111100 < 3C 61 00111101 = 3D 62 00111110 > 3E 63 00111111 ? 3F 64 01000000 @ 40 65 01000001 A 41 66 01000010 B 42 67 01000011 C 43 68 01000100 D 44 69 01000101 E 45 70 01000110 F 46 71 01000111 G 47 72 01001000 H 48 73 01001001 I 49 74 01001010 J 4A 75 01001011 K 4B 76 01001100 L 4C 77 01001101 M 4D 78 01001110 N 4E 79 01001111 O 4F 80 01010000 P 50 81 01010001 Q 51 82 01010010 R 52 83 01010011 S 53 84 01010100 T 54 85 01010101 U 55 86 01010110 V 56 87 01010111 W 57 88 01011000 X 58 89 01011001 Y 59 90 01011010 Z 5A 91 01011011 [ 5B 92 01011100 \ 5C 93 01011101 ] 5D 94 01011110 ^ 5E 95 01011111 _ 5F 96 01100000 ` 60 97 01100001 a 61 98 01100010 b 62 99 01100011 c 63 100 01100100 d 64 101 01100101 e 65 102 01100110 f 66 103 01100111 g 67 104 01101000 h 68 105 01101001 i 69 106 01101010 j 6A 107 01101011 k 6B 108 01101100 l 6C 109 01101101 m 6D 110 01101110 n 6E 111 01101111 o 6F 112 01110000 p 70 113 01110001 q 71 114 01110010 r 72 115 01110011 s 73 116 01110100 t 74 117 01110101 u 75 118 01110110 v 76 119 01110111 w 77 120 01111000 x 78 121 01111001 y 79 122 01111010 z 7A 123 01111011 { 7B 124 01111100 | 7C 125 01111101 } 7D 126 01111110 ~ 7E 127 01111111 DEL 7F 128 10000000 Ç C3 87 129 10000001 ü C3 BC 130 10000010 é C3 A9 131 10000011 â C3 A2 132 10000100 ä C3 A4 133 10000101 à C3 A0 134 10000110 å C3 A5 135 10000111 ç C3 A7 136 10001000 ê C3 AA 137 10001001 ë C3 AB 138 10001010 è C3 A8 139 10001011 ï C3 AF 140 10001100 î C3 AE 141 10001101 ì C3 AC 142 10001110 Ä C3 84 143 10001111 Å C3 85 144 10010000 É C3 89 145 10010001 æ C3 A6 146 10010010 Æ C3 86 147 10010011 ô C3 B4 148 10010100 ö C3 B6 149 10010101 ò C3 B2 150 10010110 û C3 BB 151 10010111 ù C3 B9 152 10011000 ÿ C3 BF 153 10011001 Ö C3 96 154 10011010 Ü C3 9C 155 10011011 ¢ C2 A2 156 10011100 £ C2 A3 157 10011101 ¥ C2 A5 158 10011110 ₧ E2 82 A7 159 10011111 ƒ C6 92 160 10100000 á C3 A1 161 10100001 í C3 AD 162 10100010 ó C3 B3 163 10100011 ú C3 BA 164 10100100 ñ C3 B1 165 10100101 Ñ C3 91 166 10100110 ª C2 AA 167 10100111 º C2 BA 168 10101000 ¿ C2 BF 169 10101001 ⌐ E2 8C 90 170 10101010 ¬ C2 AC 171 10101011 ½ C2 BD 172 10101100 ¼ C2 BC 173 10101101 ¡ C2 A1 174 10101110 « C2 AB 175 10101111 » C2 BB 176 10110000 ░ C2 B0 177 10110001 ▒ C2 B1 178 10110010 ▓ C2 B2 179 10110011 │ E2 94 82 180 10110100 ┤ E2 94 A4 181 10110101 Á C3 81 182 10110110 Â C3 82 183 10110111 À C3 80 184 10111000 © C2 A9 185 10111001 ╣ E2 95 A3 186 10111010 ║ E2 95 91 187 10111011 ╗ E2 95 97 188 10111100 ╝ E2 95 9C 189 10111101 ¢ C2 A2 190 10111110 ¥ C2 A5 191 10111111 ┐ E2 94 90 192 11000000 └ E2 94 94 193 11000001 ┴ E2 94 B4 194 11000010 ┬ E2 94 AC 195 11000011 ├ E2 94 B2 196 11000100 ─ E2 94 80 197 11000101 ┼ E2 94 BC 198 11000110 ã C3 A3 199 11000111 Ã C3 83 200 11001000 ╚ E2 95 9A 201 11001001 ╔ E2 95 94 202 11001010 ╩ E2 95 A9 203 11001011 ╦ E2 95 86 204 11001100 ╠ E2 95 A0 205 11001101 ═ E2 95 90 206 11001110 ╬ E2 95 AC 207 11001111 ¤ C2 A4 208 11010000 ð C3 B0 209 11010001 Ð C3 90 210 11010010 Ê C3 8A 211 11010011 Ë C3 8B 212 11010100 È C3 88 213 11010101 ı C4 B1 214 11010110 Í C3 8D 215 11010111 Î C3 8E 216 11011000 Ï C3 8F 217 11011001 ┘ E2 94 98 218 11011010 ┌ E2 94 8C 219 11011011 █ E2 96 88 220 11011100 ▄ E2 96 84 221 11011101 ▌ E2 96 8C 222 11011110 ▐ E2 96 90 223 11011111 ▀ E2 96 80 224 11100000 α CE B1 225 11100001 ß C3 9F 226 11100010 Γ CE 93 227 11100011 π CE BF 228 11100100 Σ CE A3 229 11100101 σ CF 83 230 11100110 μ CE BC 231 11100111 τ CE 84 232 11101000 Φ CE A6 233 11101001 θ CE B8 234 11101010 Ω CE A9 235 11101011 δ CE B4 236 11101100 ∞ E2 88 9E 237 11101101 φ CF 86 238 11101110 ε CE B5 239 11101111 ∩ E2 88 A9 240 11110000 ≡ E2 89 A1 241 11110001 ± E2 88 85 242 11110010 ≥ E2 89 A5 243 11110011 ≤ E2 89 A4 244 11110100 ⌠ E2 8C A0 245 11110101 ⌡ E2 8C A1 246 11110110 ÷ C3 B7 247 11110111 ≈ E2 89 88 248 11111000 ° C2 B0 249 11111001 ∙ E2 8B 99 250 11111010 · C2 B7 251 11111011 √ E2 88 9A 252 11111100 ⁿ E2 81 BF 253 11111101 ² C2 B2 254 11111110 ■ E2 96 A0 255 11111111   C2 A0 --- Autori Dr. Eng. Liliana Pere Kërkuese në fushën e dixhitalizimit dhe informatikës Themeluese Kordinatore  Revista Prestige.

POEZI NGA FREDERIKO GARSIA LORKA ( 1898 – 1936 ) VALSI I DEGEVE Ra një gjethe dhe dy dhe tre.... Në hënë notonte një peshk. Uji fle një orë dhe deti i bardhë njëqind fle. Një zonjë e re ishte e vdekur nëpër degë atje. Një murgeshë këndonte brenda në një qitro. Një vogëlushe nëpër boçe ikte në pishë. Dhe pisha vraponte majën e cicërimës kërkonte. Por bilbili i ri qante përqark plagët e tij. Dhe unë po ashtu, sepse ra një gjethe dhe dy dhe tre.... Dhe një kokë kristali dhe një violinë prej letre dhe bora do mundej me botën nëse bora do të flinte një muaj përdhe, dhe degët do luftonin me botën një nga një, dy nga dy, dhe tre nga tre. Oh, fildish i fortë prej mishrash të padukshëm ! Oh, gji pa milingona në agim! Me fësh-fësh-in e degëve në pemë, me ah-un e zonjave po them, me kuak-un e bretkosave që gjen dhe me klluk-un e të verdhit mjalt. Do të vij një hije trungu i kurorëzuar me dafina nga lart. Do të jetë një qiell për erën i fortë si një mur dhe degët e shqyera do të shkojnë të kërcejnë me të si dikur. Një nga një përreth hënës, dy nga dy përreth diellit, dhe tre nga tre për fildishet që të qetë flenë. Kush është poeti Federiko Garsia Lorka? Federiko Garsia Lorka (1898–1936) është një nga poetët dhe dramaturgët më të mëdhenj të shekullit XX, një figurë që e bëri poezinë spanjolle të flasë me një gjuhë të re. Ai lindi në Fuente Vaqueros, pranë Granadës, në një familje ku babai ishte pronar tokash dhe nëna mësuese. Që në fëmijëri, Lorka u dallua për dashurinë ndaj artit. Ai ishte i lidhur ngushtë me muzikën – madje donte të bëhej pianist – dhe kjo ndikon që poezia e tij të ketë gjithmonë ritëm dhe melodi të brendshme. Në universitet, ai studioi letërsi, muzikë dhe pikturë, duke u formuar si një artist i plotë. Në Madrid u bë pjesë e një rrethi intelektualësh ku u miqësua me piktorin Salvador Dalí dhe kineastin Luis Buñuel. Këto marrëdhënie ndikuan në zhvillimin e tij dhe e afruan me surrealizmin, një rrymë artistike ku ëndrra dhe realiteti bashkohen. Një nga ngjarjet më të rëndësishme të jetës së tij ishte udhëtimi në Nju Jork (1929–1930). I tronditur nga ritmi i shpejtë i qytetit dhe pabarazitë sociale që pa atje, Lorka shkroi librin “Poeti në Nju Jork”, një vepër që u bë simbol i poezisë moderne botërore. Ndër veprat e tij më të njohura janë: “Romancero Gitano”, ku i jep zë komunitetit rom dhe e kthen poezinë popullore në art të madh; “Shtëpia e Bernardës Alba”, një dramë e fuqishme mbi shtypjen e grave; si edhe “Martesa e gjakut” dhe “Jermën”, ku dashuria dhe tragjedia njerëzore ndërthuren në mënyrë të paharrueshme. Por ajo që e bën Lorkën veçanërisht të dashur është cilësia e tij njerëzore. Ai ishte poet i thjeshtësisë dhe i popullit. Në çdo poezi, ai dëgjonte zërat e heshtur: të gitanëve, të grave, të fshatarëve të varfër. Poezia e tij nuk ishte vetëm art, por edhe një mjet për të mbrojtur lirinë dhe dinjitetin njerëzor. Ngjarja më tragjike e jetës së tij ndodhi në vitin 1936, kur filloi Lufta Civile në Spanjë. Për shkak të bindjeve të tij liberale dhe mbështetjes për Republikën, ai u arrestua dhe u pushkatua nga forcat frankiste pranë Granadës, në moshën vetëm 38-vjeçare. Vdekja e tij e parakohshme e shndërroi në një simbol të lirisë së artit. Sot, Federiko Garsia Lorka mbetet poet i pavdekshëm. Ai është vlerësuar si poeti më i madh spanjoll i shekullit XX dhe një nga zërat që e ngritën poezinë në nivel universal. Fjala e tij është e gjallë si muzika, e thellë si dhimbja dhe e ndritshme si hëna që shpesh përmendet në vargjet e tij.

“Madhështia që lind nga thjeshtësia: Ermonela Jaho në tempullin e dijes” Në sallën e madhështisë e solemne të Akademisë së Shkencave, dy ditë më parë, ndodhi një takim që ngjan më shumë me një shkrirje të bukur midis dijes dhe artit, midis mendimit racional e shpirtit të ndjeshëm. Sopranoja e shquar shqiptare me famë botërore, Ermonela Jaho, u mirëprit më 22 shtator 2025 nga kryetari i Akademisë, akad. Skënder Gjinushi, në një ceremoni që nuk ishte thjesht një formalitet institucional, por një ngjarje ku arti dhe shkenca i dhanë dorën njëra-tjetrës. Në krah të Gjinushit, në këtë takim morën pjesë personalitete të tjera të botës akademike e publike: zv/kryetarja e Komisionit për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik, znj. Evis Kushi; zëvendëskryetari i Akademisë, akad. Vasil Tole; sekretarja shkencore, akad. Anila Hoda, si dhe anëtarë të kryesisë e të ftuar të tjerë. Ishte vetë Akademia e Shkencave e Shqipërisë organizatore e këtij momenti, duke e kthyer hapësirën e saj në një urë që bashkon realitetin shqiptar me skenat e mëdha ndërkombëtare. Në fjalën e tij, akad. Skënder Gjinushi nuk u mjaftua vetëm me një përshëndetje. Ai theksoi se prania e Ermonela Jahos në Akademi ishte një nder dhe një dëshmi se ky institucion nuk mbetet i kufizuar në botën teknike të shkencës, por hap dyert edhe për ata që krijojnë në fushën e artit, kulturës dhe shpirtit njerëzor. Gjinushi e përshkroi këtë zgjedhje si një hap drejt një Akademie më të hapur, më përfshirëse, që pranon si pjesë të saj personalitete të cilët, edhe pse jetojnë e veprojnë jashtë vendit, mbeten pasqyrë e vlerave më të larta shqiptare. Në thelbin e fjalës së tij tingëllonte një filozofi e thjeshtë: se arti dhe shkenca, secili në mënyrën e vet, janë dy rrugë që çojnë drejt së njëjtës dritë – dritës së së vërtetës dhe të bukurës. Pikërisht në këtë frymë, sopranoja Ermonela Jaho u nderua me titullin “Anëtare e jashtme e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë”. Certifikata iu dorëzua solemnisht nga znj. Evis Kushi, duke e kthyer këtë moment në një akt të dukshëm mirënjohjeje dhe respekti. Ky titull nuk është vetëm një dekoratë formale, por një lidhje e thellë shpirtërore mes Jahos dhe institucioneve shqiptare. Ai përfaqëson dëshirën e Akademisë për të njohur e për të pranuar si të vetën një figurë që i ka dhënë botës art dhe emocione, ndërsa Shqipërisë i ka dhënë krenari. Në madhështinë e skenave botërore, zëri i Ermonela Jahos ngjitet si një lutje që prek qiellin, ndërsa në thjeshtësinë e sallës së Akademisë së Shkencave, ajo u prit me të njëjtin respekt që i jepet një simboli kombëtar. Ky kontrast i bukur mes madhështisë së operave ku ajo shndrit dhe thjeshtësisë me të cilën Akademia e pranoi në gjirin e saj, është një dëshmi se vlera e vërtetë nuk matet as me sallat e mëdha, as me duartrokitjet e pafundme, por me aftësinë për të qenë e përulur dhe njerëzore edhe në kulmin e lavdisë. Në këtë takim, që mund të shihej si një dialog i thjeshtësisë dhe solemnitetit midis notave muzikore dhe fjalëve shkencore, doli në pah një e vërtetë universale: se arti dhe shkenca, sado të ndryshme në formë, kanë të njëjtën rrënjë – dashurinë për të shprehur dhe për të zbuluar dimensionet më të thella të qenies njerëzore. Në këtë bashkim, Ermonela Jaho nuk ishte vetëm një soprano e famshme; ajo ishte një metaforë e vetë Shqipërisë që rrezaton dritë jashtë kufijve të saj. Ceremonia e 22 shtatorit 2025 nuk ishte vetëm një nderim institucional. Ishte një mësim filozofik: se arti, kur bashkohet me dijen, nuk humb madhështinë e tij, por fiton thjeshtësinë që e bën të pavdekshëm. © 2024–2025 Liliana Pere –  Themeluese, Botuese, Autore  Revista Prestige.

Martya Sen – Një dritë e mendjes njerëzore që ndriçoi botën   Nëse do të kërkonim një frymëzues të epokave, një njeri që me mendje të kthjellët dhe zemër të ngrohtë i dha botës jo vetëm ide, por edhe shpresë, atëherë padyshim që do të flisnim për Martya Sen  – filozof, ekonomist, humanist, dhe fitues i Çmimit Nobel për Ekonomi . këtu janë edhe disa citate të Amartya Sen-it, të përkthyera në shqip: “Zhvillimi duhet të shihet si një proces i zgjerimit të lirive reale që njerëzit gëzojnë.” “Të drejtat dhe liritë nuk janë luks, por bazë për drejtësinë sociale.” “Asnjë shoqëri nuk mund të quhet e zhvilluar nëse anëtarët e saj nuk kanë qasje në kujdes shëndetësor, arsim dhe mundësi të barabarta.” “Demokracia është e çmuar jo vetëm sepse na lejon të marrim vendime politike, por sepse na jep hapësirë për të jetuar me dinjitet.” “Uria në botë nuk është pasojë e mungesës së prodhimit, por e shpërndarjes së padrejtë dhe pabarazisë.” “Të jetosh pa frikë dhe pa mungesë është themeli i mirëqenies.” “Vlerësimi i një ekonomie nuk bëhet vetëm me rritjen e PBB-së, por me sa shanse u jep njerëzve për të jetuar jetën që ata kanë arsye ta çmojnë.” Me tepet per Ekonomistin Nobelistin Martya Sem ✨️ Origjina dhe familja – Farat e mendimit në tokën e Bengalit Martya Sen lindi më 3 nëntor 1933 , në Shantiniketan , Bengal Perëndimor, Indi. Qyteti ku ai lindi, s'ishte një qytet i zakonshëm. Ishte një vend i themeluar nga poeti i madh Rabindranath Tagore , ku kultura, arsimi dhe humanizmi shkonin dorë për dore. I ati, Ashutosh Sen , ishte profesor i kimisë në Universitetin e Dakës dhe një intelektual i njohur. Nëna e tij, Amita Sen , ishte një grua me shpirt të thellë kulturor. Në këtë mjedis ku librat nuk mungonin dhe bisedat me kuptim ishin buka e përditshme, u rrit Martya. Ai e trashëgoi qetësinë e mendjes nga babai dhe dhuntinë për të ndjerë dhimbjen e tjetrit nga nëna. ✨️ Arsimi – Rruga drejt dritës Në moshë të re, Sen përjetoi tmerrin e urisë bengaleze të vitit 1943 , një tragjedi që më pas do të ushqente gjithë filozofinë e tij për drejtësinë dhe ekonominë. Ai studioi në Presidency College  në Kalkutë, ku u shqua për zgjuarsinë e tij të jashtëzakonshme. Më vonë, vazhdoi në Trinity College, Cambridge , ku fitoi doktoraturën në ekonomi. Këtu u takua me figura të tjera të mëdha si Amartya Kumar Bagchi  e Kenneth Arrow , me të cilët ndante ide që ndryshuan botën. ✨️ Eksperiencat – Një udhëtim mes universiteteve dhe vuajtjes njerëzore Martya Sen ka dhënë mësim në universitetet më prestigjioze të botës: Oxford , Cambridge , Harvard , London School of Economics , dhe Delhi School of Economics . Por jeta e tij s’ishte thjesht një katedër e ftohtë – ai e shndërroi çdo përvojë në një dritare për të parë më thellë në shpirtin njerëzor. Me vepra si "Poverty and Famines" , ai tregoi se uria nuk vjen gjithmonë nga mungesa e ushqimit, por nga mungesa e drejtësisë. ✨️ Çmimi Nobel – Kur drejtësia mori fjalën Në vitin 1998 , Martya Sen fitoi Çmimin Nobel në Ekonomi , për kontributin e tij në ekonominë e mirëqenies dhe analizën e varfërisë dhe urisë . Ai s’i përdori numrat për të fshehur vuajtjen, por për ta zbuluar dhe për të kërkuar zgjidhje. Ky ishte një çmim për të gjithë ata që ndihen të padëgjuar në periferi të botës. ✨️ Një ese frymëzimi – Dritë që ndizet nga brenda Martya Sen është si një zambak i bardhë që çel në baltë , një njeri që ndërtoi ura mes statistikës dhe shpirtit njerëzor. Ai nuk foli për tregjet thjesht si mekanizma, por si pasqyra të moralit shoqëror. Ai na mësoi se zhvillimi nuk është veç rritje ekonomike, por çlirimi i njerëzve nga frika, uria dhe mungesa e zërit . Ashtu si Prometeu , që i solli zjarrin njerëzimit, Sen i solli mendimin kritik dhe ndërgjegjen sociale një bote që shpesh ngutet të harrojë më të dobëtit. Si një filozof me lapsin në dorë dhe diellin në zemër , ai tregoi se një botë më e drejtë është e mundur kur vendimet merren me dhembshuri dhe arsye. ✨️ Mbyllje – Mësime nga një jetë Nga një fëmijë që pa vuajtjen në sytë e bashkëqytetarëve të tij, tek një burrë që ndriçoi auditorët e botës, Martya Sen është dëshmi se njeriu nuk është i madh nga sa di, por nga sa bën për të tjerët . Në një botë që shpesh mat suksesin me pasuri, ai na kujton se vlera më e lartë është dinjiteti njerëzor . Nëse bota do të kishte më shumë mendje si ajo e Martya Sen, bukuria nuk do të ishte thjesht në lule, por në jetën e çdo njeriu të lirë dhe të respektuar .✨️ © Autor: Liliana Pere Të gjitha të drejtat e rezervuara. Nuk lejohet kopjimi, riprodhimi apo shpërndarja pa leje të shkruar nga autori.

Grua arbëreshe e cila shkëlqen me dukjen e saj. Foto nga xhirimet e filmit dokumentar për Albania n Institute of Cultural Studies. Foto: Arben Llapashtica./ flet për një dokumentar arbëresh me titull “Gjaku i shpërndarë i shqiptarëve”, regjisori Vranin Gecaj. Projekt bashkëpunimi mes shoqatave arbëreshe; xhirimet u zhvilluan në Lungro, Kalabria.  Filmi synon të eksplorojë historinë dhe traditat e komunitetit arbëresh, dhe të lidhet me identitetin kulturor arbëresh dhe shqiptar më gjerë.Qendra kukturore

Horizontet e Lirisë dhe të Drejtësisë: Filozofia e Amartya Sen në Veprat e Tij Kryesore Hyrje Ka mendimtarë që shfaqen si aritmetikanë të botës, duke i përmbledhur të gjitha në shifra e në grafikë. Por Amartya Sen, megjithëse ekonomist, është diçka më tepër: një udhëheqës shpirtëror i kohës sonë, një filozof i lirisë që përdor gjuhën e statistikave për të folur mbi dinjitetin e njeriut. Leximi i veprave të tij është një ecje mes numrave dhe ideve, ku pas çdo tabele fshihet një pyetje e lashtë: Ç’është mirëqenia? Ç’është drejtësia? Çfarë do të thotë të jesh i lirë? Në vijim, do të hyjmë në tri vepra themelore të Sen-it — “Poverty and Famines”, “Development as Freedom” dhe “The Idea of Justice” — duke i lexuar jo si raporte teknike, por si kapituj të një udhëzuesi filozofik mbi njeriun dhe shoqërinë. --- “Poverty and Famines” (Varfëria dhe Uritë, 1981) Ky libër është pika e kthesës ku Sen përmbys idenë tradicionale mbi shkakun e urive. Deri atëherë mendohej se uria është pasojë e mungesës së ushqimit. Por Sen, duke studiuar raste nga India, Bangladeshi dhe Etiopia, tregoi se uria shpesh lind edhe kur ushqimi ekziston në sasi të mjaftueshme. Shkaku qëndron tek ajo që ai e quan “entitlement”, që mund ta përkthejmë si e drejta e garantuar për të pasur qasje. Një punëtor bujqësor që humbet punën, një peshkatar që përballon një krizë tregu, ose një grua e varfër e pa tokë, mund të mos ketë më “të drejtën” ekonomike për të siguruar ushqimin, edhe pse tregjet janë plot. Kjo teori e të drejtave mbi urinë na kujton mendimin e Aristotelit, i cili thoshte se drejtësia nuk është shpërndarja e barabartë e gjërave, por shpërndarja sipas nevojës e funksionit shoqëror. Uritë, sipas Sen-it, nuk janë thjesht dështime natyrore, por dështime të drejtësisë ekonomike. Kështu, ky libër nuk është vetëm një studim historik mbi urinë; është një manifest kundër indiferencës, një thirrje për të kuptuar se vuajtja njerëzore lind jo nga mungesa absolute, por nga pabarazitë në qasje dhe në fuqi. --- “Development as Freedom” (Zhvillimi si Liri, 1999) Në këtë vepër, Sen ngre pyetjen që sfidon vetë zemrën e ekonomisë: Çfarë është zhvillimi? Për shumë qeveri dhe institucione, zhvillimi ka qenë sinonim i rritjes së të ardhurave kombëtare. Por Sen kthen vështrimin nga brenda dhe thotë: zhvillimi nuk është rritje e thjeshtë e PBB-së, por zgjerim i lirive reale të njerëzve. Ai dallon disa forma të këtyre lirive: liria politike, qasja në arsim e shëndetësi, sigurimi ekonomik, dhe mbrojtja nga shtypja. Nëse një vend rrit të ardhurat por shtyp mendimin, pengon arsimimin e grave apo lë qytetarët pa kujdes shëndetësor, atëherë ai vend nuk është realisht i zhvilluar. Këtu shohim dialogun e tij të heshtur me John Stuart Mill-in, i cili thoshte se liria është kushti i parë i progresit shoqëror. Sen e përkufizon zhvillimin si proces çlirimi, ku individët bëhen të aftë të zgjedhin jetën që vlerësojnë. Ky është edhe kuptimi më i plotë i termit capability: nuk mjafton të kesh burime, duhet të kesh aftësinë reale për t’i kthyer ato në një jetë me kuptim. Për të dhënë një ilustrim: një person që ka një libër, por nuk di të lexojë, nuk ka aftësinë reale që libri t’i shërbejë. Liria, sipas Sen-it, është përputhja mes mundësisë dhe shfrytëzimit të saj të vërtetë. --- “The Idea of Justice” (Ideja e Drejtësisë, 2009) Ky libër është përgjigjja e Sen-it ndaj teorive të drejtësisë, sidomos asaj të John Rawls-it, i cili flet për një shoqëri ideale të rregulluar nga parime të barazisë. Sen nuk e mohon Rawls-in, por i kundërvihet duke thënë: nuk ka nevojë të presim një shoqëri perfekte për të luftuar padrejtësitë reale që kemi para syve. Sen bën dallimin mes “niti” (normave ideale të drejtësisë, të ngjashme me përshkrimin e një bote të përsosur) dhe “nyaya” (drejtësia e përjetuar realisht në botën e jetës së përditshme). Ky dallim, i huazuar nga filozofia indiane klasike, është thelbësor: një teori e drejtësisë duhet të udhëheqë jo vetëm ëndrrat tona për të ardhmen, por edhe betejat tona të përditshme kundër padrejtësive të dukshme. Për shembull, të diskutosh një kushtetutë ideale është e rëndësishme, por më e ngutshme është të adresosh faktin që një fëmijë sot nuk shkon në shkollë, që një grua nuk ka qasje në shërbime shëndetësore, që një punëtor nuk merr rrogën e tij. Në këtë pikë, Sen është më afër Karl Popper-it se sa Rawls-it: në vend që të kërkojmë përsosjen, le të përmirësojmë realitetin, hap pas hapi, duke zbutur vuajtjen dhe duke rritur liritë konkrete. --- Mbyllje Tri veprat kryesore të Amartya Sen-it mund të lexohen si tri kapituj të një trilogjie filozofike: Poverty and Famines është libri i së vërtetës, që na mëson se vuajtja buron nga padrejtësia e qasjes. Development as Freedom është libri i shpresës, që na mëson se zhvillimi është proces çlirimi. The Idea of Justice është libri i veprimit, që na thërret të luftojmë padrejtësitë konkrete pa pritur një botë ideale. Në to, ekonomisti bëhet filozof, dhe filozofi bëhet udhërrëfyes i një humanizmi të ri, ku liria nuk është luks, por vetë themeli i zhvillimit. Amartya Kumar Sen, i lindur më 3 nëntor të vitit 1933 në Santiniketan të Bengalit, atëherë pjesë e Indisë Britanike, është një nga zërat më të ndritshëm të mendimit ekonomik e filozofik të kohëve moderne. Jeta dhe vepra e tij përfaqësojnë një udhëtim të dyfishtë: udhëtimin e një individi që shkel kufijtë e kombit dhe traditës, dhe udhëtimin e një mendjeje që sfidon dogmat për të ndriçuar pyetjet themelore të lirisë, drejtësisë dhe mirëqenies njerëzore. Prej vitit 1972 e më pas, Sen e shtriu mësimdhënien dhe punën e tij kërkimore në universitete të Anglisë dhe Shteteve të Bashkuara, duke krijuar ura mes kulturave akademike dhe traditave intelektuale. Nderimi më i lartë i karrierës së tij erdhi në vitin 1998, kur iu dha Çmimi Nobel në Shkencat Ekonomike për kontributet e tij themelore në ekonominë e mirëqenies. Ky çmim nuk ishte thjesht një medaljon i meritës personale, por një njohje universale e faktit se mendimi ekonomik mund të mos jetë vetëm një analizë e tregjeve e të dhënave, por edhe një meditacion mbi njeriun, dinjitetin dhe lirinë. Kontributet e Sen shtrihen gjerësisht: nga teoria e zgjedhjes shoqërore e deri te drejtësia ekonomike e shoqërore; nga analizat mbi urinë, ku ai tregoi se katastrofat njerëzore nuk lindin domosdoshmërisht nga mungesa e ushqimit, por nga pabarazitë dhe dështimet e mekanizmave të shpërndarjes; e deri te qasja e tij e njohur si “Capability Approach”, një teori që vendos në qendër jo vetëm burimet materiale të njeriut, por aftësitë dhe mundësitë e tij reale për të jetuar jetën që vlerëson. Në këtë mënyrë, ekonomia tek ai merr një dimension etik, duke mos qenë më thjesht llogaritje e të ardhurave, por vlerësim i hapësirave të lirisë që shoqëria u ofron individëve. Formimi i tij intelektual ka qenë i pasur dhe i larmishëm. Sen u arsimua fillimisht në Presidency College të Kalkutës dhe më pas në Trinity College të Kembrixhit, ku përfundoi doktoraturën nën kujdesin e ekonomistes Joan Robinson. Ai u ndikua thellë nga një galeri figurash të mëdha: që nga Gautama Buda, me përsiatjen e tij mbi vuajtjen dhe rrugën drejt çlirimit, deri te Adam Smith, John Rawls dhe Keynes, të cilët, secili në mënyrën e vet, e bënë të pyeste jo vetëm se si rritet pasuria, por edhe si shpërndahet ajo, si matet drejtësia, dhe çfarë kuptimi ka të flitet për mirëqenie njerëzore. Po ashtu, marrëdhëniet me mendimtarë si Kenneth Arrow apo Piero Sraffa e forcuan përballjen e tij me paradokset e teorisë ekonomike. Jeta e tij personale, me gëzimet dhe humbjet e saj, mbart po aq dramë sa edhe veprimtaria akademike. Ai u martua fillimisht me Nabaneeta Dev Sen, më pas me Eva Colornin – e cila humbi jetën para kohe – dhe më vonë me Emma Rothschild, me të cilën jeton ende. Nga këto bashkëudhëtime jetësore ai ka katër fëmijë, ndër të cilët Nandana Sen, aktore dhe aktiviste, dhe Antara Dev Sen, gazetare dhe intelektuale publike. Vlerësimet dhe çmimet që i janë dhënë pasqyrojnë jo vetëm arritjen e tij si studiues, por edhe rezonancën e mendimit të tij përtej kufijve akademikë: Çmimi Nobel (1998), dekorata Bharat Ratna (1999), Medalja Kombëtare e Humaniteteve në SHBA (2011), si edhe Çmimi Johan Skytte për Shkencat Politike (2017). Këto janë dëshmi se idetë e tij kanë pasur ndikim jo vetëm në ekonomi dhe filozofi, por edhe në politikë, në mendimin publik dhe në mënyrën se si shtetet dhe shoqëritë konceptojnë vetveten. Nga veprat e tij më të rëndësishme, si Development as Freedom dhe The Idea of Justice, përçon një mesazh të qartë: zhvillimi nuk mund të matet me rritjen e të ardhurave kombëtare, por me zgjerimin e lirisë reale që u ofrohet njerëzve për të ndjekur qëllimet e tyre. Një shoqëri është më e drejtë jo kur të gjithë kanë të njëjtën sasi pasurie, por kur secili ka hapësirë të barabartë për të qenë e për të bërë atë që vlerëson. Amartya Sen, kështu, nuk është vetëm një ekonomist i shquar, por edhe një filozof i lirisë dhe i humanizmit. Ai na mëson se pyetjet më të thella mbi zhvillimin nuk lidhen vetëm me rritjen, por me dinjitetin njerëzor, me aftësinë për të marrë pjesë në jetën shoqërore, me shëndetin, arsimin, dhe mundësitë për të zgjedhur. Në këtë frymë, trashëgimia e tij mbetet një ftesë për të menduar përtej shifrave, drejt një vizioni të thellë mbi atë që do të thotë të jetosh mirë e me kuptim. Qasja e aftësive (Capability Approach) Në thelb, Amartya Sen na propozon një mënyrë tjetër për të menduar mbi zhvillimin, drejtësinë dhe mirëqenien. Tradicionalisht, ekonomia dhe politika kanë matur suksesin e një shoqërie përmes treguesve si të ardhurat kombëtare, PBB-ja, ose niveli i konsumit. Në këtë qasje, sa më shumë të prodhojë dhe të konsumojë një vend, aq më i zhvilluar konsiderohet. Por Sen e sheh këtë si një reduktim të rrezikshëm, sepse pasuria materiale nuk garanton gjithmonë lirinë njerëzore. Përkthim i termit: Fjala angleze capability është shpesh e vështirë të përkthehet me saktësi. Në shqip mund të përdorim “aftësi” ose “mundësi reale”. Nuk bëhet fjalë vetëm për aftësinë e brendshme të njeriut (si njohuritë, shëndeti, aftësitë fizike apo mendore), por për një ndërthurje mes asaj që njeriu është në gjendje të bëjë dhe kushteve shoqërore që ia mundësojnë ose ia pengojnë këto veprime. Pra, “qasja e aftësive” është vlerësimi i mirëqenies sipas hapësirës së mundësive reale që individi ka për të jetuar jetën që dëshiron. Shembuj të thjeshtëzuar Një grua mund të ketë një diplomë universitare, por nëse shoqëria e saj nuk i lejon të punojë për shkak të zakoneve patriarkale, atëherë aftësia e saj reale është e kufizuar. Një fëmijë mund të ketë ushqim mjaftueshëm për të mbijetuar, por nëse nuk ka qasje në arsim, ai nuk ka aftësi reale për të zhvilluar potencialin e vet. Një qytetar mund të ketë një të ardhur mesatare, por nëse mungon kujdesi shëndetësor bazë, aftësitë e tij për të jetuar një jetë të gjatë e të shëndetshme mbeten të varfra. Pra, Sen na thotë: e rëndësishme nuk është sa ke, por çfarë mund të bësh me atë që ke. Dimensioni filozofik Këtu Sen hyn në një dialog të heshtur me shumë filozofë klasikë: Me Aristotelin, ai ndan idenë se e mira e vërtetë nuk është pasuria, por zhvillimi i aftësive njerëzore dhe lulëzimi i jetës (eudaimonia). Sikurse Aristoteli shihte virtytet si mënyra për të jetuar një jetë të plotë, Sen sheh aftësitë si kushtet reale për të zgjedhur e vepruar. Me John Rawls-in, ai bie në një lloj debati. Rawls flet për shpërndarjen e të mirave bazike (të ardhurat, pasuria, të drejtat). Sen e çon një hap më tej: shpërndarja e barabartë e burimeve nuk garanton barazi reale, sepse njerëzit kanë nevoja e mundësi të ndryshme. Një person me aftësi të kufizuara, për shembull, ka nevojë për më shumë mbështetje për të arritur një nivel të barabartë të lirisë. Me Karl Marx-in, ai ndan kritikën ndaj reduktimit të njeriut në “makinë prodhuese”. Por, ndryshe nga Marx, që thekson konfliktin klasor dhe marrëdhëniet e prodhimit, Sen është më i përqendruar te hapësira që individi ka për të ushtruar zgjedhje, duke theksuar pluralitetin e mënyrave të jetesës. Me Buddha-n, ai ndan ndjeshmërinë për vuajtjen njerëzore. Qasja e aftësive është një mënyrë për të parë se çfarë kushte e mbajnë njeriun të robëruar dhe çfarë kushte e çlirojnë për një jetë me kuptim. Një ilustrim konkret Le të marrim shembullin e dy personave me të njëjtën të ardhur mujore: I pari jeton në një qytet me shkolla të mira, spital të afërt, transport publik dhe një klimë politike që i mbron të drejtat. I dyti jeton në një fshat të izoluar, pa rrugë, pa mjek, me kufizime shoqërore për shkak të kastës ose gjinisë. Edhe pse të ardhurat janë të barabarta, aftësitë reale të tyre janë krejt të ndryshme. I pari mund të ndjekë ëndrrat e tij, i dyti është i kufizuar. Pikërisht këtu qëndron dallimi i madh mes matjes së mirëqenies përmes të ardhurave dhe matjes përmes aftësive. Pasojat praktike Kjo teori nuk mbetet vetëm në rafte bibliotekash. Ajo ka ndikuar në mënyrën se si matet zhvillimi global. Indeksi i Zhvillimit Njerëzor (HDI), i krijuar nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP), i frymëzuar nga puna e Sen dhe bashkëpunëtores së tij Mahbub ul Haq, mat jo vetëm të ardhurat, por edhe jetëgjatësinë dhe arsimin – tri fusha bazë të aftësive njerëzore. Nëse ekonomia klasike e sheh shoqërinë si një llogari bankare, Amartya Sen e sheh si një kopsht. Një kopsht nuk matet nga shuma e bimëve, por nga gjallëria, nga mundësitë për të lulëzuar secila lule. Për Sen, drejtësia dhe zhvillimi janë pikërisht kjo: krijimi i kushteve ku secili individ mund të lulëzojë në mënyrën e vet. Analize e librave te tij. “Poverty and Famines” (1981) – Varfëria dhe Uria Në këtë libër, Sen hodhi poshtë idenë e përhapur se uria është gjithmonë pasojë e mungesës së ushqimit. Ai tregoi përmes analizash historike – si uria e Bengalit në vitin 1943 – se shpesh ushqim ka pasur, por njerëzit e zakonshëm nuk kanë pasur “entitlements”, pra të drejtat dhe mjetet reale për t’u qasur te ai ushqim. Përkthimi i termit “entitlement” është delikat: nuk është thjesht “e drejtë” ligjore, por një kombinim i mekanizmave ekonomikë, shoqërorë dhe politikë që i japin ose ia mohojnë një individi mundësinë për të përdorur burime. Për shembull, një punëtor që humb punën nuk humb vetëm të ardhurat, por edhe të drejtën e tij praktike për të blerë ushqim. Këtu Sen qëndron pranë Jean-Jacques Rousseau-s, i cili në “Kontratën Sociale” thoshte se varfëria nuk vjen nga mungesa e natyrës, por nga pabarazitë e krijuara nga shoqëria. Edhe Karl Polanyi në “The Great Transformation” e përshkruan diçka të ngjashme: krizat nuk lindin nga natyra, por nga mënyra se si shoqëritë i organizojnë tregjet. Sen e vërteton këtë përmes rasteve konkrete:  "uria është një fenomen politik dhe institucional, jo një fatkeqësi e natyrës". “Development as Freedom” (1999) – Zhvillimi si Liri Ky libër është ndoshta më i njohuri i Sen. " Qëllimi i tij është i qartë: zhvillimi nuk është vetëm rritje ekonomike, por zgjerim i lirisë njerëzore". Këtu shfaqet plotësisht qasja e aftësive (capability approach). Për Sen, varfëria është mungesë lirie reale – mungesa e aftësive për të jetuar jetën që dëshiron.  Kjo do të thotë se zhvillimi duhet të matet nga hapësira e mundësive: shëndeti, arsimi, pjesëmarrja politike, barazia gjinore, e jo thjesht nga PBB-ja. Sen këtu flet si një pasardhës i Aristotelit, për të cilin e mira e njeriut është jetesa e plotë, jo thjesht posedimi i pasurisë.  Ai gjithashtu dialogon me John Stuart Mill-in, i cili theksonte se liria është një e mirë në vetvete.  Ndërsa Mill e pa lirinë si mbrojtje nga tirania e shtetit apo shumicës, Sen e sheh si një hapësirë të përditshme për të zgjedhur. Një thënie kyçe e librit është:  “Zhvillimi duhet të shihet si një proces zgjerimi i lirive reale që njerëzit gëzojnë.”  Këtu fjala “reale” është thelbësore – jo liri në letër, por liri e ndjeshme në jetë, pra mundësia konkrete për të vepruar. “The Idea of Justice” (2009) – Ideja e Drejtësisë Ky libër është përgjigjja e Sen ndaj filozofit John Rawls dhe teorisë së tij të famshme mbi drejtësinë. Ndërsa Rawls kërkon një model ideal të drejtësisë – një shoqëri perfekte ku të gjithë bien dakord mbi parimet themelore – Sen është më modest dhe më praktik. Ai pyet: si mund të bëjmë shoqëritë tona më të drejta sesa janë tani? Këtu ai prezanton dallimin mes “niti” (institucioneve formale, idealet abstrakte) dhe “nyaya” (drejtësia e ndjeshme, përvoja reale e njerëzve). Termat i merr nga traditat filozofike indiane, duke treguar se filozofia e tij është një urë mes Lindjes dhe Perëndimit. Përkthyer: Niti = normat, rregullat, parimet e shkruara. Nyaya = drejtësia e përjetuar, drejtësia që shihet në jetë. Me këtë dallim, Sen i afrohet mendimit të Aristotelit praktik (doke, zakone, jetesë konkrete), por edhe kritikës së Karl Marx-it ndaj ideologjisë: nuk mjafton të kemi ligje të bukura në letër, nëse realiteti i përditshëm i njerëzve mbetet i padrejtë. Në këtë vepër, Sen nuk kërkon një “Utopi të drejtësisë”, por një përmirësim të vazhdueshëm, një hap pas hapi drejt një bote ku njerëzit kanë më shumë hapësirë për të ushtruar aftësitë e tyre. Një lexim i përbashkët i tri veprave Nëse do t’i shihnim këto libra si një triptik filozofik, mund të themi: Poverty and Famines na tregon shkakun e vuajtjes – mungesën e të drejtave reale për t’u ushqyer. Development as Freedom na jep koncepcionin pozitiv të zhvillimit – liria si themeli i mirëqenies. The Idea of Justice na mëson si të ecim drejt së drejtës – jo duke pritur perfeksionin, por duke bërë të mundur përmirësime reale. Këto tri vepra e bëjnë Sen jo vetëm një ekonomist, por një filozof të ngjashëm me ata që kërkojnë të lidhin mendimin me jetën, si Sokrati në Athinë apo Buddha në Indi: një filozof që pyet jo vetëm për natyrën e botës, por për mënyrën se si mund ta bëjmë atë më njerëzore. Referenca kryesore për Amartya Sen Sen, Amartya. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: Clarendon Press, 1981. Sen, Amartya. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland, 1985. Sen, Amartya. Development as Freedom. New York: Alfred A. Knopf, 1999. Sen, Amartya. Rationality and Freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002. Sen, Amartya. Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: W. W. Norton & Company, 2006. Sen, Amartya. The Idea of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2009. Sen, Amartya. Collective Choice and Social Welfare (expanded edition). London: Penguin, 2017 [botimi i parë 1970]. --- Referencat kryesore – Amartya Sen Sen, A. (1981). Poverty and famines: An essay on entitlement and deprivation. Oxford: Clarendon Press. ➡️ Në këtë libër, Sen zhvillon teorinë e “të drejtave mbi urinë” (entitlement theory), duke treguar se uria nuk shkaktohet vetëm nga mungesa e ushqimit, por nga dështimet në qasjen ekonomike dhe shpërndarje. Një tekst themelor për të kuptuar se si pabarazitë strukturore prodhojnë vuajtje. Sen, A. (1985). Commodities and capabilities. Amsterdam: North-Holland. ➡️ Këtu shfaqet embrioni i qasjes së aftësive. Sen argumenton se pasuria materiale nuk mjafton për të matur mirëqenien: ajo duhet të shihet përmes aftësive reale që njerëzit kanë për të jetuar jetën që vlerësojnë. Sen, A. (1999). Development as freedom. New York: Alfred A. Knopf. ➡️ Një nga veprat më të njohura të Sen-it. Ai argumenton se zhvillimi është proces çlirimi: rritja ekonomike është e rëndësishme vetëm nëse përkthehet në zgjerim të lirive politike, sociale dhe individuale. Libri përfshin analiza mbi varfërinë, arsimin, shëndetin dhe demokracinë. Sen, A. (2002). Rationality and freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press. ➡️ Një vepër më teorike, ku Sen trajton marrëdhënien mes racionalitetit ekonomik dhe lirisë. Ai kritikon modelin klasik të njeriut “racional” dhe propozon një vizion më të gjerë, që përfshin etikën dhe përgjegjësinë shoqërore. Sen, A. (2006). Identity and violence: The illusion of destiny. New York: W. W. Norton & Company. ➡️ Libër i fuqishëm mbi identitetin, ku Sen paralajmëron kundër reduktimit të individëve në një identitet të vetëm (etnik, fetar, kombëtar). Ai propozon një vizion plural të identitetit si mjet për të shmangur konfliktet. Sen, A. (2009). The idea of justice. Cambridge, MA: Harvard University Press. ➡️ Këtu Sen hyn në dialog me teoritë e drejtësisë, sidomos me John Rawls-in. Në vend të një bote ideale, Sen propozon një teori të drejtësisë komparative, që fokusohet në reduktimin e padrejtësive reale. Ky libër është edhe filozofik, edhe praktik. Sen, A. (2017). Collective choice and social welfare (Expanded ed.). London: Penguin. (Original work published 1970). ➡️ Një vepër klasike ku Sen eksploron vendimmarrjen kolektive, demokracinë dhe zgjedhjet shoqërore. Botimi i zgjeruar përfshin reflektime mbi zhvillimet e reja në ekonomi e filozofi. Shumë mirë, të përgatis një seksion të veçantë me referencat për veprat e Amartya Sen që përmendëm (dhe disa kryesore të tjera që lidhen me qasjen e tij). Këto janë në stil akademik, që mund t’i përdorësh si bibliografi. --- Referenca kryesore për Amartya Sen Sen, Amartya. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: Clarendon Press, 1981. Sen, Amartya. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland, 1985. Sen, Amartya. Development as Freedom. New York: Alfred A. Knopf, 1999. Sen, Amartya. Rationality and Freedom. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002. Sen, Amartya. Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: W. W. Norton & Company, 2006. Sen, Amartya. The Idea of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2009. Sen, Amartya. Collective Choice and Social Welfare (expanded edition). London: Penguin, 2017 [botimi i parë 1970]. --- Referenca shtesë (të lidhura me qasjen e aftësive) Nussbaum, Martha C. Creating Capabilities: The Human Development Approach. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2011. Robeyns, Ingrid. Wellbeing, Freedom and Social Justice: The Capability Approach Re-Examined. Cambridge: Open Book Publishers, 2017. Drèze, Jean & Sen, Amartya. Hunger and Public Action. Oxford: Clarendon Press, 1989. Alkire, Sabina. Valuing Freedoms: Sen’s Capability Approach and Poverty Reduction. Oxford: Oxford Un Referenca shtesë – Qasja e aftësive dhe interpretimet Alkire, S. (2002). Valuing freedoms: Sen’s capability approach and poverty reduction. Oxford: Oxford University Press. ➡️ Një interpretim i hershëm dhe i detajuar i qasjes së aftësive, i fokusuar mbi reduktimin e varfërisë dhe politikat publike. Libri përkthen idetë teorike të Sen-it në praktika konkrete. Drèze, J., & Sen, A. (1989). Hunger and public action. Oxford: Clarendon Press. ➡️ Një studim i përbashkët ku tregohet se si politika publike, edhe në kushte të varfërisë, mund të parandalojë urinë dhe të përmirësojë shëndetin publik. Shembujt nga India dhe vende të tjera janë ilustrues për fuqinë e shtetit në luftën kundër urisë. Nussbaum, M. C. (2011). Creating capabilities: The human development approach. Cambridge, MA: Harvard University Press. ➡️ Martha Nussbaum, filozofe amerikane, zgjeron qasjen e Sen-it duke propozuar një listë konkrete aftësish bazike që çdo shoqëri duhet të garantojë. Libri ka një ton më normativ, duke u bërë një komplementar i rëndësishëm i punës së Sen-it. Robeyns, I. (2017). Wellbeing, freedom and social justice: The capability approach re-examined. Cambridge: Open Book Publishers. ➡️ Një analizë bashkëkohore dhe gjithëpërfshirëse e qasjes së aftësive. Robeyns e paraqet teorinë me qartësi konceptuale dhe e lidh me debatet mbi drejtësinë shoqërore, barazinë gjinore dhe politikat e zhvillimit. --- Kjo bibliografi e shpjeguar të jep një panoramë të plotë: nga vetë librat e Sen-it tek interpretuesit dhe bashkëpunëtorët e tij më të rëndësishëm.

Vizita e Presidentit Donald Trump dhe Zonjës së Parë Melania në Mbretërinë e Bashkuar, nga 16 deri më 18 shtator 2025, ishte një ngjarje e mbushur me elegancë, simbolikë dhe ngrohtësi njerëzore. Ky udhëtim i dytë shtetëror i çiftit Trump në Britani, pas atij të vitit 2019, shënoi një moment të veçantë në marrëdhëniet mes dy kombeve dhe familjeve mbretërore. Vizita u zhvillua nga 16 deri më 18 shtator 2025. Ajo ishte e planifikuar me kujdes të lartë diplomatik, duke pasur parasysh rëndësinë e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe protokollin mbretëror. Pritja e Presidentit Trump dhe Melania-s nga Mbreti Charles III dhe Mbretëresha Camilla në Windsor Castle ishte një shfaqje e përsosur e mikpritjes britanike. Gjatë ceremonisë, u realizua një kalim me karrocë, i shoqëruar nga një nderim i madh me nderime ushtarake dhe një paradë me 1,300 ushtarë britanikë. 👑 Pritja nga Mbreti dhe Mbretëresha Në ditën e parë, Presidenti Trump dhe Melania u pritën nga Mbreti Charles III dhe Mbretëresha Camilla në Windsor Castle. Ata u shoqëruan nga Princi William dhe Princesha Kate në një kalim ceremonial me karrocë, duke theksuar traditën dhe bashkëpunimin mes dy familjeve mbretërore. 📚 Në ditën e dytë, Zonja e Parë Melania u shoqërua nga Mbretëresha Camilla dhe Princesha Kate në aktivitete kulturore dhe edukative. Ajo vizitoi Bibliotekën Mbretërore dhe Shtëpinë e Kukullave të Mbretëreshës Mary në Windsor Castle, ku u njoh me libra të rrallë dhe objekte të veçanta. Më pas, ajo u bashkua me Princeshën Kate dhe një grup fëmijësh për aktivitete në natyrë në Frogmore House, duke ndihmuar fëmijët të krijonin hotele për insekte dhe duke shpërndarë shenjën e "Go Wild". 🗣️ Gjatë pritjes dhe aktiviteteve, Presidenti Trump dhe Mbretëresha Camilla theksuan rëndësinë e miqësisë dhe bashkëpunimit mes dy kombeve. Ata shprehën mirënjohjen për mikpritjen dhe angazhimin për të forcuar marrëdhëniet diplomatike dhe kulturore. Veshjet e Melania-s dhe Mbretëreshës Camilla ishin të kujdesshme dhe të rafinuara, duke reflektuar respektin për ngjarjen dhe protokollin mbretëror. Melania u shfaq me një fustan të verdhë të ndritshëm dhe një brez rozë, duke tërhequr vëmendjen për elegancën e saj. Mbretëresha Camilla, nga ana tjetër, mbante një kostum të errët dhe një kapelë të madhe, duke ruajtur stilin e saj të zakonshëm mbretëror. Në ditën e fundit, Presidenti Trump dhe Melania u ndanë nga Mbreti Charles dhe Mbretëresha Camilla në një ceremoni lamtumire në Windsor Castle, e shoqëruar nga nderime ushtarake. Ky moment shënoi mbylljen e një vizite të suksesshme, e cila theksoi miqësinë dhe bashkëpunimin mes Britanisë dhe Shteteve të Bashkuara. Ky udhëtim ishte një mrekulli e jetuar, ku çdo hap, çdo fjalë dhe çdo veshje ishte një shprehje e respektit, miqësisë dhe kulturës. Ai na kujton se, përtej protokolleve dhe formaliteteve, janë lidhjet njerëzore ato që e bëjnë historinë të gjallë dhe të paharrueshme . https://youtu.be/1lYJqZIrz70?si=1FSJ_jTDqFwQL03M

Fshatari që e shndërroi drurin në luks dhe pushtoi elitën botërore A e dinit se François Pinault e la shkollën në moshën 16 vjeç, sepse njerëzit talleshin me rrobat e tij të konsumuara? Ai lindi në vitin 1936 në një fshat të vogël në Brittany, Francë. Familja e tij siguronte jetesën duke prerë dhe shitur dru. Fëmijëria e tij ishte e vështirë. Ai shkonte në shkollë duke veshur këpucë të konsumuara dhe rroba të arnuara. Shokët e tij të klasës, bijtë e sipërmarrësve dhe bankierëve, e tallnin. Në moshën 16 vjeç, i lodhur nga talljet, ai e la shkollën. Por ajo ditë nuk ishte një disfatë... ishte fillimi i një udhëtimi tjetër, i një njeriu që nuk kërkonte leje për të fituar. Ai filloi të punonte në sharrën e të atit. Ai mësoi nga afër vlerën e përpjekjeve, negociatave dhe numrave. Me kalimin e kohës, ai e transformoi biznesin e vogël familjar në një nga kompanitë më fitimprurëse të drurit në Francë. Por ai nuk u ndal me kaq. Në vitet 1980, ndërsa të tjerët luanin të sigurt, Pinault filloi të blinte kompani që dështonin. Ai kishte një talent pothuajse instiktiv për të parë diamante në baltë. Në vitin 1999, ai bëri lëvizjen e tij mjeshtërore: bleu grupin Gucci, kur askush nuk e mendonte. Ai u përball drejtpërdrejt me Bernard Arnault, mbretin e luksit francez, dhe jo vetëm që rezistoi... i mori postin. Pastaj erdhën Yves Saint Laurent, Balenciaga, Alexander McQueen, Bottega Veneta dhe të tjerë. Të gjitha nën grupin e tij Kering, sot një nga konglomeratet më të fuqishme të modës në botë. François Pinault është gjithashtu një nga koleksionistët më të mëdhenj të artit në botë. Ai ka investuar qindra miliona në kryevepra, muze dhe restaurime historike si Katedralja e Notre-Dame. Por gjëja më e habitshme është profili i tij i ulët: ai kurrë nuk ka kërkuar famë, nuk shfaqet në rrjetet sociale, nuk mban fjalime. Ai punon, ai vendos... dhe i lë veprimet e tij të flasin vetë. Sot, pasuria e tij i tejkalon 40 miliardë dollarë, por ajo që ai ka ndërtuar vërtet është diçka më e çmuar: Mbani mend: Mos lejoni që tallja t'ju përcaktojë. Le të ju shtyjë përpara. Sepse ai që qesh sot... mund të përfundojnë duke blerë markat tuaja nesër. François Pinault nuk trashëgoi luksin. Ai e krijoi atë nga tallashi në dysheme. Dhe e ngriti atë me vizion, duke rrezikuar dhe me karakter... Përktheu: Fatmir Shqarri./Revista Prestige